Kuzhinierët e shkretëtirës që gatuajnë me diell

Disa kuzhinierë kilianë kanë gjetur një mënyrë të re dhe të qëndrueshme për të ndarë kulturën dhe respektin e tyre për Nënën Tokë me vizitorët në shkretëtirën Atacama.

Në fshatin kilian të Villaseca qëndron Luisa Ogalde e cila në një ditë me diell, gjatë vizitës së Mark Johanson, gazetari i BBC, vendosi një tenxhere të mbushur me cabrito (mish dhie) në një “kuti këndore” (që ato i quajnë furra diellore), dhe e drejtoi atë në drejtim të diellit të mesditës. Kabrito, shpjegoi ajo, do të ziente në atë kuti për katër orë, duke u shndërruar ngadalë në mish aq i butë saqë mund ta copëtonit me një pirun.

Në një kuti tjetër, Ogalde vendos orizin, të cilin ajo tha se do të duheshin 40 minuta për ta gatuar dhe brumin, të cilit do t’i duheshin rreth një orë për t’u bërë bukë. Kutitë e tjera përmbanin mish lepuri, pule dhe derri, të cilat secila do të ziejë për rreth dy orë nën rrezet e diellit që pushtojnë qytete si ky në skajin jugor të shkretëtirës Atacama.

"Përfitimi i të jetuarit këtu është se ne kemi diell pothuajse çdo ditë të vitit," tha Ogalde, duke shpjeguar se ajo e përdor atë, në vend të gazit, energjisë elektrike ose druve të zjarrit për të gatuar në restorantin e saj, Entre Cordillera Restobar Solar, i cili u hap në 2018. Kutitë janë furra diellore dhe ato punojnë duke ngrohur mishin në të njëjtën mënyrë që një makinë e parkuar ngroh një njeri në një ditë të nxehtë vere. Ogalde ka tetë prej tyre, si dhe një tenxhere diellore që ajo përdor për të vluar ujë.

Ogalde përdor furrat diellore për të bërë zierje të tjera tradicionale, duke përfshirë kazuela me bazë mish viçi ose pule dhe madje edhe ëmbëlsira të tilla si asada e leche-s si flan me qumësht dhie.

"Ne po shpëtojmë të gjitha recetat e vjetra të zonës dhe po i japim vlerë ushqimeve të stilit të stërgjyshërve tanë," shpjegoi ajo. Megjithatë, ndërsa recetat mund të jenë të vjetra, mënyra e gatimit të tyre është krejt e re.

Ogalde i përket një brezi kuzhinierësh që kanë hapur restorante diellore në pjesët e largëta të shkretëtirës Atacama të pjekur në diell të Kilit, e cila fillon vetëm në veri të Villaseca, përfundon në kufirin peruan dhe njihet si vendi më i thatë në Tokë. Atacama ka rrezatimin më të lartë diellor të planetit, mesatarisht 30% më të lartë se shkretëtira Mojave e SHBA –së, megjithatë pak banorë e kanë shfrytëzuar atë energji aq imagjinative sa këta kuzhinierë, të cilët u frymëzuan nga një eksperiment që u zhvillua në Villaseca përsëri në 1989.

Historia se si kilianët filluan të gatuajnë me diell fillon me nënën e Ogalde, Francisca Carrasco, një fermerë dhish në Villaseca i cili do të bëhej një pioniere e gatimit diellor. Carrasco ishte një nga disa njerëz që mori pjesë në eksperimentin mbi gatimin diellor të kryer nga një ekip studiuesish nga Instituti i Universitetit të Kilit për Ushqyerjen dhe Teknologjinë Ushqimore.

Qëllimi i studimit ishte i dyfishtë. Studiuesit donin të ndihmonin familjet në këtë pjesë të izoluar të Luginës Elqui që të dilnin nga varfëria me një burim falas energjie, por ata gjithashtu donin të gjenin një mënyrë që ata të gatuanin pa shpyllëzuar ato pak pemë të mbetura algarrobo, churqui dhe carboncillo për soba tradicionale me djegie druri. Kështu, nga viti 1989 e në vazhdim, një grup prej 25 familjesh filluan të eksperimentojnë, së pari me soba diellore parabolike që reflektojnë rrezet e diellit në një skarë qendrore dhe më pas me furrat diellore të stilit kuti që përdoren më së shumti sot.

"Villaseca u shndërrua në fshatin e parë në Kili që përdori energjinë diellore për gatim dhe të gjithë u mahnitën me atë", kujton Juan Ibacache, sekretar i Shoqatës Tregtare të Artizanëve Diellorë Villaseca.

