Debati mbi atë se sa shumë varet zhvillimi i trurit nga “natyra” dhe sa nga “mjedisi” është bllokuar për dekada në një kundërshtim konceptual që ka më shumë vlerë polemike sesa shkencore. Nga njëra anë, ideja se gjithçka është tashmë e gdhendur në organizimin nervor përpara se çdo përvojë të mund ta ndikojë atë; nga ana tjetër, besimi se mendja është thjesht një produkt i ndërveprimit me botën, i formuar nga stimujt dhe të mësuarit. Puna e re e botuar në Nature Neuroscience ofron një mundësi për të adresuar çështjen, sepse tregon se të dyja pozicionet, të marra si absolute, nuk përshkruajnë atë që ndodh në të vërtetë.
Autorët përdorën organoide të trurit të njeriut dhe miut, fragmente të vogla të indit nervor të marra duke diferencuar qelizat staminale në kushte të kontrolluara. Nuk është tru normal, i mungon arkitektura e plotë, lidhjet në distancë të gjatë, inputet shqisore, qarkullimi dhe një trup që ofron sinjale periferike dhe hormonale. Pikërisht për këtë arsye, ato përfaqësojnë një model veçanërisht të dobishëm për të hetuar atë që mund të dalë spontanisht nga një sistem nervor në rritje, kur mjedisi i jashtëm minimizohet dhe përvojat e organizuara shqisore mungojnë.
Është në këtë kontekst që rezultati merr peshë. Organoidet shfaqin sekuenca kohore të riprodhueshme të aktivizimit nervor, domethënë, sekuenca të sinjaleve elektrike që janë të renditura dhe të dallueshme me kalimin e kohës. Ato nuk prodhojnë zhurmë të rastësishme, siç do të pritej nga indet e papjekura, por më tepër modele të aktivitetit të koordinuar që manifestohen spontanisht, sikur rrjeti të ishte tashmë i predispozuar për të gjeneruar sekuenca të strukturuara. Fakti që këto sekuenca shfaqen para çdo inputi shqisor sugjeron që një pjesë e rendit funksional të trurit nuk është produkt i përvojës, por një veti e brendshme e rrjetit në zhvillim.
Për të kuptuar qëndrueshmërinë e të dhënave, është e nevojshme të shqyrtohet baza e saj metodologjike. Aktiviteti nervor regjistrohet duke përdorur vargje mikroelektrodash, të cilat lejojnë monitorimin e shumë neuroneve njëkohësisht. Këto regjistrime më pas aplikohen në algoritme të afta për të identifikuar modele të përsëritura kohore. Për t’u konsideruar sekuenca të vërteta, këto modele duhet të shfaqen në mënyrë të përsëritur me variacione të kufizuara dhe një strukturë të dallueshme. Analizat tregojnë se kjo ndodh rregullisht dhe pa nevojën për stimuj të jashtëm. Ky fenomen përputhet në mënyrë të përkryer me atë që dihet rreth fazave të hershme të zhvillimit nervor: migrimi neuronal, formimi i sinapseve dhe stabilizimi i tyre paraprak ndodhin të gjitha në bazë të sinjaleve molekulare dhe aktivitetit elektrik spontan, jo në përgjigje të përvojave mjedisore.
Rezultati është i qartë: aktiviteti fillestar nervor nuk është produkt i mjedisit, por një përbërës me të cilin rrjeti ndërton veten, dhe të njëjtat modele të përhapjes së sinjalit që vërehen më vonë në trurin e pjekur vërehen edhe në organoidet cerebrale të shkëputura plotësisht nga çdo përvojë shqisore e mjedisit të jashtëm. Përvoja, sado e rëndësishme që mund të jetë më vonë, nuk ndërhyn në një fletë të bardhë letre, por në një strukturë tashmë të kanalizuar, të pajisur me kufizime, predispozita dhe tendenca dinamike. Sekuencat e vëzhguara në organoide nuk e fshijnë rëndësinë e plasticitetit, por përkundrazi demonstrojnë fushëveprimin brenda të cilit plasticiteti mund të veprojë: një fushëveprim i kufizuar nga gramatika e brendshme e rrjeteve. Mjedisi nuk e shpik këtë gramatikë; ai e modifikon, e forcon ose e devijon, por nuk e gjeneron nga e para.
