.png)
Nga Yanis Varoufakis - Problemi me egoistët është se ata nuk janë edhe aq të zotët në egoizmin e tyre. Ata mund të grumbullojnë pasuri, të drejta ligjore dhe pushtet, por, në fund të fundit, janë figura të mjerueshme që nuk mund ta njohin përmbushjen. Ky vlerësim i “njeriut egoist”, të cilin ai e përcakton si “një individ i tërhequr pas interesave të tij private e tekave dhe i ndarë nga komuniteti”, është esenca e kritikës së Karl Marksit për individualizmin posesiv- filozofia morale që përforcon themelin e veprës së kapitalizmit.
Ndërsa lexoja biografinë e fundit të Shlomo Avinerit për Marksin, u shqetësova gjithnjë e më shumë nga imazhi i një individi “të ndarë nga komuniteti”. Por individi për të cilin po mendoja ishte vetë Marksi: revolucionari endacak i cili, i dëbuar nga Gjermania ku u lind dhe i detyruar të linte Brukselin dhe Parisin, vdiq, pa shtetësi, në Anglinë Viktoriane liberale. Papritmas, më erdhi një pyetje e pavend. Pse e gjeja gjithmonë prezantimin e Shekspirit të Shajlokut dhe Kalibanit veçanërisht antipatik (përkatësisht te Tregtari i Venedikut dhe Stuhia)? A ishte thjesht identifikimi i lakmisë me një sipërmarrës hebre dhe një njeri të zi?
Jo, kishte diç më shumë. Në fund të fundit, personazhe të panumërt, të bardhë të krishterë, shekspirianë janë më të lig se këta të dy. Ajo që më dhembi për Shajlokun apo Kalibanin ishte izolimi i tyre torturues. Shekspiri i përshkruan ata si “të ndarë nga komuniteti”, të detyruar nga vetmia të përfaqësojnë të gjithë komunitetin - një prezantim rrënjësisht racist, sepse nuk mund të ketë diçka të tillë si një përfaqësues hebre, i zi, grek ose amerikan.
Avineri adreson pikërisht këtë ndasi të pakalueshme me një biografi të shkëlqyeshme që e tërheq Marksin, duke shkelmuar dhe bërtitur, përsëri në komunitetin hebraik të Rinit, që e formoi atë. Dikush mund të respektojë dëshirën e Marksit për të hequr dorë nga trashëgimia e tij kulturore dhe për t'u gjykuar si një mendimtar kozmopolit, global. Por Avineri meriton mirënjohjen tonë për vendosjen e Marksit në kontekstin që ai zgjodhi të linte pas, jo më pak sepse, përtej qëllimeve të një riinterpretimi tjetër të mendimit të Marksit, kjo perspektivë jep njohuri të reja që lidhen me sfidat e sotme globale.
Jeta hebraike e Marksit
Avineri është i ndjeshëm ndaj kundërshtimit që, për shkak se Marksi nuk ishte aspak një jetë konvencionale hebraike, ishte e papërshtatshme përfshirja e biografisë së tij në serinë “Jetët hebraike”, të Yale University Press. Por shqetësimi është i gabuar. Nuk ka asnjë kontradiktë në të thënë, në të njëjtën frymë, se dikush urren dhe adhuron familjen e tij, ku në secilin rast është detyrë dyfishe që bie mbi biografin, që të hetojë ndikimin e asaj familjeje mbi subjektin. Po kështu, nuk ka asnjë kontradiktë në të qenit hebre që nuk përkrahu kurrë një “jetë hebraike”, por jeta e të cilit formohet në mënyrë unike nga përvoja e judaizmit.
Dhe kjo përvojë ishte padyshim e vetë Marksit. Nipi i dy gjyshërve rabinë dhe ungjit, rabin i Trierit, Marksi ishte djali i një avokati të ditur, të suksesshëm, i cili u konvertua në krishterim për të marrë një pasaportë. Babai i Marksit e përdori atë pasaportë për të udhëtuar në Holandë dhe për t’u martuar me të bijën e një koristi dhe, më ngutshëm, për të vazhduar ushtrimin e avokatisë pas kthimit. Në moshën nëntëmbëdhjetë vjeç, Marksi i kushtoi poezi babait të tij me vargje si këto:
Zgjimi yt
Në një zgjim pafund,
Ngjitja jote
Një rënie e pafund.
Unë duhet të luaj terrin, duhet të luaj dritën,
Derisa harqet të më thyejnë krejt zemrën.
Për një shkrimtar të famshëm për zemërimin, i cili kënaqej duke ekspozuar poshtërime absurde, zgjedhja e Marksit për të mos shkruar kurrë një rresht të vetëm mbi poshtërimin e imponuar ndaj babait të tij dhe të tjerëve të panumërt të komunitetit të tyre, është po aq zbuluese sa qeni i famshëm i Arthur Conan Doyle që nuk lehte natën.
