Historia në barrikada

Robert Skidelsky- Donald Trump shfaqi kuptimin e tij, pothuajse inekzistent, të historisë gjatë gjithë presidencës së tij e megjithatë, arriti të kthente “Historinë” në fushën qendrore të betejës në luftërat e sotme të kulturës. Një nga veprimet e tij të fundit si president ishte botimi i një studimi mbi themelimin e Amerikës, të cilin kreu i Shoqatës Historike Amerikane e përshkroi si gërshetim i “një rrëfimi dhe një argumenti që pak historianë të respektuar profesionistë, madje edhe në një spektër të gjerë interpretues, do ta konsideronin të besueshme”.

Ngjashmëria e së kaluarës në debatet aktuale politike të ShBA - në të vërtetë, në të gjithë Perëndimin - e bën thelbësor shqyrtimin e mënyrës se si prodhohet historia - dhe, ndoshta më rëndësishëm, se si mësohet. Tani duhet të marrim një goditje të re në përgjigjen e pyetjes së shtruar dekada më parë nga diplomati britanik i kthyer në historian, Edward Hallett Carr: Çfarë është historia?

Historia sigurisht mund të zgjojë pasione të forta. Që nga viti 2015, për shembull, ikonoklazma e statujave ka përfshirë botën perëndimore, kryesisht e frymëzuar nga lëvizja Black Lives Matter. Statujat dhe monumentet që lidhen me kolonializmin dhe skllavërinë janë hequr, u janë prerë kokat, përdhosur ose kërcënuar në Shtetet e Bashkuara, Europë dhe Afrikën e Jugut. Në ish-shtetet skllavopronare të ShBA-së, monumentet e udhëheqësve civilë dhe ushtarakë të Konfederatës janë hequr. Trump përshkroi monumente të tilla si “statuja të bukura” dhe urdhëroi forcat federale t’i mbrojnë ato kundër “sundimit të turmës”.

Shumica e njerëzve në Britani u bënë të vetëdijshëm për dimensionin historik të kësaj lufte gjithnjë e më ndezëse të kulturës, kur protestuesit e Black Lives Matter shembën një statujë të tregtarit të skllevërve Edward Colston në Bristol, në qershor 2020. Por ai episod ishte paraprirë nga një tjetër i rëndësishëm në 2016, kur studentët kërkuan që një statujë e imperialistit Cecil Rhodes të hiqej nga rrethinat e Kolegjit Oriel, Oksford.

Vrasja policore e George Floyd në ShBA, në vitin 2020, ringjalli protestat anti-Rhodes. Statuja qëndron ende, por një komision hetimor do të raportojë mbi të ardhmen e saj. Të tjerë po kërkojnë që statuja e Admiralit Horatio Nelson - një mbrojtës i fortë i skllavërisë - të hiqet nga Sheshi Trafalgar i Londrës.

Të dy, Colston dhe Rhodes, ishin gjithashtu filantropë të shquar. Rhodes krijoi një fond për t’u dhënë bursa studentëve nga e gjithë bota, për të studiuar në Oksford. A duhet peshuar kjo në ekuilibër? Sir Roy Strong, një ish-drejtor i Muzeut “Victoria dhe Albert” të Londrës, e vuri çështjen më ashpër. “Sapo të filloni të rishkruani historinë në atë shkallë, nuk do të ketë një statujë ose një shtëpi historike në këmbë”, komentoi ai. “E kaluara është e kaluara”.

Marrja në pyetje e së shkuarës

Të dy palët në këto debate akuzojnë tjetrin se po përpiqet të “fshehë historinë”. Por pyetjet kryesore janë: “E kaluara e kujt?” dhe “Çfarë historie?”

Këto pyetje nuk do të kishin kuptim për një brez të mëparshëm historianësh. Leopold von Ranke, një themelues i shekullit të nëntëmbëdhjetë të historisë “shkencore”, argumentoi se historia ishte thjesht ajo që ndodhi dhe detyra e historianit ishte “ta tregonte ashtu siç ishte”. Ranke bëri thirrje për histori të bazuar në prova.