Një element tjetër meriton vëmendje. Sekuencat nuk janë kopje identike të vetvetes: ato lëkunden, deformohen pak, ndalen dhe rifillojnë. Ky komponent i ndryshueshmërisë nuk është një çrregullim, por një karakteristikë funksionale e rrjeteve nervore biologjike. Renditja dhe luhatja bashkëjetojnë në të njëjtën strukturë. Është pikërisht ky kombinim i rregullsisë dhe variacionit që e bën të mundur kompleksitetin pasues: një rrjet plotësisht i ngurtë nuk mund të mësonte; një rrjet plotësisht i çrregullt nuk mund të stabilizonte asnjë funksion. Zhvillimi i sistemit nervor kështu vazhdon përmes një dinamike që vetëorganizohet para përvojës dhe që përvoja më pas formohet brenda kufijve të vendosur nga ai rend i parë.
Megjithatë, është e rëndësishme të mos shkohet përtej asaj që mund të thotë modeli. Organoidet nuk riprodhojnë kompleksitetin anatomik të një truri të gjallë, as nuk integrojnë sinjale nga trupi dhe mjedisi. Rezultatet nuk shërbejnë si një demonstrim i përgjithshëm se të gjitha funksionet e trurit janë të parakonfiguruara; përkundrazi, ato sqarojnë një pikë specifike: shfaqja spontane e rendit nervor është e mundur dhe e dokumentueshme, dhe prania e sekuencave të organizuara kohore nuk kërkon ndërhyrje mjedisore. Kjo është provë e drejtpërdrejtë se sistemi nervor zotëron veti të brendshme që i paraprijnë përvojës dhe që janë të përshtatshme për të siguruar skelën mbi të cilën do të veprojë përvoja.
Debati “natyra kundrejt mjedisit” duket kështu i formuluar dobët. Natyra nuk përkon me një program të ngurtë dhe mjedisi nuk përkon me një forcë të pakufizuar formësuese. Zhvillimi nervor nuk lind nga kundërshtimi midis këtyre dy dimensioneve, por nga ndërthurja e tyre asimetrike: një strukturë e brendshme, e pajisur me kufizime dinamike dhe e aftë të gjenerojë spontanisht aktivitet të organizuar, dhe një sërë përvojash që veprojnë brenda këtyre kufizimeve, duke kontribuar në përzgjedhjen dhe konsolidimin e disa konfigurimeve në kurriz të të tjerave. Rendi që shfaqet në organoide nxjerr në pah pikërisht këtë karakteristikë themelore: aktiviteti nervor nuk është vetëm një përgjigje, por edhe një origjinë.
Puna që diskutohet me qartësinë e saj eksperimentale, tregon e sistemi nervor nuk pret që mjedisi të fillojë të ekzistojë si një sistem funksional. Ai fillon të ndërtojë identitetin e tij dinamik para çdo përvoje dhe pikërisht për këtë arsye do të jetë i aftë ta integrojë, asimilojë dhe transformojë atë. Përvoja vepron mbi një organizëm tashmë të gjallë me aktivitetin e tij të brendshëm, jo mbi një masë të padiferencuar. Ata që kërkojnë shpjegime vetëm në të lindurën ose vetëm në të nxënë shohin gjysmën e pamjes dhe humbasin gjysmën tjetër. Pamja e plotë qëndron në bashkëveprimin midis predispozicionit dhe modulimit, midis kufizimit dhe variacionit, midis rendit spontan dhe plasticitetit.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
