.png)
Kjo deklaratë mund të duket e tepruar në shumë aspekte, por në fushën e fesë është patjetër e saktë, të paktën në raportet evropiane. Askund tjetër në këtë kontinent nuk gjenden aq shumë fe pranë njëra-tjetrës: krishterimi katolik dhe ortodoks, islami sunit dhe rendi dervish i bektashinjve, një komunitet hebre dhe së fundi edhe kultet neo-protestante. Por ajo ç’e bën Shqipërinë vërtetë unike, është ateizmi shtetëror: nga viti 1967 deri në rënien e regjimit komunist ishin të ndaluara të gjitha fetë. Si shpjegohet gjithë kjo shumëllojshmëri? Dhe ç’do të thotë kjo për kulturën shqiptare dhe imazhin që ka për veten Shqipëria e sotme?
Nga Oliver Jens Schmitt* - Shumëllojshmëria fetare e shqiptarëve është rezultat i historisë, e cila shtrihet në mbi dymijë vjet dhe ndërlidhet shumë me perandoritë në të cilat kanë jetuar shqiptarët dhe shpesh kanë pasur rol të rëndësishëm në ushtri dhe administratë. Nga fetë e mëdha që gjejmë në Shqipëri, krishterimi është më i vjetri. Në kohën e lindjes së Krishtit, rajoni i sotëm i Shqipërisë kishte një shekull e gjysmë që i takonte Perandorisë Romake. Në këtë perandori, Adriatiku juglindor kishte rëndësi të madhe strategjike: nga Dyrrahu, Durrësi i sotëm, vijonte Via Egantia. Kjo rrugë ishte vazhdim i Via Appias, e cila lidhte Romën me portin Brindisi; nga Dyrrahu rruga kalonte përmes Ballkanit deri në Bosfor. Me fjalë të tjera: Shqipëria ishte në arterien e qarkullimit të një perandorie botërore. I pasur me qytete që lulëzonin, rajoni ishte një nga zonat kryesore të Perandorisë Romake. Nisur nga shekulli III i Erës Sonë, Perandoria rekrutonte gjithnjë e më shumë ushtarë nga provincat e saj në Ballkan dhe pjesëmarrja e burrave nga i ashtuquajturi Illyricum, pra nga Ballkani Perëndimor, në elitën politike dhe ushtarake të Perandorisë Romake, u rrit dukshëm. Pra, trualli dhe njerëzit ishin shumë të integruar në administratën dhe kulturën e Perandorisë Romake, kurse paraardhësit e shqiptarëve të sotëm ishin gjithçka përpos një popull i izoluar malor.
Kjo shoqëri, që në studime quhet protoshqiptare, jetonte në atë pjesë të Ballkanit, në të cilën si gjuhë e administratës përdorej latinishtja. Prandaj numri i huazimeve latine në shqipen është proporcionalisht i lartë. Në mjediset e asaj pjese të Ballkanit të administruar në latinisht (sot Shqipëria veriore, Mali i Zi, Kosova, Maqedonia e Veriut, Serbia jugore), protoshqiptarët erdhën në kontakt me krishtërimin: dëshmitë i shohim në vetë gjuhën shqipe: shpirt nga spiritus; shenjt nga sanctus; grigj nga grex janë disa nga shumë shembuj që tregojnë se shqiptarët antikë i mbanin shërbesat fetare në gjuhën latine dhe jo në greqisht, gjuhën e liturgjisë në Ballkanin juglindor dhe në përgjithësi në lindje të Perandorisë Romake. Nga fillimi i shekullit IV krishtërimi u bë besim kryesor, nga fundi i shekullit IV perandorët e ngritën në fe shtetërore. Protoshqiptarët morën pjesë në këtë ndryshim si banorë të integruar mirë të Perandorisë, edhe pse nën sipërfaqen e fesë së re shtetërore ruheshin format e vjetra të besimit, ashtu si kudo në Evropë.
Treva antike e vendbanimeve të shqiptarëve në periudhën romake ishte organizuar në një sistem mjaft të dendur dioqezash, qendrat e të cilave ishin qytetet. Aty banonin pranë njëri-tjetrit guvernatori si përfaqësues i perandorit dhe peshkopi i vendit. Të dy ishin shtylla të sundimit dhe të kulturës romake. Ky sistem u trondit rëndë nga imigrimi i fiseve sllave. Nga mesi i shekullit VI, ky e shkatërroi hap pas hapi sistemin romak të vendbanimeve, gjë që mund të vërehet në rrënojat e bazilikave të shumta të krishtera në tërë Ballkanin jugperëndimor. Në perëndim të Perandorisë Romake grupet luftarake gjermanike e mposhtën sundimin romak, por kisha arriti të mbijetonte dhe, dalëngadalë, të përballte edhe vetë pushtuesit dhe emigrantët. Sllavët në Ballkan shkatërruan Perandorinë Romake bashkë me kishën. Kështu humbi edhe kultura e shkrimit e zhvilluar më parë e çdo formë e diferencuar e organizimit pushtetor. Vetëm pika periferike në bregdet, si Dyrrahu, nuk u pushtuan nga sllavët. Popullsia protoshqiptare u tërhoq pjesërisht në male dhe vazhdonte jetën e vet në nivel të lartë kulturor, por duke u marrë me blegtori në përputhje me kushtet klimatike, siç dëshmojnë p.sh. gërmimet në rrënojat e qytetit Delmace në malet e Shqipërisë së Veriut. Në shumë vende u zhvillua shkëmbim i ngushtë me banorët e rinj sllav. Si pasojë e këtij kontakti shumëshekullor, në jug të Shqipërisë së sotme, ku sllavët kishin themeluar shumë fshatra të reja, sllavët janë albanizuar dhe janë zhdukur, përveç ishujve të vegjël të vendbanimeve në Shqipërinë e sotme jugore.
Me përjashtim të vendbanimeve në Bregdet, krishterimi ishte dëmtuar rëndë nga dyndjet sllave. Bizanti, Perandoria Romake e Lindjes, deri në mesin e shekullit IX kontrollonte vetëm disa porte. Por Perandoria rrezatonte ende në brendësi të territorit të vendit, ku edhe vazhdonte të lulëzonte kultura e saj materiale superiore. Gërmimet si ato në Lezhë tregojnë se si u shpërbënë grupe të ndryshme luftarake sunduese nga antikiteti i vonët, por edhe se si nuk u ndërpre prirja kah Adriatikut. Në këto pika periferike dhe në rrezatimin e tyre bazohej ofensiva kulturore dhe politike, të cilën e nisi Bizanti në gjysmën e dytë të shekullit IX dhe e cila do të kishte rëndësi të madhe për Ballkanin jugperëndimor të banuar nga shqiptarët. Për ta asimiluar popullsinë sllave të Ballkanit, Bizanti përmes dy misionarëve Kirilli dhe Metodi krijoi një gjuhë të re me një alfabet misionar të vetin, glagolitikun, i cili shpejt u zëvendësua nga një shkrim më i thjeshtë, alfabeti cirilik. Nuk kishte qëllim tjetër përveç rikrishtërimit të pjesëve të mëdha të Ballkanit. Në këto sprova, të cilat nuk ishin thjesht fetare, por edhe shumë politike, patriarkati i Konstantinopojës dhe perandori bizantin u përplasën me papatin në Romë.
Midis Romës dhe Konstantinopojës kishte pasur tensione gjatë më shumë se njëqind vjetëve të kaluara. Pas fundit të Perandorisë Romake në perëndim (476) vetëm papa përfaqësonte në formën më ideale traditën e saj. Në këtë vakum pushtetesh Perandori i Bizantit, Leoni III, e kishte nxjerrë nga kontrolli juridik kishtar i Romës Illyricum-in, pra Ballkanin perëndimor dhe e kishte vënë nën Patriarkatin e Konstantinopojës (732). Nga aspekti i politikës reale kjo kishte pak rëndësi, meqë as Roma e as Konstantinopoja nuk kishin qasje në zonat përtej një rripi të ngushtë bregdetar. Por për një kohë të gjatë, Bizanti kishte si qëllim ta përfshinte në zonën e vet, sak ku ushtronte pushtetin dhe kulturën, territorin që deri atëherë mbikëqyrej nga Roma përmes kishës. Për shqiptarët kjo kishte pasoja të thella: ata banonin pikërisht në linjën ndarëse, që kalonte përmes qendrave politike, kishtare dhe kulturore të Perëndimit të krishterë dhe të Lindjes. Ndarja e kishës katolike dhe asaj ortodokse e ka pikënisjen më pak në çështjet e doktrinës kishtare – ku Roma dhe Konstantinopoja më tepër synonin ta kthenin Ballkanin përsëri në një rend mesdhetar pas shekujsh të popullimit pagan-sllav.
