Zgjidhja e Zvicrës për të sfiduar gravitetin

Zvicra mund të quhet "kulla e ujit në Europë", por një rajon, Valais në Zvicrën jug-perëndimore, historikisht ka duruar thatësira të përkeqësuara nga ‘foehn’, një erë e ngrohtë, e thatë dhe e famshme që fryn aty.

Në kufi me Italinë në jug dhe Francën në perëndim, rajoni në formë L shtrihet nga Matterhorn deri në Liqenin e Gjenevës. Tokat e Valais janë si qilima me pemë, ku rreth 70 lloje të kajsive piqen në verërat e rajonit. Ndërkohë, në kullotat alpine të ekspozuara të Valaisin e sipërm gjermanishtfolëse, ka raca vendase si delet “Blacknose”. Kjo është zemra e industrisë së verërave Boutique të Zvicrës, ku varietetet si Amigne dhe Goron de Bovernier kanë vendosur vreshtat zvicerane në hartën botërore.

Pavarësisht se është rrethuar nga disa nga malet më të lagështa të Zvicrës, rajoni i djegur nga dielli, i gdhendur në akullnajë ka vetëm 500 mm reshje në vit, duke paraqitur një sfidë unike inxhinierike për ujitje. Gjithsesi banorët kanë krijuar kanale (të quajtur bisses) që sfidojnë gravitetin, të dizajnuara për të devijuar ujin e shkrirë akullnajor nga përrenjtë malorë në kullotat të thata dhe vreshta në lartësi më të ulëta. Deri më sot, 200 prej tyre në total 1800 km në gjatësi furnizojnë me ujë në 80% të tokës së ujitur të Valais.

Në fillim ato kanale u krijuan me gurë dhe më pas me trungjet e pemëve.

Por mrekullitë e vërteta të inxhinierisë së dyfishtë ishin "kanalet e varura", të dizajnuara për të drejtuar ujin nga akullnajat e largëta përreth grykave dhe tejkalimeve në cepat më thellë të rajonit.

I ndodhur 1200m mbi bregun lindor të lumit Morge në Savièse (një nën-rajon i Valais Qendrore), kanalet e varura të Shekullit 15 të Torrent Neuf u ndërtuan posaçërisht për të kapur ujin akullnajor para se të hynte në një grykë. Punëtorët krijuan një seri tubash prej druri të njëanshëm që mund të lëviznin kundër ortekëve dhe rënies së shkëmbit. Burrat vareshin në skajet e litarëve, duke ankoruar këto kanale të varura në shkëmbinjtë e tejdukshëm të gurit gëlqeror me një rresht të dyfishtë trarësh prej druri të quajtur tufa.

Në 1935 ato dolën jashtë funksionit dhe në 2013 u shpallën trashëgimi kulturore.

Në luginat e poshtme të Valais, kanalet u bllokuan prej dheut por akona del ujë prej tyre dhe kështu ka akoma fermerë që marin ujë nga aty për bagëtitë e tyre.

"Falë kanaleve ne fermerët kemi ushqim për kafshët tona. Është një çështje mbijetese për bujqësinë në Valais. Uji është jetë", thotë një nga banorët.

Në një ditë të nxehtë në maj, një banor lëshoi një pllakë hekuri 5 kg(një trashëgimi familjare) në ajër, përpara se ta zhyste në një kanal të vogël uji që kalonte nëpër livadhin e tij. Veprimi, bazuar në një praktikë të vjetër të njohur si "zetti", devijon ujin përkohësisht për të shpëtuar tokat e fermerëve nga rrjedhjet. Pak metra më larg, ai kishte ngritur portën e një kroi të vogël të vendosur për të krijuar kanalin e ujit artificial.

Normalisht që personat që mbajnë çelësat të këtyre portave të vogla janë mbrojtës të dyfishtë si Philippe Emery, përgjegjësitë e të cilit përfshijnë mirëmbajtjen dhe pastrimin e kanaleve dhe koordinimin e shpërndarjes së ujit. Ai ka qenë kujdestar i Bisse de Lentine të Savièse, i vendosur mbi kryeqytetin mesjetar Valais të Sion për 13 vjet.