Në një kombinim të spekulimeve të ligjshme në lidhje me ndikimin që patën tek Marksi përvojat e komunitetit të tij hebre me një analizë të hollësishme të angazhimit të Marksit me filozofinë e Hegelit dhe ekonomisë politike të kapitalizmit, Avineri na mundëson të rimodelojmë konceptet që Marksi na ka trashëguar. Për më tepër, biografia e Avinerit është e çliruar pamëshirshëm nga prirja e lodhshme e të tjerëve për të “zbuluar” Marksin “e vërtetë”. Dhe Avineri përkulet prapa, me hijeshi, për t’i dhënë Marksit përfitimin e dyshimit dhe për ta dalluar atë nga ithtarët e tmerrshëm, që mendimtarët e rëndësishëm shpesh tërheqin dhe nuk i meritojnë.
Libri është plot xhevahire. Mësojmë, për shembull, se po të mos kishte qenë për emancipimin jetëshkurtër të hebrenjve të Rinlandit nga revolucionarët francezë, ideologjia zyrtare e Bashkimit Sovjetik dhe Kinës mund të njihej si Levizëm-Leninizëm. Francezët kërkuan që hebrenjtë e emancipuar të përvetësonin një mbiemër jo-denominues, dhe gjyshi i Karlit zgjodhi Marksin.
Përveç anekdotave, ka edhe burime më të thella të shpjegimit. Për shembull, Avineri përparon teorinë e besueshme se, ndryshe nga hebrenjtë prusianë, të cilët nuk u emancipuan kurrë nga francezët, shkaku i mbizotërimit të madh të hebrenjve radikalë socialistë të Rinit, ishte përvoja e de-emancipimit pas disfatës së Napoleonit. Nënkuptimi është se një shije e tërhequr shpejt e lirisë, nxit mendjet rebele.
Kjo shpjegon gjithashtu pse Marksi, i cili u largua nga Gjermania e dominuar nga Prusia në moshën 25 -vjeçare dhe nuk pati mall për të, megjithatë mbeti nostalgjik ndaj Rinlandit të tij të lindjes. Ndërsa është i kujdesshëm për të deklaruar natyrën spekulative të hipotezave të tij, Avineri pasuron mendimin tonë thjesht duke i paraqitur ato.
Ndoshta këndvështrimi më i madh që Marksi na la, në lidhje me ndikimin e kapitalizmit në njerëzim, është koncepti i tjetërsimit. Sistemet e mëparshme shoqërore mund të kenë qenë më shtypëse ose shfrytëzuese, por vetëm nën kapitalizëm njerëzit janë tjetërsuar plotësisht nga puna e tyre, aq të divorcuar nga produktet e tij, aq të grabitur edhe nga një grimcë kontrolli mbi ç’mendojnë dhe bëjnë. Kapitalizmi, me pak fjalë, na kthen të gjithëve në një version të Shajlokut apo Kalibanit- atome në një arkipelag të veteve të izoluara. Duke rivendosur lidhjen midis jetës së Marksit dhe rrënjëve të tij hebraike, Avineri, sidoqoftë me vonesë, e ka zvogëluar tjetërsimin e vetë Marksit.
Emancipimi hebraik/ çlirimi njerëzor
Teksti i vetëm që Marksi shkroi në lidhje me statusin e komunitetit të tij hebre brenda një Europe të krishterë, ndërsa rropatej për të shpikur versionin e tij të shtetit liberal, ishte pamfleti “Mbi Çështjen hebraike”. Nuk është për t’u habitur, që Avineri e përdor atë për të inkuadruar rindërtimin e jetës së shkrimtarit 25-vjeçar të esesë, i cili po kapërcente hijen e gjatë që filozofia e Hegelit kishte hedhur mbi të dhe rrethin e tij.
Marksi shkroi “Mbi Çështjen Hebraike”, në përgjigje të dy eseve nga Bruno Bauer, një figurë qendrore në këtë rreth. Bauer, një ish-student i Hegelit të cilin Marksi e kishte ndjekur në Bon, ndoshta në kërkim të një pozicioni mësimdhënësi, e kishte prezantuar Marksin me Hegelianët e tjerë të rinj, përfshirë Moisi Hesin, themelues i Sionizmit të Punës.
Thelbi i sulmit të Bauerit ndaj komunitetit hebre ishte banal: Për t’u kualifikuar për nënshtetësi, hebrenjtë gjermanë duhet të heqin dorë nga Judaizmi. Sot, pikëpamje të ngjashme marrin një formë pak më argëtuese, kur të njohurit britanikë më thonë se ata do t'i konsiderojnë pakistanezët e lindur në Britani si subjekte të plota të mbretërisë, vetëm kur ata bëjnë tifo për Anglinë në një ndeshje kriketi kundër Pakistanit.
Marksi i ri, besoj unë, nuk do të trazohej kurrë për t’i kthyer një përgjigje pretendimit të neveritshëm të Bauerit, po të mos qe për prejardhjen e tij Hegeliane. Baueri përdori të njëjtat koncepte që Marksi u përpoq të endte në një rrëfim universal emancipues për të argumentuar se, hebrenjtë mund të kualifikoheshin për të drejta të barabarta vetëm duke hequr dorë nga Judaizmi, si babai i Marksit.
