.png)
Suadela Balliu - Nëse ka një shkencë më afër njeriut, ajo është Antropologjia. E përshkruar si arti që, atë çka është e njohur e bën të tingëllojë ekzotike dhe ekzotiken të duket e njohur, kjo shkencë merret me studimin e llojit njerëzor, shoqërive dhe botëve të tyre kulturore, duke eksploruar njëherazi larminë, po aq edhe të përbashkëtat e qenieve njerëzore. Antropologu Eric Wolf, e cilëson si më humania e shkencave dhe më shkencorja e Humaniteteve.
“Është shumë e bukur”, shton antropologu Nebi Bardhoshi, drejtor i Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe i Studimit të Arteve, ndërsa flet më në hollësi për këtë disiplinë të shkencave, edhe pse me një dozë vetëpërmbajtjeje për të mos ngjarë si reklamë e dikujt që është vetë i përfshirë në studimin e kësaj shkence.
Nuk do të kishte nevojë për shumë fjalë bindëse të kuptosh rëndësinë që ka Antropologjia për shoqërinë, ku thuajse për çdo fenomen kërkojmë të konsultohemi me të. Por sfida mbetet tek hyrja në një dialog me shoqërinë e gjerë, për të mos mbetur vetëm brenda rretheve akademike e studimore. “Nuk është e vështirë të konstatohet se, ata që lexojnë rreth antropologjisë janë të paktë”, pranon antropologu Bardhoshi, ndërsa thekson si shkaqe jo vetëm mungesën e një tradite, por edhe mungesën e një fakulteti të Antropologjisë. “Ndoshta jemi vendi i vetëm, që nuk e kemi një fakultet të Antropologjisë, me program Bachelor, Master, Doktoratë”, thotë Bardhoshi.
Komunizmi ka qenë projekt me qëllimin për ta shuar kulturën dhe nuk ka qenë thjesht dhe vetëm projekt ideologjik.
Për ata të rinj që do të donin të ndiqnin rrugën e Antropologjisë, në universitetet shqiptare, opsioni i vetëm do të ishin studimet në Sociologji. “Ne i kemi hasur gjithmonë këto vështirësi dhe ka pasur kritika se këtu nuk ka Antropologji”, vijon Bardhoshi, duke shtuar. “E vërteta rri në mes. Këtu ka antropologji dhe antropologë me punë të mira”. Një nga sfidat më të mëdha të këtij instituti Bardhoshi sheh jo vetëm vazhdimësinë në kërkimin etnografik dhe historiografik, por punën studimore mbi periudhën e Komunizmit. I ulur në zyrën e tij, ku nuk mungojnë hollësitë që të ndërmendin traditat kulturore shqiptare, si një qilim i thurur me motive apo sende druri të punuara me dorë, që me thjeshtësinë dhe minimalizmin e tyre, të ftojnë në një udhëtim drejt së shkuarës për të kuptuar specifikat e një shoqërie të caktuar, Nebi Bardhoshi flet për punën e bërë nga një brez i shkuar studiuesish, nën kushtet e diktaturës dhe qëmtimet e një brezi të ri studiuesish pikërisht mbi atë epokë të errët, që sipas antropologut kishte qëllim të shuante kulturën, për ndërtimin e njeriut të ri.
Duke pasur parasysh atë çka ju përmendët rreth mungesës së një tradite në fushën e Antropologjisë, në cilat disiplina vini re mangësi në studime dhe ku shihet se ka terren për t’u punuar më shumë?
Si Institut, kur kemi përcaktuar Strategjinë e Kërkimit Shkencor kemi mbajtur këto linja: Në një aks, të vazhdojmë traditën albanologjike dhe të mos heqim dorë nga kërkimi historiografik dhe i etnografisë, por duke rianalizuar të gjitha materialet që janë punuar deri më tani mbi traditën dhe aksi tjetër, që ka qenë kryesor, është puna mbi Komunizmin. Nuk mundet të jetë jashtë fokusit antropologjik. Deri më sot – pa i hyrë në hak punëve serioze – janë munduar të bëjnë propagandë, duke punuar me projekte të shkurta, pa i dhënë kohë për reflektime dhe thellim, sesa është bërë punë solide mbi Komunizmin. Për ne, është një eksperiencë kolektive e pashoqe, suigeneris, që duhet të trajtohet me kohë e me nge, për ta analizuar dhe për t’u përballuar me të. Është një nga eksperiencat më të jashtëzakonshme si gjendje dhe e vazhdon efektin padiskutim edhe sot dhe do ta vazhdojë, për shumë kohë. Është e rëndësishme për Antropologjinë, sepse Komunizmi ka qenë projekt me qëllimin për ta shndërruar krejtësisht kulturën dhe nuk ka qenë thjesht dhe vetëm projekt ideologjik. Të krijohet përshtypja sikur njerëzit kanë qenë të vetëdijshëm mbi një projekt të padrejtë, por nuk kanë pasur ç’të bëjnë dhe nuk ka lënë pasoja, ose pasojat kanë qenë prej dhunës fizike, burgosjes dhe prej vrasjes. Synimi më im madh i komunizmit, jo vetëm në Shqipëri, por globalisht, ka qenë krijimi i njeriut të ri; një projekt shtetëror për të krijuar një kulturë të re socialiste. Në sensin antropologjik, fakti që kemi të bëjmë me një shtet që ka pasur projekt krijimin e një kulture të re, është një territor i jashtëzakonshëm dhe i rëndësishëm për t’u analizuar.