Me fjalë të tjera: fakti që në Shqipëri ka katolikë dhe ortodoksë nuk mund të shpjegohet vetëm me një diferencim të përgjithshëm midis dy kishave si institucione të pushtetit – zona e populluar nga shqiptarët më tepër ishte epiqendër e këtij zhvillimi historik. Derisa veriu i Shqipërisë së sotme, para së gjithash Shkodra me rrethinë, u zhvillua në pikën më të skajshme jugore kulturore adriatike, me dioqeza të shumta dhe qytete me kushtetuta të veta, në pjesën më të madhe të Ballkanit të banuar nga shqiptarët u përhap ortodoksia. Por ajo përbëhej nga dy kultura gjuhësore: liturgjia zhvillohej greqisht në zonën nën pushtetin e Bizantit, e në sllavishten kishtare në anën tjetër në rajonet që i takonin Perandorisë Bullgare, e cila kishte hyrë në krishterim më 864/65. Deri në fillim të shekullit XI kjo e fundit e kontrollonte Ballkanin e brendshëm. Përveç kësaj, nga fundi i shekullit IX Ohri u shndërrua në një qendër të rëndësishme të kulturës kishtare sllave. Në Ohër u përkthyen shkrimet teologjike greke. Kultura kishtare sllave u bart nga Ohri në perëndim në Shqipërinë e sotme jugore. Përgjatë Via Egnatias tani takoheshin dy lloje ortodoksie, në gjuhën greke dhe në sllavishten kishtare, ndërsa përmes portit të Dyrrahut hynin elemente adriatiko-latine. Kështu në jug të Via Egnatias gradualisht u krijua një trinitet i gjuhëve të shkruara – greqisht, sllavishte kishtare, latinisht, ndërsa shqipja përdorej vetëm në të folur.
Nga fundi i shekullit XI u shtuan kundërshtimet e fuqive politike midis Bizantit dhe banorëve italianë buzë Adriatikut, para së gjithash normanëve në Italinë e poshtme. Deri në mes të shekullit XV mbretërit e Italisë jugore, Normanët, Shtaufët, Anzhuinët dhe Aragonët provuan të zinin vend në Shqipëri për ta pushtuar prej andej Ballkanin, me synim mbërritjen në Konstantinopojë. Midis kryqëzatës së parë 1096 dhe një invazioni norman më 1185, sidomos Bizanti dhe normanët zhvilluan luftime të mëdha, por me motive politike dhe jo fetare. Kryqëzatat, disa prej të cilave prekën edhe territore të banuara me shqiptarë, e fuqizuan tjetërsimin midis kishës perëndimore dhe asaj lindore që thellohej gjithnjë e më shumë prej nga shekulli VIII dhe atë midis Evropës katolike dhe asaj ortodokse. Kur kryqtarët pushtuan Konstantinopojën më 1204, raportet midis katolikëve dhe ortodoksëve arritën një pikë të ulët. Por, kush mendon se në këtë sfond Shqipëria përjetoi “përplasje kulturash”, gabon. Bizanti, pas vitit 1204 dhe Despotati ortodoks i Epirit, Napolit dhe Venecias luftuan për bregdetin shqiptar, por jo në kuptimin e luftës së besimit. Familjet fisnike rajonale shqiptare ishin mësuar t’i përshtateshin gjendjes jo të qëndrueshme politike duke marrë besimin e më të fuqishmit. Prandaj kalimi herë në kishën ortodokse herë në atë katolike nuk mund të kuptohet si “tradhti”, por vetëm si reagim ndaj pretendimeve të fuqive të mëdha kundërshtare. Kështu në Mesjetën e vonë në Shqipëri u krijua një kulturë fisnike bi-konfesionale, dokumentet lëshoheshin në shumë gjuhë – latinisht, greqisht, sllavishte kishtare në redaktime rajonale, gjuhën Venete; kalimi midis konfesioneve dhe gjuhëve të shkrimit ishte i rrjedhshëm, sidomos në Shqipërinë e Mesme. Teksa Veriu mbeti kryesisht katolik, Jugu ishte nën ndikimin e kulturës kishtare bizantine në gjuhën greke. Kalimi herë në njërin konfesion, herë në tjetrin mund të vërehet mirë në kryepeshkopatën e Dyrrahut, ku varësisht nga raportet e forcave, herë ishte një kryepeshkop ortodoks, herë një katolik. Kur qyteti, më 1392, i kaloi Venedikut, opsioni katolik mbizotëroi për rreth njëqind vjet deri kur porti u pushtua nga osmanët më 1501.
Bashkekzistenca e dy kishave të mëdha të krishtera, format kalimtare konfesionale, strategjitë e përshtatjes fetare e karakterizojnë Shqipërinë dhe elitat e saj në prag të pushtimit osman. Kjo bëhet e qartë nga një detaj historik: Përballë kërcënimit osman, më 1439 në Kuvendin e Ferrara-Firences kisha ortodokse hyri në një lidhje me kishën romake dhe njohu papën si prijës. Si rezultat në ato zona u krijuan kisha uniate, në të cilat popullsia ishte ortodokse, por sundimi politik katolik. Kjo preku kryesisht provincat venedikase në Adriatik dhe Egje. Kështu në malet në perëndim të Liqenit të Shkodrës u krijua kryepeshkopata uniate jetëshkurtër e Krajës, ndërsa gjetiu popullata ortodokse refuzoi vendosmërisht unifikimin e kishës. Ndryshe nga shumë të tjera, kjo trevë e vogël shqiptare kishte treguar se me sa shkathtësi kishte ditur elita lokale t‘u përshtatej ndryshimeve të mëdha politike.
Ndërsa krishterimi erdhi te shqiptarët dy herë – në kohërat romake dhe përsëri në shekullin IX – si fe e një perandorie (Romës dhe Bizantit), e përhapur në Romë para çdo politike shtetërore përmes misionit paqësor, islami nuk do të kishte arritur te shqiptarët pa pushtimin osman. Si në pjesët e tjera të botës, islami u përhap përmes pushtimeve ushtarake. Edhe këtu, Shqipëria është e veçantë për sa i përket historisë fetare, të paktën në Ballkan. Sepse askund tjetër në Ballkan osmanët nuk hasën në rezistencë aq të vendosur dhe askund nuk ishte më i madh shkatërrimi i shkaktuar nga pushtuesit sesa në pjesët e vendbanimeve shqiptare – e prapë askund në Ballkan nuk konvertuan më shumë njerëz në Islam sesa në trevën e vendbanimeve shqiptare.
Shqiptarët në Ballkan sot janë një shoqëri multi-fetare, por shumica e tyre i përket Islamit. Kjo vlen sidomos për shqiptarët në ish-Jugosllavi: në Kosovë, në Mal të Zi, në Maqedoninë e Veriut dhe në Serbinë jugore. Si shpjegohet ky kontrast? Osmanët kishin përparuar në Shqipëri tridhjetë vite pasi kishin fituar terren në Evropë – Via Egnatia kishte përsëri një rëndësi të madhe (1385). Që në vitin 1417 osmanët kishin pushtuar pjesë të mëdha të Shqipërisë së sotme dhe i kishin organizuar ato si krahina Sanxhak-i Arvanid. Trembëdhjetë vjet më vonë ata kishin pushtuar pothuajse të gjithë Shqipërinë, me përjashtim të bazave veneciane përreth Durrësit, Lezhës dhe Shkodrës.
Por suksesi i shpejtë tregoi dhe anën tjetër. Sapo filloi mbledhja e taksave dhe zbatimi i sistemit ligjor nga osmanët, pjesë të fisnikërisë shqiptare u çuan në kryengritje, së pari në 1433-1436, pastaj nga 1443 nën një udhëheqës karizmatik, Gjergj Kastriotin, i quajtur Skënderbe. Nën Skënderbeun, pjesë të Shqipërisë u shndërruan në skena të një lufte të hidhur me osmanët. Për çfarë bëhej fjalë? Vetë Skënderbeu vinte nga një familje e vogël fisnike nga Dibra, ku bashkoheshin botërat shqiptare, sllave dhe vllahe (ballkano-romane); babai i tij i kishte dhuruar tokë manastirit ortodoks serb Hilandar. Vëllai i Skënderbeut do të vdiste si murg në këtë manastir. Pra, Kastriotët ishin të lidhur me mjedisin e ortodoksisë sllave të Ballkanit. Pas disfatës së babait të tij, i riu Gjergj Kastrioti, si shumë djem të tjerë të aristokracisë ballkanase, duhej të shkonte si peng në oborrin osman. Atje ai u konvertua në Islam, ka shumë të ngjarë në mjedisin e dervishëve, përndryshe mistikëve Islamë. Ata luajtën një rol të rëndësishëm në pushtimin osman të Ballkanit, veçanërisht në ushtrinë osmane. Si ushtarak osman, Skënderbeu mori pjesë në luftime në Serbi dhe në Transilvani. Më 1443, kur një ushtri kryqëzate përparoi kundër osmanëve në Ballkanin e brendshëm, ai bashkë me oficerë të tjerë u ngritën kundër Sulltanit. Në Shqipëri, shumë fisnikë iu bashkuan kryengritjes.
Motivet ishin komplekse: si më 1433, shumica e fisnikëve luftonin kundër përqendrimit të pushtetit te sulltanët, ata luftonin humbjen e kontrollit ndaj tokës së tyre dhe pasuesve të tyre; Skënderbeu gjithashtu kishte një motiv personal për të marrë hakun e babait të tij, i cili ishte vrarë nga Sulltani. Arsyet fetare duket se vështirë të kenë luajtur ndonjë rol te Skënderbeu personalisht – madje më 1454, një vit pas rënies së Konstandinopojës më 29 maj 1453, një i dërguar nga Skënderbeu kishte thënë edhe para papës se zotëria i tij po luftonte "jo për besim, por nga hakmarrja". Por përkatësia fetare ishte ndarja thelbësore midis kryengritësve dhe osmanëve. Në anën e Skënderbeut luftonin vetëm të krishterët. Simboli i tyre ishte shqiponja perandorake bizantine, e cila sot stolis flamurin shtetëror shqiptar. Përballë tyre ishin myslimanët, por edhe ortodoksët që shërbenin në ushtrinë osmane. Për kishën katolike në Shqipëri fjala ishte qartë për një luftë besimi kundër islamit që po përparonte.
