.png)
SHBA do të shkojë në zgjedhjet e 2024 me dy kandidatë që e kalojnë moshën e daljes në pension (Joe Biden 80 vjeç dhe Donald Trump 77 vjeç) dhe kjo ka hapur tashmë një debat mbi kompromiset e drejtimit të një vendi nga politikanë në moshë.
Pauline Newman, tani 96 vjeç, mban një pozicion të përjetshëm si gjyqtare federale në SHBA. Edhe pse ajo dëshiron të vazhdojë të punojë, ajo tashmë po përballet me paditë e kolegëve të saj që duan që ajo të dalë në pension.
Përveç diskutimeve për faktin se gerontokracitë, shoqëritë e qeverisura nga të moshuarit, zakonisht nuk janë përfaqësuese të popullsisë së tyre, ka edhe shqetësime të tjera.
Një fokus kryesor është aftësia mendore. Neuroshkenca dhe psikologjia sugjerojnë se performanca njohëse ndryshon gjerësisht ndërsa njerëzit rriten, duke e bërë të ndërlikuar përcaktimin nëse dikush mund të jetë shumë i vjetër për të udhëhequr. Dhe ndërsa disa aftësi priren të bien me moshën, të tjerat përmirësohen. Disa "të moshuar" madje zotërojnë mprehtësinë mendore të njerëzve shumë dekada më të rinj se ata. Pra, sa vjeç është "shumë i vjetër" për të udhëhequr, apo kjo është pyetje e gabuar?
Si ndikon plakja në tru
Vëllimi i trurit zvogëlohet me kalimin e kohës. Tek njerëzit e shëndetshëm, korteksi paraballor është rajoni i trurit me humbjen më të madhe të vëllimit të lidhur me moshën, afërsisht 5% në dekadë. Nëpërmjet lidhjeve të tij me pjesë të tjera të trurit, ai ndihmon në menaxhimin e funksionit ekzekutiv, një grup kompleks procesesh mendore që është krahasuar me një termostat ose dirigjent të një simfonie. Është kyç për diskutimet e kapaciteteve drejtuese sepse është i përfshirë në fusha si zgjidhja e problemeve, vendosja e qëllimeve dhe kontrolli i impulseve.
Funksioni ekzekutiv bie gradualisht gjatë të 30-ave të një personi dhe kjo përshpejtohet kur hyjmë në të 70-at. Sëmundja e lëndës së bardhë, një grup problemesh të shkaktuara nga dëmtimi i lëndës së bardhë në tru, gjithashtu kontribuon në mosfunksionimin ekzekutiv dhe prek rreth një të tretën e njerëzve të moshës 65 vjeç e lart. Mosfunksionimi ekzekutiv mund të shfaqet në kontroll të reduktuar të impulsit dhe rritje të përsëritjes së mendimeve dhe sjelljeve.
Një pjesë e konsiderueshme e njerëzve mbi 65 vjeç kanë disa dëmtime të funksionit ekzekutiv,
"Unë mendoj se mosha 65 vjeçare është idealja për të filluar pensionin”, thotë Mark Fisher, i cili drejton Qendrën për Neuropolitikë në Universitetin e Kalifornisë, Irvine.
Ndryshime të tjera strukturore në tru ngurtësohen gjithashtu rreth kësaj moshe dhe shpejtësia e përpunimit mendor është treguar të bjerë nga mosha rreth moshës 60 vjeç.
Pragu prej 65 vjeç vlen për SHBA, ku jetëgjatësia e përgjithshme është 76 vjeç. Megjithatë, mund të jetë ndryshe në vendet me jetëgjatësi dhe sisteme shëndetësore dukshëm të ndryshme.
Për shembull, jetëgjatësia në Kamerun është 60 vjeç ndërkohë që presidenti, 90-vjeçari Paul Biya është lideri më i vjetër në botë.
Kjo do të thotë se në realitet, nuk ka asnjë rregull të fortë për atë se kur, apo edhe nëse, një person do të ndikohet ndjeshëm nga rënia e funksionit ekzekutiv.
Fisher shpjegon se në përgjithësi, mesataret mund të errësojnë pritshmëritë për jetëgjatësi të shëndetshme dhe aftësi njohëse, duke pasur parasysh atë që ai e quan "ndryshueshmëria e jashtëzakonshme individuale" në funksionin ekzekutiv.
“Një test do të ishte mënyra më e mirë për të përcaktuar zyrtarisht funksionin ekzekutiv të dikujt, por do të ketë një ndryshim të gjerë për sa i përket mënyrës se si funksionojnë individët,” thotë Fisher.
