Lexo me "Si"

Problemi i leximit të Homerit nëse nuk dini greqisht

Është një pyetje shekullore pa zgjidhje të thjeshtë, e cila po diskutohet sërish

Nga Gazeta Si - Një nga problemet më të diskutuara në studimin e letërsisë ka të bëjë me aksesin e veprave antike të konsideruara kryevepra. Për shekuj me radhë, mijëra shkrimtarë dhe përkthyes kanë pyetur veten se si t’i sjellin në audiencën më të gjerë të mundshme produktet kulturore të krijuara në një kontekst krejtësisht të ndryshëm nga ai aktual, në një gjuhë që tani është zhdukur dhe në kohët në të cilat metoda me të cilën ato vepra janë sot gëzon kryesisht, pra leximin individual të një teksti të shkruar. Nevojat kryesore janë dy, shpesh të kundërta: të dorëzohet vepra në një formë sa më besnike ndaj origjinalit dhe të kuptohet nga brezat e rinj, në mënyrë që vepra në fjalë të mbetet pjesë e trashëgimisë kolektive.

Shumë nga këto diskutime rrotullohen rreth Iliadës dhe Odisesë, poema të lashta greke me të ashtuquajturën Luftën e Trojës si sfond të tyre të kompozuara rreth tre mijë vjet më parë. Ato na janë dorëzuar si vepër e një autori të vetëm mitik, Homerit, për të cilin nuk dimë asgjë dhe që, sipas studiuesve të ndryshëm, nuk ka ekzistuar kurrë.

Iliada dhe Odisea mbeten ende dy nga veprat më të nderuara të letërsisë perëndimore, duke frymëzuar qindra vepra të mëvonshme të prozës dhe poezisë, por edhe filma, seriale televizive dhe së fundmi janë bërë dukuri letrare edhe në TikTok. Megjithatë, forma në të cilën i lexojmë sot - në prozë - është shumë larg asaj origjinale: ato që ne sot i quajmë “poezi homerike” këndoheshin në vargje, në publik, ndoshta i shoqëruar nga një instrument muzikor. Tek Iliada dhe Odisea janë bërë ndryshime të vazhdueshme dhe të vogla në tekstin nga i cili filloi. Të gjithë të tjerët dëgjuan bëmat e heroit grek Akilit ose kthimin shumë të gjatë në shtëpi të Uliksit pas luftës, subjekt i Odisesë, në shoqëri rreth një zjarri. Këndimi i Iliadës, për shembull, duhet të ketë tingëlluar diçka e tillë.

Çdo përpjekje e re për të përditësuar një vepër të tillë i shton një pjesë të vogël një diskutimi që ka vazhduar me shekuj. Prej disa javësh ka dalë në Itali një botim i Odisesë, i cili do të diskutohet për arsye të ndryshme: është nga “Blackie Edizioni”, dega italiane e një shtëpie të vogël botuese spanjolle.

Odisea nga Blackie është një vëllim që është i bukur për t’u parë dhe trajtuar, plot me ilustrime të bukura dhe të përshtatshme. Objektivi i tij i deklaruar është të privilegjojë aksesin në punë, pavarësisht njohurive të mëparshme. Teksti është një përkthim bashkëkohor në italisht i një përkthimi nga greqishtja e vjetër në anglisht, bërë në fund të shekullit të 19-të nga shkrimtari anglez Samuel Butler.

“Në fund të fundit, klasikët u përkasin të gjithëve dhe secili i lexon sipas dëshirës”, thuhet në hyrjen e Odisesë, ku përmendet fakti se versioni i Butlerit për dekada vlerësohej nga intelektualë të ndryshëm perëndimorë, përfshirë argjentinasin Jorge Luis Borges, për “efektivitetin me të cilin ai përcjell thelbin e historisë origjinale”. Përkthyesi i versionit të Butler është Daniel Russo, i specializuar në përkthimin nga anglishtja në italisht dhe profesor në Universitetin e Insubria, në Varese.

“Teksti i Butlerit u zgjodh për arsye të ndryshme, disa më evidente, të tjera më të thella”, shpjegon Mario Bonaldi, drejtor editorial i Blackie. “Në një nivel të parë: është integrale, që për ne ishte një kusht thelbësor dhe është bindëse. Në një nivel më të thellë: për teoritë e vetë Butlerit, sipas të cilave Odisea mund të kishte një origjinë femërore (nëse janë të themeluara apo jo, nuk i bën ato më pak magjepsëse). Ky aspekt mbase nuk perceptohet drejtpërdrejt në tekst, por sipas mendimit tonë ai kontribuon në përpjekjen për t’i dhënë botimit tonë një pamje moderne. Atëherë sigurisht që miratimi i Borges është i vështirë të injorohet”.