Shpejt, kur Skënderbeu u përpoq ta zgjeronte pushtetin e tij në kurriz të fisnikëve të tjerë, kryengritja e humbi mbështetjen. Kështu Skënderbeu u detyrua të kërkonte ndihmë nga jashtë. Kisha katolike në Shqipëri u tregua mbështetësja më e qëndrueshme, mbi të gjitha kryepeshkopi i Durrësit, por edhe papët në Romë. Papa humanist Piu II planifikonte ta kurorëzonte Skënderbeun si mbret të një mbretërie katolike të sapokrijuar të Shqipërisë. Me fjalë të tjera, Skënderbeu kishte hyrë në botën e katolicizmit politik. Arsyet janë të dukshme: Kisha ortodokse nuk e mbështeste kryengritjen e tij dhe pjesa bizantine e Shqipërisë mbeti e qetë sepse më 1453 Patrikana e Konstandinopojës kërkonte pajtim me Sulltan Mehmetin II. Nuk kishte shtete të forta fqinje të krishtera që mund të ndihmonin. Kisha katolike, nga ana tjetër, ishte institucioni që vazhdimisht i kundërshtonte osmanët, shekuj me radhë papa kishte përkrahur rezistencën e armatosur kundër sulltanëve. Skënderbeu e njihte sistemin e pushtetit osman nga brenda dhe prandaj, ndryshe nga shumë princër ortodoksë ballkanas, e refuzoi ofertën e Sulltanit për të qeverisur një principatë të veten si vasal. Ndryshe nga despotët serbë – ky ishte titulli i princërve serbë – ai vendosi për një rezistencë pa kushte.
Armiqësia midis Shqipërisë katolike dhe Perandorisë Osmane çoi në shkatërrim të gjerë të zonave të rezistencës nga Osmanët midis viteve 1466 dhe 1479. Në Dibër dhe Mat, midis ⅔ dhe ¾ e popullsisë u vranë ose u morën skllevër. Mbrojtësit e Drishtit, qendrës kulturore të kulturës katolike të Shqipërisë veriore, të famshme për shkollën e saj latine dhe priftërinjtë shumë të arsimuar, u masakruan nga Osmanët mu para mureve të Shkodrës. Kur pak pas kësaj (1479) Shkodra, kryeqyteti i Shqipërisë së qeverisur nga Venediku, u desh të hapte portat e saj me urdhër të Venedikut, i cili kishte bërë paqe me osmanët, Sulltani u la të mbijetuarve të zgjidhnin: të tërhiqeshin të lirë ose të qëndronin në shtëpi duke pranuar sundimin e ri. Shkodranët, të cilët kishin luftuar për Republikën e Shën Markut për vite me radhë, emigruan në bllok në Venedik, nga ku djemtë e të mbijetuarve vazhduan luftën kundër osmanëve në ushtrinë dhe flotën veneciane. Shkodra ndërkohë u ripopullua nga myslimanët. Kishte ndodhur një shkëmbim i vërtetë i popullsisë, i shoqëruar me një ndryshim rrënjësor kulturor-fetar. Kryeqyteti i kulturës adriatiko-katolike të Shqipërisë ishte shndërruar në një qytet mysliman, nga i cili pushteti i ri osman i kontrollonte malet.
Po deri në çfarë mase pushtimi osman shkaktoi një thyerje për trevat shqiptare? Dallimet rajonale ishin vërtetë domethënëse. Dhe këto dallime e përcaktuan edhe historinë shqiptare në shekujt e ardhshëm. Më së shumti ishin islamizuar pikërisht ato rajone që kishin luftuar vazhdimisht kundër osmanëve, përkatësisht Shqipëria e Mesme (Mati, Dibra) dhe pjesë të Shqipërisë Veriore, ndërsa Jugu, kryesisht ortodoks, ishte prekur më pak nga shkatërrimi i gjerë – këtu pushtimi osman përfundoi më herët.
Pushtimi fillimisht, me përjashtim të Shkodrës, nuk solli islamizim masiv, pra nuk pati ndryshime të mëdha menjëherë pas pushtimit. Përkundrazi, shumica e shqiptarëve mbetën të krishterë deri në shekullin XVII, me shumicën e të krishterëve që ishin ortodoksë, sipas ritit grek në Shqipërinë Jugore, sipas ritit sllav (serb) në Verilindje – Kosovë dhe zonat fqinje. Pushtimi nuk solli ndonjë ndryshim as në strukturën etnike, sepse për dallim nga Trakia ose Bullgaria, nuk u dyndën në vend kolonë dhe nomadë turq nga Anadolli.
Osmanët në Shqipëri ishin zakonisht vetë shqiptarët që ishin të konvertuar në Islam. Prandaj mund të flitet vetëm pjesërisht për një pushtim turk – kjo mund të ketë qenë rasti nga fundi i shekullit XIV kur turqit etnikë kishin rol të rëndësishëm në ushtrinë osmane. Por në epokën e Skënderbeut luftonin shqiptarët myslimanë dhe trupat ndihmëse të tyre ortodokse rajonale kundër shqiptarëve të krishterë të Skënderbeut. Shumë nga kundërshtarët më të rëndësishëm dhe më të rrezikshëm të Skënderbeut nuk ishin turq etnikë, por shqiptarë, të cilët kishin kaluar në anën e osmanëve dhe e kishin pranuar Islamin. Ballaban Beu, i cili gati kishte ngadhënjyer ndaj Skënderbeut, ishte madje bujk i dikurshëm i babait të Skënderbeut. Kjo tregon se kalimi në Islam kishte edhe arsye shoqërore.
Por pushtimi osman ndryshoi strukturën e vendbanimeve të Shqipërisë. Për shumë dekada me rradhë në shekullin XV, mijëra shqiptarë ikën në Itali, si në Mbretërinë e Napolit ashtu edhe në Venedik. Pikërisht arbëreshët e Italisë Jugore kultivuan vetëdijshëm një identitet të krishterë dhe lufta e Skënderbeut kundër osmanëve formoi vetë mitin themelues të komunitetit.
Edhe shqiptarët e Venedikut i referoheshin luftës mbrojtëse kundër osmanëve, siç e tregon relievi në Scuola degli Albanesi, selinë e komunitetit shqiptar. Qytetet e rëndësishme kryesisht katolike në rajonin e Shkodrës ishin shkatërruar ose dobësuar rëndë. Në veri të Shqipërisë në veçanti, shumë njerëz ishin tërhequr në male dhe atje kishin krijuar fise. Sidomos qytetet në rrafshe i ishin nënshtruar ndryshimeve të thella: qendrat e vjetra u zhdukën ose u shndërruan në fshatra, siç ishte Durrësi; por u shfaqën qytete të reja islame, mbi të gjitha Elbasani, i themeluar nga Mehmeti II, përveç kësaj, vendet që deri atëherë ishin të parëndësishme, si Kavaja ose Tirana, përjetuan një hov zhvillimi. Në jug, nga ana tjetër, nuk pati asnjë ndryshim të tillë demografik, nuk kishte as shkatërrim dhe themelim të ri të qyteteve, as ikje masive jashtë vendit ose në male.
Deri rreth vitit 1600, shumica e shqiptarëve i përkiste njërës prej dy kishave të krishtera. Mjedisi katolik ishte fort i tronditur nga pasojat e luftës. Peshkopë të tij u ishte dashur të shmangeshin nga qytetet në fshatra. Meqë kisha katolike u shfaqej osmanëve si një organizatë politikisht kërcënuese, kleri u gjend nën trysni të konsiderueshme. Ashtu si në Bosnjë, qëndruan veçanërisht manastiret, para së gjithash françeskanët, ndërsa priftërinjtë e izoluar të fshatrave kishin pozitë të vështirë. Nga 1622 Congregatio de Propaganda Fide në Romë kujdesej për katolikët shqiptarë. Raportet e shumta të vizitorëve shpirtërorë (inspektorëve) për propagandën janë një nga burimet më të rëndësishme të historisë shqiptare të asaj epoke. Ata njoftonin asokohe për një rrjet të rralluar të priftërinjve, për rënien e arsimimit të klerit, për gjendjen e varfëruar të katolikëve në raport me sundimtarët myslimanë rajonalë.
Megjithatë, klerikët katolikë zunë një vend të shquar pikërisht në kultivimin e gjuhës dhe të kulturës shqiptare. Pushtimi osman i kishte dhënë fund humanizmit katolik-adriatik: biografi i Skënderbeut, prifti shkodran Marin Barleti, botoi në Itali veprat e tij të famshme në gjithë Evropën. Shqiptarët katolikë vazhdonin t’i ndiqnin institucionet arsimore në Itali dhe për këtë arsye ishin të lidhur ngushtë me Evropën katolike. Në Ballkan ekzistonin lidhje veçanërisht të ngushta me katolikët boshnjakë, edhe përmes urdhrit françeskan, i cili ishte i fuqishëm si në Bosnjë edhe në Shqipëri.