Metoda Rankeane ishte kërkimi i fakteve të pretenduara, marrja në pyetje e dokumenteve dhe shkrimi i një historie, të bazuar në burimet më të besueshme. Historianët duhet ta zbatojnë këtë metodë në rrëfimet tradicionale, duke shoshitur të vërtetën nga gënjeshtra. Shkrimi i historisë ishte pra i ngjashëm me marrjen në pyetje të dëshmitarëve në gjykatë.

Natyra kriminalistike e historisë së stilit Rankean ishte një armë e fuqishme kundër shtesave të mitologjisë, të bashkangjitura me të kaluarën. Por kishte dy dobësi.

E para kishte të bënte me domethënien. Ranke besonte se faktet, pasi të vërtetoheshin, do të flisnin vetë. Por ata kurrë nuk e bëjnë, sepse ka shumë prej tyre. Historiani duhet të gjykojë jo vetëm besueshmërinë e provave, por edhe rëndësinë e tyre.

Kjo përfshin argumente rreth shkakut dhe pasojës, dhe rreth shkaqeve të menjëhershme dhe të largëta. (Çfarë e shkaktoi Luftën e Parë Botërore? A ishin pjesërisht përgjegjës faktorët ekonomikë?) Pyetje të tilla ofrojnë hapësirë masive për mosmarrëveshje, duke rezultuar në një debat të pafund.

Një problem edhe më i madh është se historiani duhet të vendosë se cilën histori të tregojë. Për Ranken dhe pasardhësit e tij, kjo nuk dukej se ishte shumë problem. Fokusi i tyre kryesor ishte ngritja e Europës (dhe veçanërisht e Gjermanisë brenda saj) në një pozitë të dominimit botëror.

Ata e ngulën vështrimin e tyre në luftërat, diplomacinë, rrëfimet e sundimtarëve dhe në cilësitë fetare, kulturore dhe racore që kishin sjellë atë që, ata mendonin se ishte një lëvizje progresive e shpirtit njerëzor.

Kishte diçka triumfaliste në lidhje me rrëfimet që ata shkruanin. Çdo gjë tjetër që kishte ndodhur nuk ishte histori, ose përbënte vetëm nën-subjekte të vogla. Programet shkollore dhe universitare u përcaktuan dhe studentët mësuan, në këtë dritë.

Historia për fituesit

Historia tradicionalisht ka qenë historia e treguar nga fitimtarët, siç ilustrohet nga një prej mendimeve më të qëndrueshme të historisë britanike, “ Narrativa Whig”.

Historiani Herbert Butterfield, i cili shpiku termin dhe sulmoi mendjemadhësinë, e përmblodhi atë si “tendenca [...] për të shkruar në anën e Protestantëve dhe Whigs-ëve, për të lavdëruar revolucionet me kusht që ato të kenë qenë të suksesshme, për të theksuar disa parime të progresit në të kaluarën dhe për të prodhuar një histori e cila është ratifikimi, nëse jo glorifikimi i së tashmes”.

“Humbësit” në narrativen Whig të progresit drejt liberalizmit dhe demokracisë ishin katolikët dhe Torët. Në fakt, ata mezi u paraqitën; interpretimi Whig i historisë nuk mund të shmangë shkurtimin ose margjinalizimin e rolit të tyre.

Historia ka qenë gjithmonë një përzierje e fakteve dhe vlerës dhe, interpretimi i së kaluarës nuk ka ndalur kurrë së ndryshuari në përputhje me shqetësimet aktuale. Por ajo që pasqyron në mënyrë më dramatike lufta e kulturës, e nxitur nga historia e Perëndimit, është zhvendosja e vazhdueshme e pushtetit nga civilizimet perëndimore në jo-perëndimore.

Koha e sulmit të Butterfield ishte domethënëse. Libri i tij “Interpretimi i historisë nga Whig-ët” u botua për herë të parë në vitin 1931, kohë në të cilën Lufta e Parë Botërore dhe Depresioni i Madh kishin dobësuar mbështetjen për interpretimin borgjez të historisë. Jo rastësisht, historia konservatore bëri një rikthim masiv rreth kësaj kohe, të udhëhequr nga historiani i Oksfordit Lewis Namier.