Për shkak se askush në Gjermani nuk u emancipua politikisht, Baueri pyeste: “Si do t’ju çlirojmë ju, hebrenj?” Ai më pas arriti në përfundimin se hebrenjtë ishin egoistë për të kërkuar një emancipim të veçantë për veten e tyre, si hebrenj, kur gjermanët nuk ishin emancipuar. Si gjermanë, hebrenjtë kishin për detyrë të ndihmonin në emancipimin e të gjithë gjermanëve dhe më gjerë qenieve njerëzore, jo të shqetësoheshin për të drejtat e tyre si hebrenj.
Duke hedhur vështrimin pas në argumentin e dobët të Bauerit, m’u kujtuan argumente të ngjashme në lidhje me hebrenjtë, të zinjtë dhe feministët e përparuar në vitet ’70 dhe ’80 nga njerëz të mirë në thelb, që e mendonin veten si marksistë. Ashtu si Bauer, komunistët Perëndimorë të linjës së ashpër dhe mbrojtësit e Bashkimit Sovjetik do të argumentonin se hebrenjtë, të zinjtë dhe gratë (homoseksualët dhe lesbiket madje nuk përfshiheshin) kishin për detyrë të ndalonin ankesat për shtypjen e tyre dhe të bashkoheshin në ndërtimin e Socializmit. Të gjitha problemet e tyre të veçanta do të zgjidheshin, sapo të arrihej emancipimi universal proletar.
Avineri është i shkëlqyer në ndarjen e Marksit nga autoritaristët, që tregtonin në emër të tij gjatë shekullit XX. Por uroj që ai të ketë marrë në konsideratë mënyrën në të cilën, sulmi i Marksit ndaj pozitës së Bauerit frymëzoi shumë hebrenj sovjetikë, dhe gra marksiste-feministe, për të luftuar kundër kthesës Bauerite të Marksizëm -Leninizmit.
Shkatërrimi me pasion i argumentit Hegelian të Bauerit nga Marksi, është një pamje për sytë e lënduar: “Nëse Bauer pyet hebrenjtë: A keni, nga këndvështrimi juaj, të drejtën për të dëshiruar emancipim politik? Ne bëjmë pyetjen e kundërt: A i jep të drejtë qëndrimi i emancipimit politik të kërkojë nga hebrenjtë zhdukjen e Judaizmit dhe nga njeriu zhdukjen e fesë? ... Ashtu si shteti ungjillëzon kur, megjithëse është shtet, përshtat një qëndrim të krishterë ndaj hebrenjve, ashtu edhe hebreu vepron politikisht kur, megjithëse hebre, kërkon të drejtat qytetare. ”
Duke marrë veçoritë më të mira të dialektikës së Hegelit, Marksi ndërthur një angazhim për lirinë fetare të hebrenjve, si dhe të krishterëve, me refuzimin e tij me shumicë të supozimit të Hegelit se shteti mund të përfaqësojë interesin e përgjithshëm. Po, hebrenjtë duhet të emancipohen menjëherë. Po, grave, të zinjve, personave LGBT duhet t’u jepen të drejta të barabarta, para se të shfaqet çdo revolucion socialist në horizont. Por liria do të marrë shumë më tepër se kaq.
Liria do të jetë e jona vetëm pasi të njohim “fuqitë tona si fuqi shoqërore”, shkruan Marksi në “Mbi Çështjen Hebraike” dhe ne nuk e ndajmë më fuqinë shoqërore nga vetja “në formën e pushtetit politik”. Vetëm atëherë “do të jetë përmbushur emancipimi njerëzor”. Dhe që të ndodhë kjo, kapitalizmi duhet të kapërcehet.
Adonai, Inc.
Nëse Marksi do të kishte ndaluar së shkruari pasi të kishte përfunduar pjesën e tij të parë, “Mbi Çështjen Hebraike” sot do të konsiderohej një mbrojtje bindëse e të drejtave të hebrenjve europianë. Mjerisht, Marksi vazhdoi të shkruajë pjesën e dytë sikur të ishte i vendosur të hiqte dorë nga çdo dyshim se ai ishte një hebre i vetë-urryer, antisemit.
“Cili është kulti laik i hebrenjve? Shitje çikërrimash. Cili është Zoti i tij laik? Paraja… cila, në vetvete, ishte baza e fesë hebraike? Nevoja praktike, egoizmi. Prandaj, monoteizmi i hebreut është në të vërtetë politeizmi i shumë nevojave, një politeizëm që e bën edhe tualetin objekt të ligjit hyjnor. Nevoja praktike, egoizmi, është parimi i shoqërisë civile ... Paraja është Zoti xheloz i Izraelit, përballë të cilit asnjë Zot tjetër nuk mund të ekzistojë. Paraja degradon të gjithë Zotat e njeriut dhe i kthen ata në mallra ... Perëndia i Hebrenjve është sekularizuar dhe është bërë Perëndia i botës. Kambiali është Zoti i vërtetë i hebreut. Zoti i tij është vetëm një kambial iluziv... Kombësia kimerike e hebreut është kombësia e tregtarit, e njeriut të parave në përgjithësi. ”
Ndërsa lexuesit bashkëkohorë mund vetëm të dëshpërohen nga këto fjalë, Avineri lufton për të mbrojtur Marksin kundër akuzës së antisemitizmit. Ai argumenton, për shembull, se Marksi përdori “Judentum” (Judaizëm) si kod për kapitalizmin në mënyrë që t’i shmangej censurës dhe se ai besonte se kjo do të forconte besueshmërinë e sulmit të tij ndaj Bauerit, për të treguar se ai mbrojti emancipimin hebre, megjithëse nuk kishte simpati për hebrenjtë ose fenë e tyre. Ndërsa mund të ketë një të vërtetë për të dy shpjegimet, unë kam një interpretim të ndryshëm - një të bazuar në prirjen e Marksit për një analizë shpengueshëm të shkëlqyeshme, të nxitur nga zemërimi i papërmbajtur.