Në mjedisin katolik ishte shkruar për herë të parë një fjali në shqip, një formulë pagëzimi nga viti 1462 dhe në shekullin XVII shqipja lulëzoi si një gjuhë e shkruar e kultivuar nga kleri katolik. “Meshari” i Gjon Buzukut, i shtypur më 1555, është teksti i parë i gjerë shqip. Kjo gjuhë e shkruar shqipe veriore (gege) u kultivua në shekullin XVII nga klerikë të tjerë katolikë si Pjetër Budi ose Pjetër Bogdani. Nuk është rastësi që të dy ishin gjithashtu politikisht aktivë dhe mbështesnin kryengritje kundër osmanëve. Këta burra angazhoheshin për Arbërinë, Shqipërinë e krishterë të Mesjetës – për ta përkisnin së bashku promovimi i gjuhës shqipe në mjedisin katolik dhe lufta e armatosur kundër osmanëve, pra të shqiptarëve të islamizuar. Në vitin 1689 u shua shpresa në këtë drejtim, kur osmanët në Kosovë përmbysën kryengritjen e madhe të krishterë, të udhëhequr nga Bogdani si kryepeshkop. Kisha katolike nuk u rikuperua për një kohë të gjatë nga represaliet e ashpra të osmanëve.
Fokusi i tyre ndodhej në malet e Shqipërisë së Mesme dhe asaj Veriore në zonat e fiseve katolike dhe të lidhjeve fisnore si Mirdita – në qendër të tyre, në Orosh, ku gjendej një manastir i rëndësishëm françeskan, kisha e së cilës ishte edhe simbolikë e mbijetesës së kulturës katolike të Arbërisë, e cila dikur mbizotëronte në veri. Manastiri u shkatërrua nga komunistët në 1967, por kisha u rindërtua pas rënies së regjimit komunist.
Shqiptarët ortodoksë, siç u tha më sipër, u përkisnin dy hapësirave të ndryshme liturgjike ortodokse. Në verilindje, ortodoksët kishin qendrën e tyre në Patrikanën e Pejës, e cila u (ri)themelua më 1557. Për shqiptarët në jug dhe juglindje – në Maqedoninë e sotme të Veriut – ishte përgjegjëse kryepeshkopata autoqefale në Ohër, kleri i së cilës në periudhën osmane ishte nën ndikim të madh grek. Derisa në lindje shqiptarët dhe sllavët/serbët i përkisnin mjedisit ortodoks, komuniteti ortodoks në jug ishte etnikisht më i shumëllojshëm: përveç shqiptarëve, pjesë e komunitetit ortodoks ishin edhe grekët, vllehët/arumunët dhe maqedo-bullgarët – këta të fundit të vendosur kryesisht në Maqedoninë e sotme të Veriut.
Dallimet gjuhësore pothuaj nuk luanin ndonjë rol deri në shekullin XIX. Përkundrazi, ortodoksia ofroi një çati të gjerë nën të cilën shqiptarët ortodoksë lëviznin në ndërthurje të ngushtë kulturore dhe sociale me të krishterët e tjerë ortodoksë në rajon. Dhe kjo do të thotë që brenda bashkësisë fetare, kur zgjidhej një bashkëshort, kishte rëndësi besimi, ndërsa gjuha pothuaj aspak. Prandaj, në veçanti në jugun shqiptar, kalimet ndërmjet gjuhëve ishin aq fluide. Midis shekullit XVI dhe fillimit të shekullit XIX kultura ortodokse lulëzoi veçanërisht në jug: u shfaqën kisha dhe manastire, veçanërisht në zonën e Gjirokastrës, u kultivua arti i ikonave dhe afreskeve dhe, rreth mesit të shekullit XVIII, në qytetin tregtar arumun të Voskopojës/Moschopolis ekzistonte për një periudhë të shkurtë një shtypshkronjë, e cila prodhonte libra në gjuhët rajonale të ortodoksisë.
Bota katolike ishte e lidhur me Italinë dhe katolikët e Dalmacisë dhe të Bosnjës e bota e ortodoksëve shqiptarë ishte gjithashtu e gjerë – ata migruan në lindje dhe themeluan fshatra të rinj në Bullgarinë e sotme. Në fund të shekullit XVIII shqiptarë ortodoksë migruan në Ukrainën e sotme jugore të pushtuar tani nga Rusia; në kontekstin osman, shqiptarët ortodoksë u vendosën gjithashtu në portet e Azisë së Vogël dhe veçanërisht të Egjiptit. Ndërsa katolikët bartnin pasojat e humbjeve osmane kundër Venedikut dhe Perandorisë së Habsburgëve, trysnia e osmanëve ndaj ortodoksëve rritej me çdo fitore të Rusisë, e cila që nga fillimi i shekullit XVIII përparonte gradualisht dhe gjithnjë e më suksesshëm kundër Perandorisë Osmane. Në gjysmën e dytë të shekullit XVIII predikuesit shëtitës ortodoksë si Kosmas Aitolos përpiqeshin t’i mbronin ortodoksët sidomos nga katolikët dhe hebrenjtë; një qëndrim i theksuar anti-perëndimor i ortodoksisë shpërtheu në fund të shekullit XVIII me ndikime kalbëzuese të perëndimit si në Romë ashtu edhe në Revolucionin Francez. Kosmas propagandonte poashtu greqishten si gjuhë të ortodoksisë – në sytë e tij shqipja ishte gjuha e myslimanëve.
Se sa i fuqishëm ishte solidariteti konfesional i ortodoksëve u bë e dukshme më 1821, kur në Greqinë e jugut shpërtheu një kryengritje ortodokse kundër osmanëve. Në luftën që përfundoi më 1830 me themelimin e shtetit modern grek, shqiptarët morën pjesë në të gjitha anët: shqiptarët ortodoksë, të ashtuquajtur arvanitas, luftuan në ballë të frontit kundër osmanëve – por këta ishin zakonisht shqiptarë myslimanë që mbështeteshin nga luftëtarët katolikë nga Shqipëria e Mesme, të cilët kryenin shërbimin në ushtrinë osmane. Feja e jo gjuha përcaktoi besnikërinë dhe shqiptarët myslimanë (lidhur me këtë shih më poshtë) qëndronin kundër arvanitasve ortodoksë, të cilët flisnin shqip, por e konsideronin veten politikisht grekë dhe sa i përket kulturës ortodoksë.
Shumica e shqiptarëve u konvertuan në Islam midis shekullit XV dhe fillimit të shekullit XX. Fakti që ky proces zgjati më shumë se 400 vite tregon se duhet pasur kujdes nga përgjithësimet në lidhje me rrjedhën dhe motivet. Duhet konstatuar se islamizimi mund të kuptohet vetëm nëse bëhen dallime sipas rajoneve, epokave dhe grupeve shoqërore. Në fazën e parë, shekujt XV-XVI, u konvertuan në Islam kryesisht pjesëtarët e elitës dhe një pjesë e popullsisë urbane. Në këtë mënyrë ata u përpoqën të siguronin pronën e tyre dhe të gjenin kalimin në një sistem të ri perandorak. Shumë shqiptarë të islamizuar u ngritën shpejt në pozita të larta në ushtri dhe administratë. Ata luftuan në të gjitha frontet e perandorisë botërore në zgjerim, nga kufiri hungarez në stepat e Ukrainës, në Kaukaz dhe në rajonin arab. Dhjetëra shqiptarë shërbyen si vezirë (të mëdhenj), edhe më shumë si gjeneralë. Në Ballkan, arnauti u barazua me një ushtar ose një polic, si pjesë e rendit osman. Në Ballkan, shqiptarët myslimanë, së bashku me boshnjakët e islamizuar, ishin shtylla e sundimit osman dhe kujdeseshin që shumica e krishterë të mbahej nën kontroll. Në këtë mjedis mysliman midis sllavëve dhe shqiptarëve u gjendën pika të afërta të kontaktit, të cilat pasqyrohen për shembull në këngët e kreshnikëve. Bashkësia komunikuese boshnjako-shqiptare nën çadrën e Islamit mund të krahasohet me lidhjet analoge midis shqiptarëve dhe dalmatëve si dhe katolikëve boshnjakë.
Në qytete esnafët luajtën një rol të rëndësishëm gjatë islamizimit; nxitës ishin edhe të ardhurit nga fshatrat, të cilët në këtë mënyrë dëshironin të integroheshin në mjedisin e ri. Por dallimet rajonale ishin të mëdha: në lindje – Kosova e sotme, Maqedonia e Veriut – islamizimi përparoi më shpejt sesa në jugun ortodoks, ku edhe në fund të shekullit XVI nuk kishte pothuajse fare myslimanë në qytete të rëndësishme. Në fshatra, Islami vështirë se depërtoi atje ku kishte struktura të fuqishme kishtare.