Periudhat dhe temat që Namier zgjodhi të shkruajë rreth tyre i dhanë trajtim anti-Whiggish. Për shembull, libri i tij i vitit 1929, “Struktura e Politikës në Ngjitjen në Fron të George III” kapi një moment në kohë, para se narrativa e madhe e përparimit të ishte ngulitur.

Në një libër tjetër, “1848: Revolucioni i Intelektualëve (1944)”, Namier u përqendrua në revolucionet e dështuara të vitit 1848 në Europën Qendrore, duke nisur me francezët, të cilët patën sukses. Pjesa më e madhe e këtij lloji të historisë përshkroi aftësinë e klasave sunduese në dobësimin dhe bllokimin e forcave të përparimit.

Trashëgimtari tjetër i interpretimit të zbehtë të Whig ishte historia socialiste. Me Partinë e Punës që zëvendësoi Liberalët, si forca dominuese e majtë në Mbretërinë e Bashkuar të pas Luftës së Parë Botërore, zëri i njerëzve filloi të dëgjohej më këmbëngulës.

Kjo çoi në shfaqjen e historisë së majtë, e cila e konsideronte demokracinë si një arritje të mobilizimit dhe protestës popullore, sesa një dhuratë nga klasa sunduese.

Këto ndërrime demonstrojnë se ajo që ishte, nuk është kurrë e përhershme. Butterfield sulmoi historinë që u përpoq të arrinte qartësinë morale duke interpretuar veprimet dhe ngjarjet e kaluara në dritën e politikës dhe vlerave aktuale. E kaluara, argumentoi ai, duhet të lejohet të flasë vetë. Kjo të paktën e mban derën historike të hapur për ndryshimet e vlerave në të ardhmen.

Rishkrimi i historisë

Çdo brez rishkruan historinë nën hijen e shqetësimeve të veta: e vetmja histori e besueshme në kuptimin Rankean është ajo, për të cilën nuk na intereson më. Askush sot nuk argumenton për moralin e skllavërisë romake, për shembull, sepse ne nuk ndihemi më të implikuar personalisht në të.

Me rritjen e demokracisë dhe feminizmit, ndryshimet në përbërjen etnike dhe fetare të popullatave perëndimore dhe rënien relative të Perëndimit dhe ngritjen e Azisë, grupet dhe vendet e përjashtuara më parë filluan të bërtasin për njohje, si viktima ashtu edhe aktorë historikë, në të drejtën e tyre.

Një grup i ndryshëm i fakteve, të cilat kishin qenë gjithmonë në dispozicion, hynë në histori për herë të parë. Historia politike i dha vendin historisë shoqërore dhe historia e “barrës së njeriut të bardhë” u bë një nga “shtypjet e njeriut të bardhë”.

Natyrisht, historianët nuk e braktisën metodën Rankeane, por ata nuk e përdorën më atë për të treguar vetëm një histori. Fituesit e historisë së Ranke-s po humbnin betejën historike, shumë kohë para se statujat e tyre të fillonin të rrëzoheshin. Historia e re që do të tregohej kishte të bënte me dëmet që kishin shkaktuar, jo me veprat e lavdishme që kishin bërë, ose përfitimet që kishin sjellë.

Kjo, në termat më të gjerë, është ajo që duket se ka ndodhur me shkrimin dhe mësimin e historisë perëndimore në shekullin e kaluar. Dhe, duke folur në përgjithësi, Marksizmi ka kryesuar ndërrimin.

Karl Marks ishte lindësi origjinal i “historisë nga poshtë”, kur ai së pari identifikoi luftën e klasave si motorin e historisë dhe kapitalizmin si fazën borgjeze të zhvillimit historik, që do të pasohej nga triumfi i proletariatit.Studimet historike dhe letrare që prej asaj kohe kanë qenë fusnota të skemës themelore marksiste.

I mposhtur politikisht, Marksizmi ka triumfuar nga ana kulturore. Në gjuhën e sotme, ne jemi “zgjuar”, me të vërtetën e situatës sonë.