E keqja e pastër nuk e zemëroi Marksin. Ajo që e tërboi atë ishin njerëzit apo forcat me një kapacitet për të bërë mirë që, në vend të kësaj, dëmtuan njerëzimin. Kapitalizmi e zemëroi jo aq shumë sepse ishte shfrytëzues, por sepse na çnjerëzoi dhe tjetërsoi pavarësisht se ishte një forcë progresive.
Helmi i Marksit kundër Bauerit pasqyron zhgënjimin sesi një njeri kaq i zgjuar duhet të krijojë një traktat mizantropik, nga dialektika e Hegelit. Siç tregon Jenny von Westphalen, gruaja e tij e dashur dhe e vuajtur, në letrat e saj, tërbimet më të këqija të Marksit kishin në shënjestër “të tijtë” dhe ata që ai besonte se duhet t’i kishin ditur ose t’i kishin bërë më mirë. Merrni parasysh, në këtë dritë, sulmin e tij të egër ndaj një sindikalisti të varfër, i njohur si Citizen Weston, i cili guxoi të pyeste veten me zë të lartë nëse greva në mbështetje të rritjes së pagave mund të shkaktojë inflacion, duke shkatërruar të ardhurat reale të punëtorëve.
Parë përmes kësaj lenteje, ligjërata e Marksit kundër “Zotit xheloz të Izraelit” pushon së qeni në mënyrë të padiskutueshme anti-semitike. Pse u tërhoqën kaq shumë hebrenj nga tregtia dhe bankat? Të ndaluar nga pronësia e gjerë e tokës në një Europë feudale ku fuqia varej prej saj, hebrenjtë u detyruan të sigurojnë jetesën përmes tregtisë. Vendosja e rrugëve tregtare ndërkombëtare më pas mbolli farën e merkantilizmit në Europë, e cila përfundimisht nxiti kalimin nga feudalizmi në kapitalizëm.
Në këtë pikë, njerëzit e shpronësuar, të cilët, sipas nevojës, zunë nyjet e tregtisë ndërkombëtare (përfshirë hebrenjtë, grekët e diasporës dhe armenët) u bënë të parët që përfituan financiarisht nga transformimi i fitimit në një qëllim në vetvete. Hebrenjtë kishin një avantazh shtesë: Ndryshe nga të krishterët, atyre u lejohej të merrnin kamatë. Pasi borxhi u bë forca kryesore lëvizëse e prodhimit dhe akumulimit të kapitalit, pasuria hebraike u rrit.
Referencat përbuzëse të Marksit për monoteizmin në “Mbi çështjen hebraike” u pasuan, disa muaj më vonë, nga përshkrimi i tij i forcës lëvizëse të kapitalizmit si “një energji universale që thyen çdo kufi dhe çdo lidhje dhe e paraqet veten si e vetmja politikë, i vetmi universalitet, i vetmi kufi dhe e vetmja lidhje ”. Cila është ajo energji? Kërkimi i fitimit. Pika e tij delikate këtu është se, para kapitalizmit, shpirti njerëzor ishte shtyrë përreth nga pasione të panumërta, shpesh kontradiktore. Paraja vlerësohej gjithmonë, por vetëm si një mjet për të kënaqur dëshirat e tjera. Lakmia gjithmonë ekzistonte, por shprehej në çështje të ndara për nderin, tokën, lavdinë, pushtimin, kalorësinë dhe nënshtrimin e të tjerëve. Ajo që bëri merkantilizmi i gjithçkaje (d.m.th. kapitalizmi) ishte të reduktonte të gjitha pasionet në një të vetme: pasionin për fitimin. Për herë të parë, maksimizimi i fitimit mund të supozohet se është ai që i motivoi të gjithë.
Ndërsa kapitalizmi u përhap në të gjithë Europën, të gjitha llojet e politeizmave reduktoheshin në adhurimin e një perëndie të vetme: Parasë. Për shkak të një aksidenti historik, që buron nga përjashtimi i hebrenjve nga pronësia e tokës, komuniteti monoteist i Marksit papritmas gjeti në duart e tij shumë nga levat e financave dhe tregtisë, gjithnjë e më fitimprurëse. Në të njëjtën mënyrë që anglishtja ndodhi që të çohej në statusin e “lingua Franca” (një zhvillim që nuk kishte të bënte me diçka të lindur në gramatikën ose sintaksën e saj), hyjnia e re e Europës, fitimi i monetarizuar, u lidh me Zotin e Izraelit.