Jetesa pranë njëri-tjetrit e një shtrese të vogël, kryesisht qytetare të myslimanëve në mes të një shumice të krishterë ndryshoi në shekullin XVII. Atëbotë përmes taksave u shtua masivisht presioni mbi bujqit e krishterë – përveç një barre tashmë të rritur të taksave për të krishterët, ata tani duhej të bartnin shumë taksa të posaçme. Osmanët i vendosën këto taksa për shkak të luftërave të tyre të kushtueshme dhe gjithnjë e më në humbje kundër shteteve të krishtera. Të shoqëruara me të ashtuquajturën epokë e vogël e akullit, këto taksa kërcënonin ekzistencën e bujqve të krishterë – konvertimi në islam e zvogëlonte këtë shqetësim menjëherë, pasi myslimanët ishin të privilegjuar nga ana financiare. Të bëheshe mysliman do të thoshte gjithashtu të kaloje në një kategori më të favorshme të taksave, që do të thoshte thjesht mund të paguaje më pak taksa. Edhe diskriminimi ligjor i të krishterëve në gjykatat e mbizotëruara nga myslimanët shtynte shumë njerëz drejt ndryshimit të besimit të tyre. Pranimi i Islamit përmirësonte shanset kundër palëve ndërgjyqësore myslimane, e edhe më tepër kundër atyre të krishtera.
Me fjalë të tjera, diskriminimi strukturor i të krishterëve në Perandorinë Osmane ishte një nxitës i islamizimit. Por kriza e taksave e shekullit XVII përkoi edhe me një lëvizje të fortë fundamentaliste të Islamit sunit që nga shekulli XVI, të ashtuquajturit Kadızadeli, e cila i kundërshtonte në mënyrë rigoroze të krishterët, por edhe rendet islamike të dervishëve. Ata propagandonin poashtu të ashtuquajturën luftë besimi kundër shteteve të krishtera. Fundamentalizmi islamik dhe presioni i taksave bëri që shumë të krishterë ta ndryshonin besimin e tyre. Kryengritja e dështuar e vitit 1689, reagimet myslimane ndaj fitoreve ruse kundër osmanëve në shekullin XVIII intensifikuan tendencat drejt islamizimit, sepse në momentin e humbjes, myslimanët shpesh hakmerreshin ndaj popullatës së krishterë vendëse. Megjithatë, duket se p.sh. në rajonin e Gjirokastrës një shumicë myslimane ishte krijuar vetëm në fillim të shekullit XIX.
Në mes të shekullit XIX ishte krijuar një peizazh fetar në të cilin kishte shumicë të qartë myslimane, përkatësisht në një zonë nga Shqipëria e Mesme (Mati, Dibra: zona e dikurshme thelbësore e Skënderbeut) deri në zonën verilindore (Kosova, Serbia e sotme jugore, Maqedonia e Veriut). Në veri ishte krijuar një zonë e përzier sunite-katolike, në jug situata ishte më komplekse, pasi që aty jetonin pranë njëri-tjetrit ortodoksët, sunitët dhe anëtarët e rendit dervish të bektashinjve. Islamizimi në rritje i shqiptarëve rreth vitit 1700 gjithashtu solli pasoja të thella për imazhin e vetes së shqiptarëve, sepse nisur nga atëherë shfaqet emërtimi shqiptar si emërtim për vetveten, Shqipëria zuri vendin e Arbërisë së vjetër të krishterë. Shqipëria e banuar nga shqiptarë, kjo ishte bota e re me shumicë myslimane, ndërsa koncepti edhe ideja e Arbërisë së krishterë u zhdukën ngadalë edhe në mjedisin e krishterë. Vetëm ortodoksët dhe shqiptarët uniatë në Greqi dhe Itali ruajtën emrin e vjetër, si arbëreshë apo arvanitas. Ndryshimi i emrit për vetveten i një grupi të madh gjuhësor është një fenomen shumë i pazakontë në krahasimin evropian në kohën e re. Kjo tregon se sa thellë e kishte ndryshuar shoqërinë shqiptare islamizimi.
Islamizimi mori fund me rënien e sundimit osman, prej nga ku burimet që na vijnë nga kohërat e dobësimit të Perandorisë japin dëshmi të vazhdueshme për trysni mbi shqiptarët në mënyrë që të ndërrohej besimi. Ndryshe nga fillimet e saj, perandoria dhe elitat e saj kryesore sunite e kishin humbur vetëbesimin e tyre. Në rajone si Kosova deri në fund të shekullit XIX të krishterët detyroheshin me forcën e armëve të pranonin Islamin. Shkrime të shumta dëshmojnë atë që përmblodhi një diplomat francez: në Perandorinë Osmane Islami ishte feja e pronarëve, Krishtërimi ajo e skllevërve.
Ky raport forcash shkaktoi edhe fenomenin e kripto-të krishterëve, ose e njerëzve që shfaqeshin publikisht si myslimanë dhe gëzonin privilegjet e tyre, por që fshehurazi mbetën të krishterë. Të krishterë të tillë të fshehtë kishte në Shqipërinë jugore, por edhe në Karadakun e Shkupit, në kufirin midis Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut. Kisha katolike nxiste që të pranohej hapur krishterimi, gjë që ishte një akt vetëvrasës në një shoqëri ku kalimi nga islami në krishterizëm dënohej me vdekje. Në vitet 1840, kripto-të krishterët nga Kosova që pranonin krishterimin dëboheshin në Anadoll. Në retrospektivë, numri dhe rëndësia e kripto-të krishterëve shpesh janë mbivlerësuar, edhe veçantia e tyre – sepse kripto-të krishterë kishte edhe midis grekëve në bregun turk të Detit të Zi.
Së fundmi, Islami nuk krijoi një bllok të unifikuar në Ballkanin shqiptar. Ai u soll në rajon në Mesjetën e vonë kryesisht nga dervishët, të cilët luajtën rol kyç në ushtrinë osmane. Rende të shumtë të mistikëve islamë u përhapën në Ballkan. Ndërkohë që studimet e vjetra mëtonin të dallonin midis një Islami të xhamisë (sunit, besnik i sulltanit) dhe një të teqes (shtëpia e komunitetit të dervishëve, priret të jetë heterodokse), tani mendohet se shumica dërmuese e rendeve dervishe i përket Islamit sunit. Kjo nuk vlen për rendin dervish që do të mëtonte të krijonte një nga qendrat e tij më të rëndësishme në botë në rajonin shqiptar: bektashinjtë, origjina e të cilit është në Anadoll në shekullin XIII. Ndikimet shiite te ta janë të qarta: Allahu, Muhamedi dhe dhëndri i tij Aliu adhurohen në një lloj triniteti. Bektashinjtë ndryshojnë edhe në ritet e tyre nga praktikat sunite (toleranca ndaj alkoolit dhe mishit të derrit, përfshirja e grave të pambuluara, respektim i paktë i agjërimit dhe i lutjeve të detyrueshme për sunitët); disa nga zakonet e tyre janë të ndikuara nga Krishtërimi (shenja e kryqit si një gjest nderimi, një lloj rrëfimi me falje të mëkateve). Bektashinjtë ishin të lidhur ngushtë me jeniçerët, fillimisht një trupë elite e ushtrisë, më vonë një kastë ushtarake e ndërthurur me tregtarë dhe zejtarë. Në 1826 Perandoria Osmane shpërbëhu me dhunë jeniçerët dhe gjithashtu veproi kundër bektashinjve. Kështu ata ishin në aspektin religjioz dhe atë politik në kundërshtim me Sulltanin, i cili, si kalif, e konsideronte veten edhe udhëheqës të të gjithë myslimanëve sunitë.
Në shekullin XIX ndryshoi gjithnjë e më shumë raporti i forcave midis myslimanëve dhe të krishterëve në Ballkan. Më 1815 dhe 1830 në Serbi dhe Greqi u krijuan shtete nacionale të krishtera në Ballkan. Më 1878 sundimi osman u shemb në Bosnjë; Serbia, Mali i Zi dhe Rumania u bënë shtete nacionale sovrane, Bullgaria autonome. Kështu vendbanimet shqiptare në Ballkan ishin në kufi me shtetet nacionale ortodokse që po zgjeroheshin. Të krishterët shqiptarë ishin të impresionuar thellë nga ky ndryshim në raportin e forcave, ndërsa myslimanët shqiptarë ishin shumë të pasigurt. Nuk është rastësi që grupet që i qaseshin Perandorisë Osmane dhe elitës së saj sunite me distancë ishin ndër të parët që morën nismat për idenë moderne nacionale shqiptare. Jo se sunitët nuk kishin një identitet shqiptar – imazhi i tyre për veten bazohej në të drejtën zakonore shqiptare, vetëqeverisjen, gjuhën shqipe, Islamin sunit dhe të gjitha privilegjet e përditshme që myslimanët kishin ndaj popullsisë së krishterë. Shqiptarët sunitë ishin besnikë ndaj sulltanit për sa kohë ai nuk ndërhynte në interesat e tyre rajonale; por ata luftuan fuqishëm kundër politikës së reformave osmane të periudhës së Tanzimatit (1839-1876) dhe bllokuan reformat që synonin të përmirësonin pozitën e të krishterëve në mënyrë që të stabilizohej sundimi osman në Ballkan. Lëvizja kombëtare shqiptare që u kristalizua në shekullin XIX bartej kryesisht nga të krishterët dhe bektashinjtë, të cilët përballeshin me një bollëk pyetjesh: Si të bindeshin sunitët e privilegjuar se një komb i bazuar në një gjuhë të përbashkët ishte më i rëndësishëm sesa umma, komuniteti sunit i besimtarëve? Si mund të bindeshin sunitët të njihnin të krishterët si të barabartë vetëm sepse flisnin të njëjtën gjuhë? Si të bindeshin të krishterët të hiqnin mosbesimin e tyre ndaj sunitëve dominues? Pse duhej të hiqnin dorë posaçërisht të krishterët ortodoksë nga lidhjet e tyre të forta me Greqinë në favor të një kombi shqiptar të bazuar në përkatësinë gjuhësore, i cili do të ishte kryesisht mysliman? Kur i krishteri katolik në administratën osmane, Pashko Vasa rreth vitit 1880 tha se: Feja e shqiptarit është shqiptaria, kjo dukej më shumë një dëshirë politike, por vështirë që të bëhej realitet. Vetëm shembja e Perandorisë Osmane në Ballkan në Luftërat Ballkanike (1912) dhe ndarja kërcënuese e trevës së vendbanimeve të shqiptarëve midis Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi i bashkuan myslimanët dhe të krishterët në një bashkësi politike.