Një dallues janë sëmundjet shoqëruese, gjendje të shumta si sëmundjet e zemrës, kolesteroli i lartë dhe hipertensioni. Të gjitha këto mund të ndikojnë në funksionin e trurit, veçanërisht në funksionin ekzekutiv. Dhe ndërsa plakja nuk vjen gjithmonë me sëmundje, ajo e bën atë më të mundshme.
Sipas Fisher, "hipertensioni është, ndoshta së bashku me vetë plakjen, faktori më i rëndësishëm, më me ndikim në plakjen e trurit në tërësi dhe në funksionin ekzekutiv gjithashtu".
Kështu, diagnoza dhe trajtimi i hershëm i hipertensionit është një fushë e rëndësishme e ndërhyrjes për të mbrojtur shëndetin e trurit. Dhe pozitivisht, kjo është një fushë ku trajtimet dhe njohuritë po përmirësohen rregullisht, thotë Fisher.
Ekziston gjithashtu një ndryshim në të cilat pjesë të trurit mund të kompensojnë të tjerat që tregojnë disa dëmtime të lidhura me moshën.
Ndërsa truri në përgjithësi është shumë ‘plastik’ dhe shumë prej nesh mund të kompensojnë pjesërisht ndërprerjet në një pjesë të trurit duke përfshirë pjesë të tjera, ka persona që përjetojnë një dëmtim të plotë, shpjegon Mark Mapstone, neuroshkencëtar.
Megjithatë, nuk janë të gjitha lajme të këqija. Ka disa aspekte ku truri i moshuar në fakt tregon performancë më të mirë. Ndërsa aftësia për të marrë informacion të ri bie shumë më herët, aftësia për të drejtuar dhe për të vepruar sipas informacionit mund të përmirësohet deri në të 70-at e një personi.
Pra, ndërsa 70-vjeçarët ndoshta do ta përpunojnë informacionin e ri më ngadalë se 30-vjeçarët, ata mund ta përpunojnë më mirë atë informacion. Mapstone thotë se 60-vjeçarët zakonisht kanë fjalor më të mirë se 20-vjeçarët, dhe kështu mund të zëvendësojnë fjalët më mirë.
"Ajo që ndodh me trurin më të vjetër është se ata përmirësohen në atë që quhet inteligjencë e kristalizuar," shpjegon Rose McDermott, e specializuar në psikologjinë politike në Universitetin Brown.
“Të moshuarit kanë lloj skemash dhe mënyrash të të menduarit për gjërat dhe janë në gjendje të integrojnë informacione të reja në strukturat ekzistuese shumë më lehtë dhe në shumë raste në mënyrë krijuese sesa të rinjtë”.
Disa njerëz, të njohur si "super të moshuar", ruajnë funksionet njohëse të njerëzve shumë më të rinj. Këta janë njerëz në të 80-at e tyre e lart me shëndetin kognitiv të atyre dy deri në tre dekada më të rinj.
“Super-pleqtë” tregojnë neurone më të mëdhenj dhe më të shëndetshëm në korteksin entorhinal, një pjesë e trurit kritike për kujtesën.
Aktiviteti fizik, stimulimi mendor dhe lidhja sociale janë të gjitha të rëndësishme për ruajtjen e indeve të trurit dhe funksionit të trurit. Udhëheqja politike sigurisht që ofron të paktën sfidën mendore dhe pjesët e lidhjes sociale dhe njerëzit që drejtojnë gjithashtu ka të ngjarë të kenë shumë privilegje, duke përfshirë sigurinë financiare dhe aksesin në kujdesin e shkëlqyer shëndetësor.
Megjithatë, ndërsa plakja paraqet disa sfida njohëse në përgjithësi, ajo mund të paraqesë probleme shtesë për udhëheqësit politikë.
"Fleksibiliteti kognitiv në të menduarit dhe zgjidhjen e problemeve është një formë thelbësore e njohjes për liderët politikë për të shkëlqyer, në mënyrë që të marrin vendime me cilësi të mirë nën pasiguri dhe rrezik," vëren Barbara Sahakian, profesoreshë e neuropsikologjisë klinike në Universitetin e Kembrixh.
Duke pasur parasysh provat e efekteve të plakjes në tru, Fisher dhe disa kolegë nga disiplina të ndryshme po bëjnë thirrje për ekzaminime njohëse për politikanët, të cilat nuk do të varen domosdoshmërisht nga mosha.
Burimi: BBC. Përshtati: Gazeta Si.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