Asnjëherë shumë i kujdesshëm me gjuhën e tij, ose i ndjeshëm ndaj rreziqeve të përgjithësimit, Marksi nuk u kujdes aq sa ta nuanconte argumentin e tij “Mbi çështjen hebraike” për të pranuar se margjinalizimi i hebrenjve europianë i përgatiti ata jo vetëm për rolin e bankierit, tregtarit dhe sipërmarrësit , por edhe për atë të proletarit të mjerë. Selaniku, një qytet me shumicë hebreje edhe kur u aneksua nga Greqia më 1912-n, është një shembull i mirë: hebrenjtë kontrollonin tregtinë, por ishin gjithashtu më të shfrytëzuarit e punëtorëve (të cilët, të udhëhequr nga Abraham Benaroya, themeluan lëvizjen komuniste greke).
Pavarësisht frazave të tij të egra në pjesën e dytë të “Mbi Çështjen Hebraike”, Marksi ishte i aftë të solidarizohej me pasion me hebrenjtë e varfër. Në një kolonë gazete të cituar nga Avineri, Marksi përpiqet të mbrojë komunitetin hebre të Jerusalemit, me fjalë që shkatërrojnë çdo akuzë për antisemitizëm të qëndrueshëm:
“Asgjë nuk është e barabartë me mjerimin dhe vuajtjet e hebrenjve të Jerusalemit, që banojnë në lagjen më të ndyrë të qytetit… (ata janë) objekte të vazhdueshme të shtypjes dhe intolerancës muslimane [myslimane], të fyer nga grekët [të krishterët ortodoksë lindorë], të persekutuar nga Latinët [Katolikët Romakë] dhe që jetojnë vetëm me lëmoshat e pakta të transmetuara nga vëllezërit e tyre europianë… të tërhequr në Jerusalem… për të vdekur në vendin ku pritet shëlbimi ”.
Kur lidhja Judaizëm-kapitalizëm shihet nga kjo perspektivë dhe duke pasur parasysh mbështetjen e tij të fortë për lirinë fetare hebraike, ne nisim të shohim se nuk ka asgjë anti-semitike në shpalljen me të cilën Marksi përfundon “Mbi Çështjen Hebraike”: “Emancipimi shoqëror i hebreut është emancipimi i shoqërisë nga Judaizmi”.
Faza më e lartë e Liberalizmit
Marksi ruan fuqinë për të na mësuar rëndësinë e identifikimit dhe zgjidhjes së duhur të kontradiktave. Ai e kundërshtoi kolonializmin pa idealizuar në mënyrë naive të kolonizuarin, të cilin ai e ndjeu të lirë ta kritikonte ashpër për kryerjen e formave të ndryshme të poshtërsive ndaj grupeve më të dobëta shoqërore dhe popujve fqinjë.
Marksi vlerësoi rëndësinë e identitetit pa miratuar politikën e identitetit. Ai e përshkroi betejën e grave kundër patriarkatit si luftën e parë të klasave dhe martesën si një kontratë të poshtër pasurie, por mbajti një besim në mundësinë e dashurisë romantike. Ai përdori gjuhë fyese kundër bankierëve hebrenj, por doli në mbrojtje të baronit Lionel de Rothschild kur, si hebre, Rothschild-it nuk iu lejua një vend në Parlamentin Britanik.
"Nën kapitalizëm, demokracia mund të jetë veçse, në gjuhën e liberalëve të shekullit të nëntëmbëdhjetë, diktatura e proletariatit. Me t’u bërë i mundur votimi universal dhe rruga parlamentare drejt pushtetit, Marksi u kthye kundër mjeteve të dhunshme"
Kur bëhej fjalë mbi ç’do ta pasonte kapitalizmin, Marksi shkroi si një liberal i inatosur. Ai urrente perspektivën e “komunizmit të kazermave” dhe premtimin e tij për “tenxhere dhe fjetore të përbashkëta, komisionerë kontrolli dhe zyra kontrolli, rregullimin e arsimit, prodhimin, konsumin, me një fjalë, kontrollin e të gjithë veprimtarisë shoqërore; dhe në të njëjtën kohë, aty shfaqet Komiteti Ynë, anonim dhe i panjohur, si autoritet suprem”. A mundet një liridashës të gjejë fjalë më të fuqishme për të ndezur kolektivizmin sovjetik apo maoist?
“Po në lidhje me thirrjen e Marksit për diktaturën e proletariatit?”, dëgjoj lexuesit që pyesin. Këtu, vlen të kujtohet se në shekullin XIX, ishin liberalët ata që kundërshtuan demokracinë, duke e denigruar atë si diktaturën e shumicës. Marksi ktheu përbuzjen e liberalëve për demosin në kokën e saj, duke u thënë atyre: Po, ne jemi demokratë. Dhe, siç e përcaktoi Aristoteli, demokracia është një regjim në të cilin qeveria kontrollohet nga të varfrit, të cilët janë gjithmonë shumica.