Ishte detyra e shtetit shqiptar të themeluar në vitin 1912 t'u përgjigjej pyetjeve të mësipërme. Shqipëria ishte i vetmi shtet me shumicë myslimane në Evropë. Konteksti i vjetër imperial sunit i Perandorisë Osmane nuk ekzistonte më. Turqia si shteti pasardhës zgjodhi rrugën e perëndimorizimit dhe sekularizimit nën Kemal Ataturkun. Myslimanët konservatorë shqiptarë në Ankara, kryeqytetin e ri turk, nuk e kishin më mbështetjen që kishin gjetur dikur në selinë e kalifit në Stamboll. Sulltani-kalif nuk ekzistonte më. Nga një shumicë e privilegjuar perandorake, sunitët në Shqipëri ishin bërë një grup që pa solidaritetin e shqiptarëve të krishterë në Ballkan kërcënohej ashpër.
Ajo që pati sukses në Shqipëri në shekullin XX ishte absolutisht e veçantë në botën islame: qysh në vitin 1908, një kongres i veprimtarëve kombëtarë vendosi përkundër rezistencës së hidhur të sunitëve konservatorë dhe administratës osmane që për gjuhën shqipe të përdorej alfabeti latin. Kështu shqiptarët u bënë populli i parë kryesisht mysliman që hoqi dorë nga alfabeti arab në favor të atij latin, dhe atë disa vite para turqve. Por shumë më e rëndësishme ishte se shteti shqiptar arriti që para vitit 1945 të hiqte gradualisht mosbesimin dhe paragjykimet ndërfetare. Nën kreun e shtetit dhe më vonë mbretit Ahmet Zog (1924-1939), komunitetet fetare u vunë gradualisht nën kontroll; Islami u modernizua me kujdes, për shembull përmes ndërtimit të xhamive nga betoni ose zbulimit të grave, i cili, ndryshe nga Turqia, u krye pa presion. Pas heqjes së rendit dervish në Turqinë kemaliste, Shqipëria u bë qendra botërore e bektashinjve.
Por sunitët, veçanërisht pronarët e mëdhenj të tokave, sunduan shtetin e ri dhe katolikët dhe ortodoksët vetëm gradualisht hoqën mosbesimin e tyre ndaj kësaj elite, njëkohësisht ortodoksët pakësuan lidhjet e tyre me Greqinë. Krijimi i kishës ortodokse autoqefale, e cila në 1937 u njoh nga Patrikana Ekumenike e Konstandinopojës pas shumë hezitimesh, shënoi fundin e emancipimit kombëtar dhe institucional të ortodoksëve shqiptarë. Megjithatë, në prag të pushtimit Italian në 1939 ndërtimi i një kombi të bazuar në gjuhë dhe kulturë në një vend me katër bashkësi fetare mbeti i papërfunduar.
Në vitin 1944, pas një lufte civile në Shqipëri erdhën në pushtet partizanët komunistë. Fokusi i tyre ishte në jug dhe në radhët e tyre kishte shumë ortodoksë, përfshirë arumunë dhe maqedonas. Ata fituan falë mbështetjes së udhëheqësit partizan jugosllav Josip Broz Tito. Ashtu si Tito, burri i ri i fortë i Shqipërisë, Enver Hoxha, ishte një stalinist i vendosur. Për të siguruar pushtetin e tij, ai përdori dhunë të madhe ndaj kishës katolike që në vitin 1945. Ashtu si sulltanët dikur, Stalini dinte që katolicizmi si fe botërore ishte një kërcënim për pushtetin e tij. Klerikët katolikë u persekutuan, shpesh u torturuan brutalisht, u burgosën në kampe ose u ekzekutuan. Kultura katolike që lulëzonte në veri të Shqipërisë, e cila, siç u tha, kishte promovuar me vendosmëri kulturën shqiptare ndër shekuj, u godit rëndë. Si njërin nga shumë syresh, po e përmendim këtu Àt Zef Pllumin, i cili kaloi plot tridhjetë vjet në kampe komuniste internimi dhe pas lirimit në 1989 dhe rënies së komunizmit vazhdoi punën e tij si intelektual, por sot nuk përmendet as në enciklopedinë zyrtare kombëtare shqiptare. Damnatio memoriae që i vunë komunistët militantë gjithçkaje katolike, vazhdon pjesërisht deri në Shqipërinë moderne.
Komunitetet e tjera fetare u vunë në presion pas vitit 1945, por këta i dukeshin regjimit komunist si shumë më pak të rrezikshëm. Kjo ndryshoi në 1967 kur filloi një fushatë e dhunshme kundër të gjitha feve dhe Shqipëria pak më vonë u deklarua si shteti i parë, dhe gjithashtu i vetëm në botë zyrtarisht ateist. Autoritetet ndërmorën hapa rrënjësorë kundër feve dhe zbatimit të tyre, objektet fetare u përdhosën dhe u përdorën për qëllime laike, klerikët u përndoqën dhe u burgosën në kampe. Shteti ekstremisht mbikëqyrës u përpoq të zhdukte traditat fetare edhe nga familjet. Marksizëm-leninizmi, por mbi të gjitha një nacionalizëm i theksuar ksenofob, duhej të shërbenin si një fe civile. Arsyet për politikën ateiste janë të shumta: nga njëra anë, armiqësia bolshevike ndaj fesë ishte domethënëse, nga ana tjetër, fjala ishte për ndërtimin e një kombi homogjen. Ndikimi i revolucionit kulturor Maoist në Kinë, i cili shpesh citohej në të kaluarën, përkundrazi vlerësohet si i vogël nga kërkimet moderne. Diktatori Enver Hoxha mbante frenat në dorë dhe drejtonte fushatën e ateizmit nga lart.
Ajo që kishin kërkuar dijetarët e lëvizjes kombëtare, kapërcimi i vijave ndarëse fetare për të krijuar një komb të bazuar në gjuhë dhe kulturë, tani duhej zbatuar me vendosmëri dhe me përdorimin e plotë të dhunës shtetërore. Kjo u bë e qartë edhe nga emrat e rinj: këtu krijimet e reja – sipas sundimtarëve ilirë të antikitetit, lumenjve, maleve, krijimeve të reja komuniste si Proletar ose Marenglen, nga Marx-Engels-Lenin – pritej të zhduknin traditat e emrave myslimanë, katolikë dhe ortodoksë. Deri tani dimë shumë pak nëse, dhe në çfarë mase janë mbajtur fshehurazi traditat fetare, kundrejt mbikëqyrjes së rreptë. Luftimi radikal i fesë forcoi identitetin kombëtar shqiptar, i cili tani i afrohej shumë asaj që kishte dëshiruar dikur Pashko Vasa.
Kur ra regjimi komunist më 1991, bota shikonte nga Shqipëria: çfarë do të bëhej me shtetin zyrtarisht ateist? Sapo u hoq ndalimi i fesë, jeta fetare u shfaq përsëri e gjithashtu lulëzoi egër. Komunitetet e mëdha fetare u kthyen dhe shpejt u gjendën në konkurrencë me njëri-tjetrin, siç shihet nga ndërtimi i xhamive dhe kishave të shumta, shumica e të cilave u financuan nga jashtë. Në kryeqytetin Tiranë, katolikët, ortodoksët dhe së fundmi sunitët kanë ndërtuar faltore të mëdha për ta shfaqur edhe në mënyrë arkitektonike pretendimin për pushtet. Shpesh këto ndërtesa nuk marrin parasysh format tradicionale arkitektonike – përfaqësimi dhe pushtimi i hapësirës publike janë më të rëndësishme. Xhamia e madhe që është duke u ndërtuar në Tiranë është një projekt prestigjioz i politikës së jashtme neo-otomane të regjimit aktual autoritar në Turqi. Greqia dhe donatorët grekë kanë mbështetur për shumë vite ndërtimin e kishave ortodokse. Vatikani ka mbështetur fuqimisht kishën katolike në Shqipëri. Shtetet dhe organizatat e huaja donatore mbështetën shumë shqiptarë me bursa dhe trajnime. Te myslimanët ishin në konkurrencë me njëri-tjetrin shtete si Turqia, Arabia Saudite, shtetet e Gjirit dhe Irani. Tridhjetë vjet pas përfundimit të ateizmit, në Shqipëri ekziston një elitë e re e klerikëve të feve tradicionale me përvojë ndërkombëtare, dhe shpesh gjithashtu me financim nga jashtë.