Në hyrje Blackie Edizioni tregon njëfarë vetëdije kur shkruan se Odisea e tij, rezultat i një përkthimi të një përkthimi, mund të duket “një herezi”.

Greqishtja homerike është një gjuhë shumë e pasur, e kushtëzuar nga mijëra zëra që e kanë përdorur me kalimin e kohës, produkt i shtresimit të epokave të ndryshme - ndoshta kaluan nja dy shekuj nga krijimi i teksteve homerike deri në kohën kur ato u transkriptuan nga hera e parë – si dhe dialekte që janë gjithashtu shumë të ndryshme nga njëra-tjetra, shprehje dhe formula poetike, fjalë të përdorura vetëm nga Homeri ose dikush tjetër për të.

Për të përkthyer në mënyrë efektive një gjuhë të tillë duhen aftësi gjuhësore dhe kulturore jashtë të zakonshmes.

Përkthimi i një përkthimi, teksti fillestar i të cilit është një version si ai i Butlerit, rrezikon të largohet shumë nga teksti origjinal, duke ripërpunuar dhe lënë jashtë pjesë të rëndësishme të asaj që teksti homerik mbart me vete në përpjekje për ta bërë atë më të aksesueshme. Për shembull, prerja e vargjeve të tëra, një ndërhyrje që Butler ndoshta e bëri për të ngjeshur dhe për ta bërë tekstin më të kapshëm.

Ekzistojnë dy dallime kryesore midis teksteve. Versionit të Blackie-t i mungojnë pjesë të tëra që Butleri, mbase mendonte se e bënin të vështirë leximin, por që rrisin thellësinë letrare të tekstit.

Përveç kësaj, në botimin e Blackie shpesh mungojnë epitetet, d.m.th mbiemrat e përsëritur që lidhen me heronjtë ose me vende dhe objekte të caktuara. Epitetet janë më të rëndësishme në një tekst që recitohet sesa lexohet: ndoshta edhe për këtë arsye janë prerë, nga Blackie si në shumë botime të tjera të përshtatura të Odisesë në prozë.

“Ajo që ne përpiqemi të bëjmë është të ofrojmë një version integral dhe besnik të tekstit, në një maskë joshëse. Në Odisenë tonë, edhe shënimet janë bindëse, por në të njëjtën kohë të përpikta. Atëherë ndoshta ata që duan të thellohen pas leximit kanë në dispozicion dhjetëra botime shumë të vlefshme”, shpjegon Bonaldi.

Përkthimi i parë i njohur njëzëri si i saktë nga pikëpamja filologjike dhe letrare ishte ai i bërë për Einaudi në vitet 1950 nga studiuesja greke Rosa Calzecchi Onesti, me bashkëpunimin e Cesare Pavese. Por edhe versioni i saj sot, sipas Iannucci-t, “tregon të gjitha vitet e tij dhe tani, në mënyrë paradoksale, ai është përkundër vetvetes, plot latinizma dhe fjalë që tani ndihen si arkaike”. Iannucci shton se versioni i Calzecchi Onesti-t “sot është pothuajse i pakuptueshëm pa një varg të pasur shënimesh ekzegjetike të gjuhës italiane, sesa të Homerit”.

Nuk është vetëm problem gjuhësor, por edhe muzikaliteti. Disa studiues të Homerit janë të bindur se për t’i qëndruar sa më besnike përvojës origjinale nga Odisea, çdo përkthim duhet të përfshijë një komponent ritmik. Poezitë homerike u kompozuan në heksametër.

Studiues të tjerë grekë janë më pak të ndjeshëm ndaj këtij aspekti të veprës, mbi të gjitha sepse e konsiderojnë të pamundur ose thuajse të pamundur riprodhimin e tre mijë vjet më vonë, në një gjuhë krejt tjetër.

Për fat të keq, për momentin, askush nuk ka arritur të gjejë një mes të pranueshëm midis respektimit të tekstit origjinal dhe të kuptuarit nga lexuesit kureshtarë, por jo njohës të greqishtes së vjetër.

Një përpjekje disi origjinale dhe novatore për një tekst homerik u bë disa vite më parë nga Alessandro Baricco, i cili e përmblodhi dhe e përktheu Iliadën në një ripërpunim, fillimisht të treguar në teatër në një shfaqje nëntë orëshe, më pas të mbledhur në një libër që është ende shumë popullor sot. Versioni i Baricco-s nuk pretendonte t’i përmbahej në mënyrë të përsosur tekstit origjinal, por megjithatë arriti të ruante disa aspekte, duke përfshirë dhunën ekstreme të disa skenave luftarake dhe butësinë e disa dialogëve. /Il Post/


Copyright © Gazeta “Si”


Më Shumë