Nën kapitalizëm, demokracia mund të jetë veçse, në gjuhën e liberalëve të shekullit të nëntëmbëdhjetë, diktatura e proletariatit. Me t’u bërë i mundur votimi universal dhe rruga parlamentare drejt pushtetit, Marksi u kthye kundër mjeteve të dhunshme, duke paralajmëruar punëtorët parisianë gjashtë muaj para Komunës së Parisit më 1871-shin se, kryengritja do të ishte “një veprim i marrëzisë së dëshpëruar”.
Duke kaluar nga politika tek personalja, Marksi censuroi Hegelianët naivë për të cilët shtypja, madje depresioni, ishte një gjendje e vetëdijes, që duhej kapërcyer nga një gjendje tjetër kundërshtuese e vetëdijes. Ai e çoi qasjen në një pikë të njohur se mjerimi personal në shkallë industriale pasqyroi tjetërsimin në të gjithë shoqërinë.
T’u thuash njerëzve se duhet ta kapërcejnë atë përmes vullnetit individual, është mizore. As terapia, as pilulat, as kasetat motivuese nuk mund t’i ndihmojnë ata që detyrohen të bëjnë ato që i ndjeri David Graeber i quajti punë “gjepura” shpirt-shkatërruese, argëtimi i të cilëve përfshin punën falas për Facebook, Twitter dhe Instagram në një kërkim maniak për pëlqime dhe shpërndarje. “Sfera e lirisë”, shkroi Marksi në Das Kapital, Vol. III, “fillon vetëm aty ku pushon puna, e cila përcaktohet nga nevoja dhe konsideratat e zakonshme”.
"Sfida e vështirë për progresistët internacionalistë është t’u japin zë atyre që ndihen si refugjatë në vendin e tyre, pa u kthyer kundër refugjatëve të huaj, ose punëtorëve që luftojnë për të siguruar jetesën në vende si Gjermania"
Denoncimi i Marksit për moralin kishte një qëllim të fuqishëm etik, ashtu si qëndrimi i tij ndaj fesë. Marksi parashikoi një shoqëri në të cilën njerëzit nuk janë më “krijesa të shtypura”, që banojnë në një “botë të pashpirt” dhe kështu kanë nevojë për një qetësues të ngjashëm me opiumin për të zvogëluar “vuajtjet e tyre të vërteta”. Por ai do të binte mbi ateistët fetarë si Richard Dawkins, si një tonelatë tullash. Mosrespektimi i besimtarëve, mohimi i të drejtës për të praktikuar fenë e tyre me dinjitet, ishte i neveritshëm për të.
Siç argumenton Avineri, respekti për lirinë fetare dhe për besimtarët, ishte për Marksin prova e lakmusit të shoqërisë së civilizuar. Kur Marksi kritikoi fenë e organizuar, ai po synonte marrëdhëniet shtypëse midis njerëzve, sesa marrëdhëniet e njerëzve me ndonjë zot që ata kishin rast të përqafonin. “Kritika ndaj Qiellit bëhet kritika e Tokës”, shkroi ai me hidhërim. Dhembshuria e tij ndaj besimtarëve nuk e ndaloi atë të mbrojë ateizmin e tij:
“Lufta kundër fesë është indirekt lufta kundër botës, në të cilën feja është aroma shpirtërore. Vuajtjet fetare janë, njëherësh e në të njëjtën kohë, shprehja e vuajtjeve të vërteta dhe një protestë kundër vuajtjeve të vërteta. ”
Mjete nacionaliste për qëllime internacionaliste
Ashtu si me fenë, natyrën e punës dhe rolin historik të kapitalizmit, Marksi vlerësoi kontradiktat që dilnin nga ideja e kombësisë. Shtetet-kombe u krijuan, për herë të parë, gjatë viteve të formimit të tij. Bashkimi gjerman ishte i gjithë zemërimi, i dominuar nga e njëjta Prusi që e dëboi atë si një kërcënim për Gjermaninë që po shfaqej.
Marksi i pa këto zhvillime dhe, në mënyrë tipike, e ruajti qetësinë. Ai arriti në një vlerësim pragmatik, instrumental, jo shumë të largët në frymë nga ai i aforizmit të Jawaharlal Nehru: “Nacionalizmi është i mirë në vend të vet, por është një mik jo i besueshëm dhe një historian i pasigurt”. I shqetësuar, mbi çdo gjë tjetër, me unitetin e klasës punëtore, Marksi mbështeti formimin e shteteve-kombe si një mjet për eliminimin e kufijve midis çifligjeve patetike, që i mbanin punëtorët të ndarë. Ndërsa bashkimi i Gjermanisë mbante shumë rreziqe, ai krijoi një treg të madh të unifikuar brenda të cilit miliona punëtorë mund të ndërtonin solidaritet, ndërsa kapitalistët mekanizuan prodhimin në përgatitje të një pushtimi të ardhshëm proletar.
Por Marksi ishte më pak i hapur për krijimin e shteteve-kombe të vegjël, të tilla si në Ballkan, që nuk mund të mbështetnin as proletariat të madh dhe as akumulim të konsiderueshëm të kapitalit. Nacionalizmi gjerman, ndryshe nga nacionalizmi kroat ose grek, ishte i pranueshëm për aq sa nacionalizmi gjerman mund të shihej si një hap i parë drejt internacionalizmit socialist.