Shqipëria zyrtare, e cila përcaktohet si laike në kushtetutë, përpiqet të ruajë marrëdhëniet me Perëndimin dhe Lindjen. Kur Shqipëria më 1992 u anëtarësua në Konferencën për Bashkëpunimin Islamik, ajo tërhoqi vëmendje të konsiderueshme. Nga ana tjetër, duke shikuar nga Perëndimi, Shqipëria zyrtare i referohet me dëshirë Skënderbeut dhe traditës së një shoqërie multi-fetare. Hapja pas vitit 1991 solli gjithashtu rryma të reja në vend, nga njëra anë grupe neoprotestante që misionojnë në shumë vende të ish-bllokut lindor dhe ishin një risi në Shqipëri; nga ana tjetër, ka edhe islamikë radikalë të cilët janë trajnuar në Botën Islame dhe që vënë në dyshim figurat simbolike kombëtare si Skënderbeu ose Nënë Tereza.
Pas një hezitimi të gjatë, shteti përfshiu përkatësinë fetare në regjistrimin e popullsisë, por i cili u bojkotua nga pjesë të tëra të popullsisë. Përderisa tradicionalisht vlente çelësi 70% myslimanë - 20% ortodoksë - 10% katolikë, më 2011u deklaruan 58.79% si myslimanë (prej tyre 2.09% si bektashinj), 16.99% si të krishterë (prej tyre 10.03% katolikë, por vetëm 6.75% ortodoksë); 2.5% u deklaruan si ateistë, 13.79% si pa konfesion, 5.49% si besimtarë pa ndonjë klasifikim të mëtejmë. Sado vështirë të interpretohen të dhënat, ato tregojnë një rezultat të politikës fetare komuniste, por edhe ndikimin e kontaktit të ngushtë me Evropën Perëndimore fort sekulare, në të cilën shumë shqiptarë emigruan pas vitit 1991: për shumë njerëz feja nuk është pikë kryesore reference. Shqipëria, e cila për shume kohë trajtohej si një rast i veçantë, në këtë pikë po i afrohet mesatares europiane. Kur politikanët përdorin fenë për politikë identiteti ose për të fituar përparësi në politikën e jashtme, kjo nuk ka të bëjë shumë me realitetet shoqërore. Kështu krijohet një spektër i gjerë midis njerëzve thellësisht besimtarë dhe funksionarëve fetarë, në njërën anë, dhe indiferentëve te fesë dhe një grupi të vogël ateistësh, në anën tjetër – një spektër që sigurisht nuk është specifik për Shqipërinë. Ndërtimi i kombit duke kapërcyer dallimet fetare ishte i suksesshëm në shekullin XX dhe mbështetet nga shumica e shqiptarëve edhe sot, edhe nëse rrymat islame dhe islamike, veçanërisht ato të financuara nga jashtë, e vënë në dyshim këtë konsensus.
Në retrospektivë, shekulli XX për historinë e feve vërtet përfaqëson një "epokë të ekstremeve", siç e përshkroi këtë epokë historiani Eric Hobsbawm: nga një shumëllojshmëri me dominim të Islamit në Perandorinë Osmane, u krijua një shtet nacional shumëfetar, i cili në periudhën midis dy luftrave u përpoq me kujdes t’i barazojë ligjërisht fetë dhe pjesëtarët e tyre dhe t’i rrafshojë dallimet e forta simbolike të pushtetit midis myslimanëve dhe të krishterëve. Shteti ndërtoi kontroll institucional mbi bashkësitë fetare dhe pretendonte primatin, të ri por tani në kuptimin e të drejtave të barabarta për të gjitha fetë. Në komunizëm ishte promovuar ndërtimi i kombit shqiptar përmes një politike radikale ateiste, në të cilën feja jo vetëm që ishte nënshtruar ndaj kombit, por duhej të zhdukej krejtësisht. Pas rënies së komunizmit u shfaq një shumëllojshmëri e re: nga njëra anë, shoqëria shqiptare është bërë shumë më sekulare sesa në periudhën midis dy luftërave dhe kështu nuk ndryshon në tendencë nga shoqëritë e tjera evropiane, nga ana tjetër, besimi dhe feja janë ringjallur.
Kjo prek temën e dytë të esesë sonë: çfarë do të thotë feja në përfytyrimin për veten të shqiptarëve?
Shumëllojshmëria fetare u pa nga dijetarët e lëvizjes kombëtare si pengesë në rrugën drejt kombit modern dhe prandaj u luftua. Për të dëshmuar se kombi shqiptar bazohej në gjuhë dhe kulturë, u krijua tendenca për ta mënjanuar fenë nga historia shqiptare. Kështu u zhvilluan idetë e përhapura gjerësisht deri më sot se shqiptarët qenkëshin fetarisht veçanërisht tolerantë dhe/ose veçanërisht indiferentë. Pra, ata paskëshin pranuar Krishterimin dhe Islamin vetëm sipërfaqësisht, por këto fe nuk qenkëshin asgjë më shumë se mburojë artificiale nga sundimi i huaj. Ideja e tolerancës së posaçme lejon që shqiptarët të kenë ndjenja fetare, por këto interpretohen në kuptimin e një harmonie kombëtare të bazuar në përkatësinë etnike. Në të dy rastet kemi të bëjmë me pjesë të një strategjie kombëtare të homogjenizimit. Këto ide nuk janë plotësisht të pabazuara: është e qartë se për shkak të gjuhës së tyre, shqiptarët ndiheshin si diçka e veçantë ndaj fqinjëve të tyre që flisnin një gjuhë tjetër. Por anasjelltas kjo nuk do të thoshte se ata kishin zhvilluar luajalitet të veçantë midis tyre ose se para shekullit XX ndjenin se kishin ndarë një fat të përbashkët politik. Nga burimet historike mund të citohen me lehtësi shembuj të shumtë të dhunës midis anëtarëve të grupeve të ndryshme fetare – por është e rëndësishme që feja ishte jashtëzakonisht rrallë motivi. Përkundrazi, siç u tha, në Perandorinë Osmane diskriminimi i të krishterëve në favor të myslimanëve krijoi konstalacione konfliktuale në të cilat përkatësia fetare u dha njerëzve avantazhe ose disavantazhe strukturore. Para shekullit XX martesat e përziera fetare vështirë se mund të gjendeshin në Shqipëri, madje edhe sot ato vështirë se mund të gjenden në mjedisin sunit, veçanërisht në zonat rurale-fetare të Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut. Ideja e tolerancës, edhe nëse nuk mbështetet vërtet historikisht, pa dyshim që luajti një rol në stabilizimin e shtetit dhe të shoqërisë në Shqipëri në shekullin XX. Sepse kur krahasohet historia botërore, një gjë nuk duhet harruar: vetëm sunitët shqiptarë, të paktën për pjesën më të madhe, kanë qenë të gatshëm t‘i konsiderojnë të krishterët që flasin të njëjtën gjuhë si bashkëkombas të barabartë. Nacionalizmi arab, i cili, ashtu si nacionalizmi shqiptar, u mbështet fuqimisht nga të krishterët që shpresonin për emancipim përmes sekularizimit, nuk pati sukses dhe të krishterët e paktë të Lindjes së Mesme të cilët nuk janë zhvendosur ende, janë qytetarë të rendit të dytë në pothuajse të gjitha shtetet. Në rastin shqiptar, vendndodhja gjeografike e vendit kishte një efekt vendimtar në sjelljen e sunitëve – Shqipëria ishte e rrethuar plotësisht nga shtetet e krishtera, një lidhje me vendet sunite thjesht nuk ishte e mundur në periudhën e mesluftës.
Por ideve kombëtare sekulare të tolerancës dhe indiferencës u qëndrojnë karshi interpretime konfesionale/besimtare që përpiqen të harmonizojnë kombin dhe fenë përkatëse. Në interpretimin katolik, shqiptarët shihen si një komb fillimisht katolik dhe sillet në vëmendje kontributi i klerikëve katolikë për kulturën kombëtare shqiptare. Theksimi i katolicizmit implikon poashtu përkatësinë e shqiptarëve në Evropën Perëndimore në të kundërtën e një Orienti të dyfishtë, atij Ortodoks dhe atij Islam. Intelektualët sekularë me prejardhje myslimane ndajnë këtë pikëpamje, por e shohin katolicizmin më shumë si një kulturë dhe shenjë të Perëndimit dhe më pak si fe. Kjo ishte veçanërisht e dukshme në Kosovë gjatë represionit serb të viteve 1980 dhe 1990: serbët ortodoksë propagandonin se si të krishterët ishin superiorë ndaj shqiptarëve sunitë. Por kur shqiptarët theksonin rrënjët e tyre katolike, ata, duke iu drejtuar SHBA-së dhe Evropës Perëndimore, nuk paraqiteshin vetëm si të krishterë, por edhe si të krishterë më perëndimorë për dallim nga serbët ortodoksë dhe kështu më orientalë. Kohë pas kohe, në kulmin e represionit serb madje, përhapeshin thashetheme se kosovarët donin të kalonin kolektivisht në besimin katolik për t’u larguar kështu simbolikisht nga Orienti, të cilit i përkisnin në sytë e botës së jashtme për shkak të besimit të tyre mysliman. Figurat qendrore të konceptit kulturor katolik ishin Skënderbeu, klerikët që shkruanin në shqipen – Buzuku, Budi, Bogdani – dhe, në kohët moderne, Nënë Tereza.