A ju është dashur t’i rishikoni apo rimerrni në shqyrtim studimet e kryera gjatë periudhës së Komunizmit? Sa ka qenë dogma dhe sa e vërteta në to?
Në monografinë, që e kemi titulluar “Etnografi në Diktaturë. Shteti, dija, holokausti ynë”, kemi arritur deri tek hipoteza e një Holokausti Kulturor. Jo pa qëllim e kemi përdorur termin. Mund të duket e fortë në pamje të parë , ose dikujt që nuk ka punuar me këto materiale siç kam punuar bashkë me kolegun Olsi Lelaj, mund t’i duket e tepruar. Mund të ishin përdorur terma të tjerë, i ka antropologjia. Një term që mund të ishte përdorur ishte kulturocidi, vrasja kulturore. Pse kjo? Sepse etnografi është dashur të punojë në atë kohë, në një kusht shtetëror, diktatorial, i cili ua ka paracaktuar në radhë të parë ç’metodologji shkencore do të ndiqej, madje edhe rezultatet përfundimtare.
Etnografët kanë pasur shumë pak për të thënë sesi duhet të ishte kultura, ose të ndërtonin një raport kritik, personal, me kulturën që po analizonin dhe me shtetin.
Cilat ishin rezultatet që kërkonte shteti komunist nga studiuesit? Ju flisni për një çrrënjosje të kulturës...
Një nga rezultatet që paracaktonte shteti, nuk diskutohej se kultura e re socialiste ishte para çdo lloj kulture tjetër dhe, pas saj kulturës socialiste, vinte në një kulturë që heshtej; komunizmi. Në këto kushte, etnografët kanë pasur shumë pak për të thënë sesi duhet të ishte kultura, ose të ndërtonin një raport kritik, personal, me kulturën që po analizonin dhe me shtetin. Imagjino të kryhet etnografi në këtë kontekst politik dhe shtetëror! Kemi të bëjmë me etnografë të talentuar, për hir të së vërtetës. Janë të talentuar dhe të pasionuar, shkojnë në terren, bëjnë shumë punë dhe sjellin materiale në arkiv, por konteksti është kontekst Aushvici; njerëzit janë përcaktuar për të qenë në një kulturë tjetër, për të kaluar në një gjendje tjetër kulturore. Aty, rastësisht, intuitivisht ose e menduar mirë, varet sesi studiuesi e ka parë veten në atë atmosferë, kanë gjetur dy apo tri shtigje, për të shpëtuar edhe dinjitetin e tyre. Është shumë e vështirë të shpëtosh, në kushtet diktatoriale.
Si ia dolën të shpëtojnë dinjitetin si studiues? A ishte e mund t’i “dredhoje” kontrollit të shtetit në ato kushte?
Së pari, duke u marrë me të shkuarën, kanë pasur një farë mundësie për të bërë disa analiza historiografike, ose evolucioniste, që të ftojnë deri diku. Por kijeni parasysh se, analiza evolucioniste, dominonte në diskursin bashkëkohor. Është struktura e Morganit, konfirmuar nga Marksi, ardhur tek Engelsi –punë e tij mbi punën e Marksit –që është “Origjina e familjes, pronës private dhe shtetit”. Për kohën e vet, punë solide, por e pakaluar në shqyrtim me filtra kritikë. Në rastin e shoqërisë shqiptare, vjen si dije shtetërore e caktuar si libri që duhet lexuar dhe ndjekur. Kjo strukturë evolucionare dhe universialiste, e përgatitur nga Marksi dhe Engelsi, ka qenë si një tabelë e Mendelejevit, ku secilit aspekt kulturor duhet t’i gjeje vendin, ishte shumë e sforcuar. Flitet për Virgjëreshat si rudiment apo mbeturinë e Matriarkatit, kur në fakt janë shprehi e mirëfilltë e Patriarkatit, madje e patriarkalitetit të rreptë e të ashpër, Apo Merkoshi, si një institucion që të fton drejt Matriarkatit, kur burri bën simbolikisht lehoninë, dhe është vendosur si shprehi ose mbeturinë e sistemit të Matriarkatit. Këto e të tjera, janë tregues se ka qenë një dhunë, jo vetëm në punën në terren, por dhunë e madhe si të lexohej teorikisht nga shteti dhe pastaj si të publikohej, e konfirmuar nga vija e partisë dhe përditshmërisë politik . Një element i dytë që i ka shpëtuar, veç së shkuarës, është arkivi. Krijimi i arkivit nga kjo brezni e justifikon krejt punën e tyre, edhe nëse në punë të tjera kanë dështuar, ndoshta nuk kanë publikuar në diktaturë, arkivat janë të pasur dhe duket se është ushtruar një farë lirie me idenë se do të mbeten në arkiv.