Kufizuar nga një mur mbajtës prej guri të thatë, Bisse de Lentine i gjatë 4 km është i veshur me një shteg që varet nga vreshtat e shkallëzuara, që shtrihet përgjatë bregut verior të Rhône. Pamja e një akrepi djegës është një e dhënë për klimën gjysmë të thatë të Valais, ku gjashtë lloje të kaktusit ‘lulëzojnë’, së bashku me fiqtë dhe gjarpërinjtë.

"Gjeta një nepërkë të gjatë 2 metra këtu një herë", thotë Emery. Duke zhbllokuar portën e kunjit, ai më pas e ridrejton ujin gjysëm në një fuçi metalike afër 200 litrave. Këto "rezervuare" private dhe në pronësi të komunitetit janë vendet ku vreshtarët lokalë tërheqin ujë për vreshtat e tyre, zakonisht duke filluar në maj kur bie shi, duke vazhduar deri në shtator.

Asnjë parcelë toke nuk mbetet e papërdorur nga prodhuesit e verës të rajonit, të cilët punojnë disa nga vreshtat më të thepisura të botës. Pronari i Shpellës L'Orpailleur aty pranë, Frédéric Dumoulin ka 20 varietete rrushi në tokën e tij.

Duke filluar në fshatin St-Romain, rruga 8 km e gjatë e Bisse de Clavau endet nëpër vreshta që bien deri në lumin Rhone ku uji rrjedh në mënyrë alternative përmes kanaleve të betonit në ajër të hapur, tuneleve prej guri dhe tubave metalikë.

Një person që di më shumë rreth rrjedhave ujore antike të rajonit sesa shumica është veterani Jean-Charles Bornet. Ngritur në luginën e Nendaz-it ‘të lagur’ nga dielli, shtëpia e rrjetit më të madh të bisses të Valais, vendi i lumtur i këshilltarit lokal është Bisse Vieux.

"Më kujtohet që isha duke u ngjitur këtu si një djalë me një çantë shpine pikniku që peshonte më shumë se unë", thotë Bornet.

“Është vendi ku kam kaluar shumë fundjava dhe ende i kaloj”.

Hapur për herë të parë në vitin 1640, Bisse Vieux i lartë 1600 metra është unik në përcjelljen e ujit gjatë gjithë vitit, nga akullnaja Grand Désert Alpet. Është gjithashtu një shembull i librit shkollor se si kjo teknologji indigjene e ujitjes u adaptua për terren sfidues. Në mes të rrugës përgjatë rrjedhës së saj prej 7 km, uji bie poshtë një serie tubash metalike të shkallëzuara, të cilat zhyten për të lundruar në një kreshtë shkëmbore. Në një shtrirje më të sheshtë, Bornet bën me shenjë mbetjet e një guri të madh që mbështetej në bregun e kanalit, i shkatërruar nga dinamiti.

Kalimi i disa pellgjeve ujëmbledhës, kanalet më të gjata si ajo prej 26 km në fshatin Sakson ishin një shënjestër e lehtë për hajdutët e ujit në vitet 1300. Zgjidhja? Një çekan paralajmërues i drejtuar nga uji i ngritur nga një rrotë vozitje në çdo hap, i cili funksionon edhe sot. Rojet do të kalonin brenda natës në kabina prej druri krahas tyre, të gatshëm të hidheshin nëse çekiçi hesht, i cili gjithashtu mund të sinjalizojë një bllokim në gjysmë të rrjedhës së sipërme.

"Në ditët e sotme një roje mund të dijë vetëm me tingullin e ujit nëse një gur po e bllokon atë diku përgjatë rrjedhës së tij", tha Bornet.

Shumë zviceranë mund të mos kenë dëgjuar për këtë mrekulli por banorët e atij rajoni janë krenarë që të parët e tyre kanë arritur të krijojnë rrugëzgjidhje në kohë të vështira.

Burimi: BBC. Përshtati: Gazeta “Si”

Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.