Në mesin e viteve 1970 orientalisti kosovar me ndikim, Hasan Kaleshi, kundërshtoi zhvlerësimin e Islamit si fe e shtypësve aziatikë: në të kundërtën e tezës së një katastrofe kombëtare të shkaktuar nga pushtimi osman, ai mbante qëndrimin se osmanët përmes pushtimit dhe islamizimit të shqiptarëve i shpëtuan ata nga sllavizimi dhe greqizimi i pashmangshëm nga kisha ortodokse. Kaleshi thjesht përmbysi idenë: nga pushtimi u bë shpëtim. Me këtë tezë, Kaleshi sulmoi frontalisht interpretimin laik të identitetit kombëtar që mbizotëronte atëherë.
Pas mbarimit të komunizmit, u fuqizuan interpretimet për Islamin sunit si fe kombëtare të shqiptarëve. Në Kosovë dhe përgjithësisht te shqiptarët në ish-Jugosllavi, kjo është e saktë: në Kosovë ekziston vetëm një komunitet shumë i vogël katolik dhe në Maqedoninë e Veriut shqiptarët ortodoksë janë sllavizuar në masë të madhe përmes martesave me maqedonasit. Bektashinjtë pretendojnë poashtu një ndërlidhje të veçantë midis besimit të tyre dhe kombit. Bindjet e tyre besimtare vetëkuptohen si sintezë e islames dhe të krishteres. Për më tepër, qendra e tyre ishte në Shqipëri, ndërsa sunitët dhe të krishterët u përkisnin organizatave të mëdha fetare dhe komuniteteve me qendra jashtë Shqipërisë. Vetëm ortodoksët nuk kanë përpunuar një koncept të tillë, në të cilin konfesioni i tyre vendoset në një marrëdhënie të veçantë me kombin shqiptar.
Si një komb me shumicë myslimane, shqiptarët pas rënies së komunizmit i shtruan vetes pyetjen nëse dhe në çfarë mase dëshironin dhe duhej t'i përkisnin cilës botë? Perëndimit të brumosur nga Krishtërimi por në fakt të sekularizuar fuqishëm, apo Orientit Islam në të cilin rrymat radikale fetare kanë mbizotëruar në dekadat e fundit? Rreth 15 vite më parë u kristalizuan kampet e intelektualëve perëndimorë-laikë, nacionalistë dhe pjesërisht autoritarë përreth shkrimtarit Ismail Kadare dhe dijetarët konservatorë-sunitë, por nacionalistë rreth intelektualit kosovar Rexhep Qosja, të cilët patën një polemikë të fuqishme. Fakti që përfytyrimi për veten i një vendi laik me njerëz indiferentë dhe tolerantë në aspektin fetar nuk korrespondonte gjithmonë me realitetin shoqëror u bë i qartë për të gjithë botën kur disa vite më parë disa qindra shqiptarë nga Ballkani shkuan në të ashtuquajturin xhihad në Siri. Sigurisht, duhet ruajtur relacionet: shqiptarët emigrojnë në masën më të madhe si punëtorë migrantë paqësorë në vendet e brumosura nga krishterimi në Evropë. Xhihadistët bien në sy dhe janë shqetësues, por formojnë një grup të vogël që kundërshtohet qartë nga shumica dërmuese e shqiptarëve. Për më tepër, duhet të bëhet një dallim i qartë midis pjesëve të shoqërisë shqiptare në Ballkan: midis shqiptarëve kryesisht sunitë-konservatorë të Maqedonisë e Veriut dhe pjesës sekulare të popullsisë në Tiranë ka dallime shumë të mëdha.
Siç tregojnë fotografitë në këtë vëllim, Shqipëria është e shumëllojshme në aspektin fetar, të shumëllojshëm janë edhe njerëzit e saj dhe opsionet dhe vendimet e tyre kur bëhet fjalë për fenë. Por shumëllojshmëria nuk duhet t'ju shtyjë ta ekzotizoni Shqipërinë. Edhe stereotipet e të gjitha llojeve, siç u përmendën në këtë ese, duhet të shihen me skepticizëm, njësoj si deklaratat e funksionarëve të tanishëm fetarë që duan ta ekzagjerojnë rëndësinë e tyre. Shqipëria shtrihet në kryqëzimin e ndikimeve si nga shoqëritë shumë sekulare ashtu dhe nga ato të radikalizuara fetarisht përreth Mesdheut, të cilat prekin qytetarët e saj. Shqiptarët janë një shoqëri tejterritoriale, pasi shumë njerëz jetojnë në Evropë dhe Amerikë, por rrallë në vendet islame. Nëse shqiptarët votojnë me këmbë, atëherë rrugët të çojnë në Romë, Athinë, Mynih, Cyrih, e më pak në Stamboll, Riad ose kryeqytetet e tjera të shteteve islame. Por është poashtu e vërtetë se, vetkuptueshmëritë e vjetra të manualit për fenë dhe besimin e shqiptarëve nuk vlejnë më. Por pse në një botë që aktualisht po përjeton përmbysje të mëdha pikërisht shqiptarët të mos ndryshojnë po ashtu? /Mbështetur nga Ambasada Gjermane në Tiranë/ ausstellungen.deutsche-digitale-bibliothek.de
*Oliver Jens Schmitt studioi nga viti 1993 deri në vitin 2000 për Bizanistikë, Neogrecistikë dhe Histori të Evropës Lindore në Bazel, Vjenë, Berlin dhe Munih dhe u diplomua në vitin 1997 në Vjenë. Në vitin akademik 1999/2000 ishte bursist i Qendrës gjermane për studime në Venecia dhe në vitin 2000 mori titullin Dr. phil. në Universitetin e Munihut. Schmitt ishte nga viti 2000 deri në vitin 2001 anëtar i Institutit Zviceran në Romë dhe nga viti 2001 deri në vitin 2003 (sikur tashmë në 1999) bursist i Fondit Kombëtar Zviceran. Nga 2001 deri në 2004 u angazhua si pedagog në Institutin për Histori të Evropës Lindore dhe Juglindore të Universitetit të Munihut dhe e përfundoi habilitacionin në vitin 2003 në drejtimin Histori e Evropës Lindore dhe Juglindore në Universitetin e Regensburgut. Nga viti 2004 deri në vitin 2005 mbajti një profesurë në Institutin e Historisë të Universitetit të Bernës, mbështetur nga Fondi Kombëtar Zviceran. Schmitt u emërua profesor i historisë së Evropës Juglindore në Universitetin e Vjenës në vitin 2005. Krahas kësaj, nga viti 2009 ishte zëdhënës i platformës universitare për hulumtime “Forumi Vjenez i Evropës Lindore“, si dhe anëtar korrespondent i klasës filozofike-historike të Akademisë Austriake të Shkencave, kurse në vitin 2010 ishte profesor-vizitor në Collège de France. Nga 1 tetori 2010 është drejtues i Institutit për Histori të Evropës Lindore dhe prej vitit 2011 anëtar i rregullt i klasës filozofike-historike të Akademisë Austriake të Shkencave. Përveç kësaj, në vitin 2013 u zgjodh anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës dhe prej vitit 2014 “Socio straniero des Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Art”. Në prill të vitit 2017 u zgjodh president i klasës filozofike-historike të Akademisë së Shkencave të Austrisë për periudhën nga 1 korrik 2017 deri më 30 qershor 2022.
*Jutta Benzenberg është fotografe dhe jeton e punon në Gjermani dhe në Shqipëri. Me bashkëshortin e saj, intelektualin dhe shkrimtarin Ardian Klosi, ka regjistruar udhëtimet e saj nëpër Shqipëri në vëllime me fotografi e tekst dhe në ese-fotografi duke hedhur kështu një vështrim të saktë mbi vendin dhe popullsinë e tij (ndër të tjera "Albanisches Überleben" dhe "Ahead with the past"). Në plan të parë të punës së saj kanë qenë si të mbijetuarit e diktaturës komuniste, personazhe të njohur të historisë shqiptare ashtu edhe përditshmëria e njerëzve të zakonshëm. Përveç kësaj, ajo shoqëroi si fotografe kryeministrin në detyrë Edi Rama. Në sajë të punës së saj shumëvjeçare në vend ka arritur të ketë komunikime të afërta dhe lidhje të mira me personalitete të ndryshëm në fushën e politikës, kulturës, religjionit, etj. Krahas punës të saj private artistike, ajo është angazhuar në projekte me organizata ndërkombëtare për ndihmë zhvillimore në komunitet e më gjerë, të tilla si GIZ, UNICEF, UNDP dhe shumë të tjera. Ajo është po ashtu anëtare e agjencisë “Fokus“ dhe ka kontribuar shumë me punën, asistencën dhe bashkëpunimin e saj edhe në median shqiptare. Punimet e saj janë të ekspozuara në mbarë Evropën, si edhe në SHBA.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