A kanë ndikuar këto studime të kryera gjatë Komunizmit, për të forcuar mitin e kombit?
Debati, në fushën e antropologjisë, kur i referohet periudhës socialiste, sillet rreth faktit se kemi të bëjmë me sistem politik nacional-socialist. Ka nga ata që i japin më shumë peshë nacionalizmit, sikur shkenca dhe shteti ka qenë më shumë nacionalist, sesa socialist. Për këtë tezë nuk jam dakord. E vërteta është se socializmi ka qenë shumë serioz, ka dashur të ndërtojë një kulturë socialiste dhe kultura nacionaliste, ka kaluar inferiore kundrejt asaj socialiste. E gjithë kultura nacionaliste, përfshi edhe zakonet më të mira, Enver Hoxha thotë kështu: “Duam ta dimë që ka zakone të mira dhe të këqija, por mes zakoneve të mira ka anë pozitive, ka edhe dhe anë negative”. Kjo vjen e cituar edhe në librin e punuar me kolegun Lelaj. Një lojë fjalësh, por që tregon se procesi i pastrimit të mbeturinave të së shkuarës, ndaj të cilit kultura popullore është subjekt, është proces që nuk mbaron kurrë. Për t’u bërë një kulturë e përputhshme me kulturën e re socialiste është një proces pa mbarim. Atij (Hoxhës) i intereson të prodhohet ky proces.
E vërteta është se kulturës shqiptare i është mohuar shumëçka, prej etnografive fqinje apo etnografëve botërorë, me apo pa dashje.
Kur sheh dhe dëgjon festivalet folklorike, muzikën e kultivuar në radion apo televizionin e kohës, muzikën popullore, bazuar në kulturën lokale, të krijohet përshtypja sikur kemi të bëjmë me një artikulim të ri të nacionalizmit, por nuk është krejt kështu. Nga një anë më vjen mirë që studiuesit kanë bërë punë patriotike, sepse vijnë nga një shkollë romantike, albanologjike dhe e shohin si detyrë që po kultivojnë apo mbrojnë një kulturë kombëtare që është unike, ose të paktën që edhe ne e kemi. E vërteta është se kulturës shqiptare i është mohuar shumëçka, prej etnografive fqinje apo etnografëve botërorë, me apo pa dashje. Nuk është krejt mitologji kjo nevojë e studiuesve shqiptarë për të rikonfirmuar diçka. Për të krijuar një kontekst, pse në një farë mase i justifikoj –edhe pse do të kisha dashur të kishin pasur agjendën e tyre dhe jo si kundërpërgjigje autorëve të huaj. Jo sepse janë të huaj, por sepse janë mohues.
Çfarë i mohohej kulturës shqiptare, në debatin botëror? Është diskutim që vjen edhe sot, veçanërisht mes fqinjëve...