Avineri e krahason qëndrimin e Marksit ndaj çështjes kombëtare me atë të Hesit, i cili dikur me admirim e përshkroi Marksin si “...mishërimi i sintetizuar i Rusoit, Volterit, Lesingut, Heines dhe Hegelit”. Hesi, i cili, ndryshe nga babai i Marksit, nuk u konvertua kurrë në krishterim, më vonë botoi një tekst me ndikim proto-Sionist që bënte thirrje për një komonuelth hebre socialist në Palestinë. Avineri tregon sesi Marksi dhe Hesi filluan nga pika të ngjashme fillestare teorike përpara se të mishëronin dy tradita të kundërta socialiste: socializmin internacionalist të Marksit, i cili kërkonte të frenonte nacionalizmin dhe nacionalizmin socialist të Hesit, sipas të cilit vetëdija kombëtare trumbetonte solidaritetin proletar.
Avineri mendon qartë se historia ka përligjur Hesin, jo Marksin. Pavarësisht nga rivlerësimi i Marksit për rëndësinë e shtetit-komb pas Revolucioneve të vitit 1848, Avineri beson se Marksi e nënvlerësoi rëndësinë e nacionalizmit. Ata prej nesh, të angazhuar sot në ndërtimin e një lëvizjeje progresive pan-europiane, transnacionale, dhe madje edhe një Internacionaleje Progresive, janë njohur me dhimbje me këtë akuzë. Ka arsye të mira për të kritikuar Marksin dhe njerëzit si unë, për pavëmendje ndaj ndjeshmërive kombëtare, por jo për arsyet e dhëna nga Avineri.
Kur mijëra refugjatë mësynë Greqinë në verën e vitit 2015, fakti që vetë grekët po ndiheshin të kolonizuar nga trojka (Komisioni Europian, Banka Qendrore Europiane dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar) i huadhënësve të Greqisë shkaktoi një ndryshim të shpejtë politik të detit. Pas tradhtisë së 62% të grekëve që hodhën poshtë shantazhin e trojkës (“pranoni masa të reja shtrënguese dhe kredi të freskëta “extend and pretend”, ose do t’ju mbyllim bankat”) në një referendum në korrik, fryma jo-nacionaliste e rezistencës patriotike ndaj financave ndërkombëtare, i hapi rrugë ksenofobisë.
Sfida e vështirë për progresistët internacionalistë është t’u japin zë atyre që ndihen si refugjatë në vendin e tyre, pa u kthyer kundër refugjatëve të huaj, ose punëtorëve që luftojnë për të siguruar jetesën në vende si Gjermania. Ndërsa kjo mbetet një sfidë e paplotësuar për marksistët, konkluzioni i Avinerit se nacionalizmi ofron një rrugë më të sigurt për emancipim sesa internacionalizmi, më duket problematike dhe e gabuar.
Nacionalizmi, edhe në formën e tij qytetare më të civilizuar, kalon në një proces përjashtimi. Thirrja për një identitet të përbashkët kombëtar është një ftesë për të vendosur kritere arbitrare se kush është i denjë për t’u përfshirë në komunitetin kombëtar, si kriteri që Bauer përdori kundër emancipimit të hebrenjve.
Mbrojtja e Marksit për të drejtat politike të hebrenjve ishte, në fund të fundit, një argument që ilustron kufijtë e emancipimit politik brenda kornizës së shteteve-kombe, post-kristiane. Sigurimi i të drejtave të barabarta, argumentoi ai, është një problem universal “zgjidhja” e të cilit nuk mund të gjendet brenda asnjë kombi-shtet, sado i ndriçuar. Një hebre, ose një palestinez, mund të ketë të drejta të barabarta në disa shtete-kombe dhe megjithatë të mbetet i shtypur dhe subjekt i diskriminimit sistematik, edhe pse i fshehtë.
Në këtë kuptim, lufta për emancipimin njerëzor nuk mund t’i lihet asnjë shteti-komb. Mbetet detyra universale e njerëzimit. Çfarëdo që të thotë kjo në praktikë, unë duhet të rrëfej zhgënjimin tek heshtja e Avinerit në lidhje me vendin e palestinezëve jo vetëm në territoret e okupuara por gjithashtu, dhe më interesante, brenda kufijve të Izraelit para 1967-s. E them këtë sepse Avineri shërbeu si drejtor i përgjithshëm i Ministrisë së Jashtme të Izraelit, nën kryeministrin Yitzhak Rabin dhe, duke pasur parasysh këtë sfond, ajo që ai ka për të thënë është e rëndësishme.
Në Epilog, Avineri përshkruan gëzimine tij të kuptueshëm kur, dikur në Nairobi, fitoi një argument duke cituar Marksin në një delegacion sovjetik, nga një pamflet i botuar në Moskë. Kjo më kujton mbishkrimet disidente që pashë në një mur në Varshavë në vitin 1984, në një kohë kur regjimi komunist kishte vendosur ligjin drakonian ushtarak për llogari të Bashkimit Sovjetik. Shkruhej: Një komb nuk mund të bëhet i lirë dhe në të njëjtën kohë të vazhdojë të shtypë kombet e tjerë - Friedrich Engels, Fjalim për Poloninë, 1847.