"Sigurisht, gjithçka kërkoi pak praktikë në fillim sepse nëse nuk e ktheni tenxheren diellore për të ndjekur lëvizjen e diellit, do të humbisni nxehtësinë dhe nuk do të funksionojë."

Me kalimin e kohës, familjet pjesëmarrëse bënë vëzhgimet kryesore që i ndihmuan ata të përsosnin këtë stil të ri gatimi. Furrat solare parabolike, ata vunë re, përqendruan nxehtësinë jashtëzakonisht shpejt dhe ishin një zëvendësim i shkëlqyeshëm për gjërat që normalisht do të bënit në një sobë, siç është vlimi i ujit. Ndërkohë, furrat e ngjashme me kutinë mund të gatuajnë ngadalë zierjet dhe të kopjojnë një furrë tradicionale për pjekjen e bukës.

"Në fillim ishin vetëm njerëz që gatuanin për familjet e tyre, por më pas turistët e huaj filluan të vinin në qytet duke kërkuar të shihnin njerëzit që gatuanin me diell", tha Ibacache.

Në vitin 2000, u hap restoranti i parë diellor, Delicias del Sol, me kapacitet për 24 mysafirë. Që atëherë, është rritur me madhësi për deri në 130 persona dhe tani janë krijuar dy restorante të tjera në Villaseca, përfshirë Ogalde's, si dhe një pjesë të vogël të restoranteve të tjerë diellorë në veriun e thatë të Kilit.

Në oazin e vogël të shkretëtirës, në skajin verior të Atacama, Ruth Moscoso drejton restorantin diellor Qori Inti, që do të thotë "diell rrezatues" në gjuhën e saj amtare Aymara. Moscoso përdor katër soba diellore parabolike për të përgatitur pjatat tradicionale të tyre. Shumë prej tyre janë bërë me quinoa dhe patate vendase që rriten nga të afërmit e saj në Altiplano të Andeve të larta përgjatë kufirit me Bolivinë.

"Në kulturën tonë ne kemi një vetëdije të fortë mjedisore. Pra, ne thamë, le të bëjmë diçka që merr parasysh traditat tona dhe zakonet tona të kujdesit për Nënën Tokë, por edhe traditën tonë për të qenë të kursyer dhe për të optimizuar atë që tashmë kemi këtu, që është dielli dhe nxehtësi”, tha Moscoso.

Pjesa dërrmuese e përbërësve të Moscosos vijnë nga rrjeti i saj i njerëzve lokalë Aymara, ndërsa burimi i saj i energjisë vjen nga Inti (Ati Diell). Ajo ka kaluar vite duke i përzier të dy për të krijuar versione të gatuara me diell të ushqimeve kolumbiane të Andeve si chuño (një patate e tharë në ngrirje e përdorur në pjata të ndryshme), sopa milinaria (një supë, supa e së cilës është bërë nga kockat e llamës) dhe kalapurka (një spec djegës).

"Doja të përfshija këto pjata tipike që bëjmë në Altiplano, të cilat janë pjata që shumica e njerëzve nuk i kanë provuar kurrë," shpjegoi ajo. Në këtë proces, ajo gjithashtu do "të promovoj një ndërgjegje të gjelbër që njerëzit do ta marrin me vete kur të largohen nga restoranti".

Moscoso tani po tenton përsëri me një lloj të veçantë të furrës diellore që gatuan ushqim brenda një tubi të evakuuar prej xhami, i cili thith rrezet e diellit dhe e kthen atë në nxehtësi për të pjekur shpejt produkte që normalisht do të vendosnit në një furrë tradicionale. Ajo bleu gjashtë nga këto soba solare në fillim të këtij viti, duke i mundësuar asaj të shtonte pjata të reja në menunë e saj, duke përfshirë një bukë të bërë me miell quinoa dhe një version diellor të huatia andina, një pjatë me mish dhe patate që zakonisht gatuhen nën gurë të nxehtë në një vrimë prej balte.

Qendra Kërkimore e Energjisë Diellore të Kilit synon të bëjë që më shumë kilianë të gatuajnë me diell. Ai krijoi një tutorial në fillim të këtij viti në mënyrë që kushdo me disa mjete bazë të mund të bëjë furrën e tij diellore të stilit të kutisë në shtëpi.

Ajo që filloi tre dekada më parë me disa fermerë dhie në Villaseca që atëherë është bërë një prirje në rritje në Kilin verior. Tani e gjithë bota po kërkon të hajë gatimet që bëhen me diell.

Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.