Janë disa raste autoritetesh botërore. Fjala vjen, Marcel Mauss, autoritet botëror në antropologji dhe sociologji, nip dhe pasues i Emile Durkheim, ndër mendjet më të elaboruara të mendimit humanist dhe socialist botëror. Mauss ka mbajtur një ese në Londër, rreth vitit 1919- ‘20, para Shoqatës së Filozofëve Londinezë, ku po mundohet t’i bindë se përse sociologjia dhe antropologjia janë të rëndësishme dhe, kur merr shembull Shqipërinë, thotë se shqiptarët janë në atë gjendje që kanë qenë indo-europianët kur kanë ardhur fillimisht në Europë; janë fisnorë dhe nuk kanë sens kombi. Por viti 1919, është periudhë ku ridiskutohet shteti shqiptar në Versajë, pas Luftës së Parë Botërore. Ai ka pasur qëllim të promovojë Sociologjinë, por ndoshta ai ka lexuar Cvijic-in (gjeograf dhe etnolog serb), ku vepra e tij “Gadishulli Ballkanik”, ishte botuar në Francë, më 1918-ën. Cvijic nuk është autoritet i dorës së dytë; është në komunikim me intelektualët më të mirë të kohës dhe jo rastësisht e ka botuar këtë vepër të tij – e kritikuar, por një vepër klasike –mbi gjeografinë humane dhe antropologjinë ballkanike, në Paris. Apo Robert Lowie, pasues i antropologjisë së Franz Boas, njeri që ka ndikuar Levi-Strauss në Antropologji. Kur Lowie boton “Hyrje në Antropologjinë Kulturore”, në Universitetin e Columbia-s , me studentët e Antropologjisë, në katër shembuj të cilët i quan instruktivë merr edhe Shqipërinë, ndërsa thotë: “Ka një vend këtu në Europë, ku ekziston një popullsi me një milion banorë, që jetojnë të organizuar në shtatëdhjetë fise.” Pra, e redukton organizimin social të shqiptarëve në shtatëdhjetë fise. Këta shembuj, por mund të merrja edhe shumë të tjerë, krijojnë nevojën e një lloj replike publike, për të thënë se përtej fiseve, në këtë shoqëri jeta është më komplekse –ka qendra urbane, njerëz që jetojmë përtej, individë që nuk i nënshtrohen logjikë së tarafeve apo fisnore.
Vepra të antropologut Nebi Bardhoshi 
Pas viteve ‘90 a kanë ardhur këto tradita dhe zakone kulturore të deformuara? Si në rastin e Kanunit, përshembull...
Një nga hipotezat e mia, pse zbatimi i Kanunit që është më agresiv pas ’90 e që e kemi quajtur të deformuar apo jo origjinal , vjen prej kësaj. Marrja e gjakut, ushtrimi i dhunës në tërësi, por edhe ritualet, përfshi edhe dasmat, bëhen si performancë apo procedurë thuajse e njëllojtë, por nuk kanë domethënien e mëparshme. Nuk kanë anën kozmologjike dhe transcendencën e një kohe. Nëse para Komunizmit, kur njeriu merrte gjakun, në rastin më ekzotik, mendonte se në botën e përtejme do të takonte të parët e fisit dhe do t’u thoshte: “E kreva detyrën! Më pranoni në mesin tuaj, në këtë botë! Më vranë dhe vrava. Kam ruajtur nderin e fisit”, kjo kozmologji nuk vazhdon dhe ideja e së përtejmes nuk është më aq e pranishme pas ‘90, për shkak se është punuar me ateizmin dhe shkencërizmin, se nuk ka botë të përtejme. Kështu edhe për aspekte të tjera. Ky profanizim kulturor i bërë prej shtetit i ka dhënë efektet e veta dhe nuk është ndryshim dytësor. Heqja e ritualeve, kuptimeve, memorieve, është qëllim themelor dhe kërkon shumë punë në terren për t’u verifikuar.
Nëse në kultura të tjera ka pasur evolucion, tek ne i bie të ketë rimarrje të traditave kulturore pas rënies së një sistemi. A janë ruajtur për 50 vjet në gjendjen siç kanë qenë?
Në të gjithë Europën Lindore, post-socialiste, është punuar shumë në konceptin e ri-tradicionalizimit. Ka pasur debate. Marrim rastin e Burrneshave. Para 70 viteve, kur një zonjë ka vendosur të mos martohet e të marrë emrin e një burri, jam i bindur se në komunitet – edhe gjatë periudhës së Partisë së Punës – është vlerësuar shumë si një sakrificë që ia adreson familjes. I thotë të atit apo të vëllait, “Po e bëj për ju. Çfarë po mohoj? Seksualitetin!” Që është gjëja më e vështirë për t’u mohuar. Dhe kjo për t’u bërë krah, kryetar familjeje, për ta mbajtur derën hapur. Arsyet mund të kenë qenë të ndryshme, por kryesisht ka ndodhur kur familja nuk ka pasur djalë, ose vëllezërit kanë qenë të vegjël. Në atë kontekst, këto zonja që kanë ndryshuar emrin kanë pasur me kë të flasin, nuk u është dashur ta shpjegojnë zgjedhjen, sepse ka qenë e lidhur me kulturën. Pas viteve ‘90, kemi raste ku është turistifikuar. Kemi guida turistike për të vizituar këto zonja dhe jam i bindur se shumë nga të afërmit, nipër apo mbesa, nuk e kanë kuptuar pse kjo zonjë e ka marrë këtë vendim. Për të mos folur si vjen në kinema, media apo edhe tek unë. Ka lëvizur shumë domethënia.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