A do të kujdeset Avineri për ta shtrirë këtë diktim marksist në Izrael? Si ndihet ai për pikëpamjen e të ndjerit Edward Said, i informuar gjithashtu nga qasja dialektike e Marksit, se zgjidhja e vetme e konfliktit izraelito-palestinez është një shtet i përbashkët, laik?
Marksi Lart
Interesimi i rinovuar për Marksin, nuk është i ri. Në tetor 1997, një artikull nga New Yorker etiketoi një profil të tij me titullin “Mendimtari tjetër”. Avineri pajtohet: “Ajo çka Platoni ka qenë në filozofinë klasike”, shkruan ai, “Marksi është për studimet moderne në shkencat humane”. Edhe pse do të preferoja një krahasim me Aristotelin, mosmarrëveshja ime kryesore me biografin e fundit të Marksit, me shumë simpati, ka të bëjë me rëndësinë e analizës së tij ekonomike.
Avineri e merr si të mirëqenë një pohim të vjetër që, megjithëse analiza ekonomike e Marksit mund të ketë qenë në vitet 1840, “sistemi i sotëm global i tregut të lirë është shumë i ndryshëm nga lloji i kapitalizmit [Marks] i përshkruar në Manifestin Komunist ose “Das Kapital””. Diku tjetër, unë kam argumentuar se e kundërta është e vërtetë.
Në kohën e Marksit, kapitalizmi ishte themeltar, lokal, i copëtuar dhe i ndrojtur. Nuk ishte aspak si kapitalizmi dinamik, globalizues, shkatërrues i besëtytnive, i përshkruar në Manifestin Komunist. Dhe këtu qëndron ironia e shijshme: Që kapitalizmi të bëhet me të vërtetë dhe triumfalisht global, regjimet që premtuan besnikëri ndaj Marksit dhe Manifestit të Engelsit së pari duhej të copëtoheshin, në mënyrë që dy miliardë punëtorë rusë, europianë lindorë, kinezë dhe indianë të mund t’i bashkoheshin tregut kapitalist të punës, ndërsa bankierët e Wall Street-it dhe qytetit të Londrës po rrëzonin të gjitha pengesat e vendosura mbi ta nga Tregtarët e Rinj dhe socialdemokratët.
Vetëm tani, veçanërisht pas krizës së gjatë që filloi më 2008-n dhe iu dha një hov i ri nga COVID-19, analizat historike dhe ekonomike të Marksit për kapitalizmin po vijnë në vete. Vetëm tani që një përballje midis dy kampeve të mëdhenj që ai kishte parashikuar (të punëtorëve të pasigurt dhe ultra të pasurve) po e shtyn njerëzimin në skajin e një bote vërtet të re. Ndërsa nuk ka asnjë garanci se e ardhmja nuk do të jetë menjëherë post-kapitaliste dhe distopike, Marksi tregon pse biznesi si zakonisht është i pamundur.
Ndërsa luftojmë për të kuptuar këtë transformim dhe rolin tonë personal në të, libri i Avinerit ofron kujtime të gjalla të fuqisë së miqësive të pamundura gjatë periudhave të ndryshimeve të shpejta shoqërore. Ai ka zbuluar prova se Marksi i kalonte disa vera në ujërat e Carlsbad me Heinrich Graetz, autor i historisë me shumë vëllime “Historia e Popullit Hebre “ dhe një shtyllë e Sionizmit. Megjithëse Avineri nuk e ka idenë se çfarë diskutuan ata gjatë shëtitjeve të gjata në fshatin bohem, është ngushëlluese të imagjinosh argumente të mëdha që mund të ishin kombinuar me vlerësim reciprok midis dy burrave, shkrimet e të cilëve formuan historinë nga anët e kundërta të një ndarjeje thelbësore, brenda-hebraike.
Duke iu kthyer, një herë të fundit, tensionit midis aspiratave nacionale dhe internacionalizmit, boshti rreth të cilit rrotullohet një pjesë e madhe e Karl Marksit të Avinerit, është ngushëlluese të rrëfejmë rezolutën e propozuar nga autori indian Rabindranath Tagore:
“Unë jam krenar për njerëzimin tim kur mund të njoh poetët dhe artistët e vendeve të tjera si të mitë. Më lejoni të ndiej me gëzim të papërcaktuar që të gjitha lavditë e mëdha të njeriut janë të miat. ”
Kapaciteti i Marksit për të njohur filozofët, poetët dhe artistët e popujve të tjerë ishte i pashtershëm. Tani, falë përpjekjeve të shkëlqyera të Avinerit, më në fund dimë më shumë për lidhjet e tij me përfaqësues të tjerë të shquar të mjedisit hebre nga i cili ai doli dhe për të cilin, ai kontribuoi./Project Syndicate
*Yanis Varoufakis, ish-ministër i Financës në Greqi, lider i Partisë MeRA25 dhe profesor i Ekonomisë, në Universitetin e Athinës. Përshtati në shqip Gazeta Si
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