Njehsimi Perandorak

Trajtimi i imperializmit ka qenë thelbësor për këtë ndryshim në perspektivë. Për të qenë të bindur, imperializmi modern ishte gjithmonë një koncept i kontestuar. Vështirë se nuk mund të ishte, sepse binte ndesh me idealet republikane të lirisë, barazisë dhe vëllazërimit, të proklamuar nga Revolucioni Francez.

Por, kritikët më të hershëm modernë të perandorisë u përqendruan në dëmet që u shkaktoi vetë fuqive të mëdha, sesa në dëmet që u shkaktoi subjekteve të tyre perandorake. Adam Smith përmblodhi pjesën më të madhe të anti-imperializmit të kohës së tij kur ai i quajti kolonitë amerikane të Britanisë, “gurë mulliri rreth qafave tona”.

Smith argumentoi se Britania mund të merrte të gjitha përfitimet ekonomike të supozuara, të dhëna nga monopolet perandorake, fare pa kosto nga tregtia e lirë. Kjo perspektivë mbi perandorinë vazhdon edhe sot, me historianët e ekonomisë që argumentojnë nëse Perandoria Britanike ishte një barrë neto apo përfitim për vendin amë.

Marksi, çuditërisht, nuk ishte kritik i Perandorisë Britanike, duke besuar se sundimi Britanik në Indi do ta zgjonte atë gjigand të fjetur nga dremitja e tij para-kapitaliste. Dhe pasuesit e tij, të tillë si Lenini, nuk e theksuan dëmin që perandoria u shkaktoi subjekteve koloniale, por përkundrazi u përqendruan në mënyrë të drejtpërdrejtë në problemet që u shkaktoi fuqive perandorake.

Ata besuan se ndarja e botës në perandori do të sillte në mënyrë të pashmangshme një luftë midis fuqive perandorake për rishpërndarjen e saj, e cila, shpresonte Lenini, do të niste krizën e fundit të kapitalizmit. Historianët filluan t’i kushtojnë vëmendje më të madhe dëmit që perandoritë europiane u kishin shkaktuar subjekteve të tyre jo të bardhë vetëm në vitet 1960, kohë në të cilën vetë perandoritë ishin shembur.

Më kujtohet, në fillimin e viteve 1980, duke shfletuar në librin shkollor të historisë së shkollës së djalit tim dhjetëvjeçar, i cili deklaroi faktikisht se popujt e “Botës së Tretë” të asaj kohe, ishin të varfër sepse ishin shfrytëzuar. Unë u ankova se ky ishte një mendim i kontestuar, jo një deklaratë e faktit. Por në atë kohë, një pikëpamje e tillë ishte tashmë ortodokse.

Fakte dhe ndjenja

Ky debat vazhdon midis enklavave të specializuara të historianëve të ekonomisë. Disa bëjnë një pyetje interesante kundërfaktuale: çfarë do të kishte ndodhur me ekonomitë e banorëve autoktonë të Indisë, Kinës, Afrikës dhe Amerikave, nëse europianët nuk do të ndërhynin në punët e tyre?

Historianët ekonomikë si Kenneth Pomeranz dhe Thomas Piketty pohojnë se, deri rreth vitit 1800, Kina dhe Europa Perëndimore ishin afërsisht të një niveli ekonomikisht. Ata argumentojnë se ndërhyrja europiane dhe veçanërisht britanike, në Kinë në shekullin XIX (për shembull, në Luftërat e Opiumit dhe përfundimi i traktateve të pabarabarta tregtare) shkaktoi divergjencën dhe rënien e mëvonshme të vendit.

Nga ana tjetër, Angus Maddison, Stephen Broadberry, Joel Mokyr dhe të tjerët kanë argumentuar se zhvillimi ekonomik i Kinës kishte rënë prapa Europës Perëndimore, shumë më parë se 1800. Kina nuk ishte e dobët sepse ishte kolonizuar; u kolonizua sepse ishte i dobët.

Historia e çliruar nga faktet

Shumë argumente historike aktuale nuk kanë të bëjnë shumë me faktet dhe shumë më tepër kanë të bëjnë me perceptimin dhe ndjenjat. Libri “Orientalizmi” i Edward Said, i vitit 1978, ishte një vijë ujëndarëse s në këtë drejtim.

Said argumentoi se studiuesit perëndimorë të imperializmit ishin të kushtëzuar kulturalisht, nga e kaluara perandorake e vendeve të tyre, për t’i parë popujt e nënshtruar si inferiorë, aq sa Romakët i kishin konsideruar pushtimet e tyre si pohime të epërsisë ndaj popullatave të skllevërve të pushtuar.

Argumentimet kinse kokëfortë Rankeane shndërrohen në histori morale dhe psikologjike rreth asaj se si racizmi i bardhë i ka nënshtruar dhe vazhdon t’i nënshtrojë njerëzve me ngjyrë ndaj paragjykimeve, diskriminimit dhe fyerjeve, duke rezultuar në pabarazi socio-ekonomike dhe dëmtime fizike dhe psikologjike.

Si përgjigje, universitetet perëndimore kanë filluar të “dekolonizojnë” programet e tyre mësimore dhe të caktojnë “vëzhguesit e barazisë racore”. Kjo, së bashku me shumë shenja të tjera të “zgjimit”, është vendi ku ne gjendemi sot.

Një paralajmërim për Perëndimin

Sulmi i dhunshëm i turmës ndaj Kapitolit të ShBA është mbase prova më e qartë se, lufta e vazhdueshme e kulturës ka dalë jashtë proporcionit. Historia ka qenë gjithmonë një përzierje e fakteve dhe vlerës dhe interpretimi i së kaluarës gjithmonë ka lëvizur në përputhje me shqetësimet e tanishme.

Por kaleidoskopi i interpretimit, me një fantazi të pastër, zbulon një tipar të vazhdueshëm: të gjithë ata që janë angazhuar në anulimin e një kulture dhe zëvendësimin e saj me një tjetër kanë besuar se kultura e tyre është superiore. Edhe ata që interpretojnë anulimin si likuidim të të gjithë kulturës besojnë, si romantikët, se një botë e çliruar nga burgu i kulturës do të ishte një fushë e lirisë dhe vërtetësisë së ëndërruar, por e paarritur deri tani.

Por lufta aktuale për të siguruar pronësinë e së kaluarës ka dy tipare shqetësuese. Së pari, debati është amplifikuar dhe përshpejtuar shumë nga mediat sociale, të cilat u bëjnë presion të vazhdueshëm historianëve që të rishkruajnë tekstet e tyre dhe të përdorin gjuhën në një mënyrë të re.

Presioni i pakicës për të ndryshuar kulturën ka tejkaluar shumë aftësinë e shumicës për t’u përshtatur me mënyrat e “zgjimit” për të parë gjërat. Kjo kërcënon reagime të dhunshme.

Së dyti, megjithëse optimistët mund të pretendojnë se lufta e tanishme e kulturës, e mbështetur në historinë e Perëndimit, pasqyron (të paktën nga ana e disave) një ndjeshmëri morale të ndriçuar, ajo gjithashtu pasqyron zhvendosjen dramatike të pushtetit nga civilizimet perëndimore në jo-perëndimore. Fituesit e djeshëm kanë humbur besimin, ndërsa ish-humbësit janë plot bindje të pasionuara për historinë e tyre.

Një shekull më parë, një filozof-historian tjetër gjerman, Oswald Spengler, argumentoi se civilizimi perëndimor ishte në rënie të pakthyeshme dhe përfundimtare. A nënkupton të qenët “zgjuar”, një tjetër rezultat?/ Project Syndicate. Përktheu:Gazeta Si.

*Robert Skidelsky, anëtar i Dhomës Britanike të Lordëve, është Profesor Emeritus i Ekonomisë Politike në Universitetin Warwick. Autori i një biografie me tre vëllime të John Maynard Keynes, e nisi karrierën politike në partinë e Punës, u bë zëdhënësi i Partisë Konservatore për çështjet e Thesarit në Dhomën e Lordëve dhe përfundimisht u detyrua të dilte nga Partia Konservatore për kundërshtimin e tij ndaj Ndërhyrjeve të NATO-s në Kosovë, në 1999.

Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.