.png)
Të fshehur pas një porte druri në lagjen Toptani të Tiranës, punëtorët e ndërtimit janë të zënë me konvertimin e një rezidence osmane të shekullit të 19-të në Muzeun e Besës – një faltore e planifikuar prej kohësh në përqafimin e Shqipërisë të hebrenjve që ikin nga persekutimi nazist gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Rreth 100 milje në jug, në qytetin port të të Vlorës — e vendosur mes kafeneve të modës përgjatë një rruge me kalldrëm ku dikur jetonin hebrenjtë — një muze multimedial i projektuar nga arkitektë me qendër në Tel Aviv do të portretizojë së shpejti pasurinë e historisë hebreje të Shqipërisë, nga inkuizicioni spanjoll ndaj Holokaustit.
Ndërtimi i një, e lëre më e dy muzeve të tillë në një vend të varfër ballkanik, që është shtëpia e më shumë se një milion myslimanëve, për vetëm rreth 60 hebrenj, është një kthesë e jashtëzakonshme e ngjarjeve. Regjimi marksist që sundoi Shqipërinë nga viti 1946 deri në 1991 nxori jashtë ligjit të gjitha fetë në vitin 1967 – përfshirë judaizmin – dhe që e sulmonte Izraelin si “djallin e vogël” të Shteteve të Bashkuara.
Por Shqipëria njihet edhe si i vetmi vend evropian që pas Luftës së Dytë Botërore kishte më shumë banorë hebrenj sesa para saj. Në vitet e fundit, zyrtarët janë përpjekur ta promovojnë atë narrativë dhe të kultivojnë lidhje me Izraelin. Historia rrjedh, sipas tyre, nga tradita e kombit të tyre të “Besës” – kodi mesjetar i nderit i Shqipërisë, i cili kërkon që njerëzit të mirëpresin çdo mysafir, përfshirë të huajt, si të tyrin.
“Shpëtimi i hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore është një nga faqet më të bukura në historinë e shqiptarëve. Të krishterët dhe myslimanët sakrifikuan gjithçka për t'i mbrojtur ata”, tha Elva Margariti, ministre e Kulturës e Shqipërisë, kur shpalli Muzeun Besa në fillim të këtij viti. “Për shqiptarët kjo është besë. Është një vlerë që ne do t'ua përcjellim fëmijëve tanë, duke u treguar atyre këtë histori të jashtëzakonshme.”
Ndjenjat e ngrohta të Shqipërisë ndaj Izraelit do të testohen në javët dhe muajt në vijim. Ndjenjat pro-izraelite tashmë po bien pas luftës së Izraelit kundër Hamasit në Gaza, e cila u ndez nga inkursioni i përgjakshëm i grupit terrorist në Izraelin jugor më 7 tetor.
Një sondazh online i shqiptarëve i kryer më 13 tetor nga anketuesi i Tiranës, Eduard Zaloshnja, tregoi simpati relativisht të fortë për Izraelin në javën e parë të luftës. Nga 2,320 personat që iu përgjigjën asaj që Zaloshnja pranon se ishte një pyetësor “i shpejtë dhe i ndyrë, jo i pranuar”, 50% thanë se ishin pro Izraelit, 36% u identifikuan si pro Palestinës dhe 14% thanë se ishin “të pavendosur”.
Megjithatë, mbështetja për Izraelin ka rënë që atëherë, tha Zaloshnja, veçanërisht pas një shpërthimi në një spital të qytetit të Gazës për të cilin Hamasi fajësoi menjëherë Izraelin. Videoja dhe provat e tjera kanë çuar në vlerësimin e gjerë se shpërthimi, i cili mund të ketë vrarë qindra, është shkaktuar nga një raketë e gabuar e lëshuar nga grupi terrorist i Xhihadit Islamik.
Më 16 tetor, Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara hodhi poshtë një rezolutë që dënonte sulmet ajrore izraelite në Gaza dhe kërkoi një armëpushim të menjëhershëm. Pesë vende, përfshirë Kinën dhe Rusinë, votuan në favor, ndërsa katër - Shtetet e Bashkuara, Franca, Gjermania dhe Japonia - votuan kundër, sepse rezoluta nuk arriti të dënonte në mënyrë specifike Hamasin. Shqipëria, e cila aktualisht ka një vend në Keshill, ishte një nga gjashtë vendet që abstenuan.
Dy ditë më vonë, kryeministri shqiptar Edi Rama shkroi në Twitter se megjithëse "Hamasi është një kancer në trupin e njerëzimit", nuk ka asnjë justifikim për "të mbyllur një sy" ndaj përgjigjes izraelite.
“Në këtë konflikt, Shqipëria dhe e gjithë bota demokratike qëndrojnë fort në anën e Izraelit, të shënjestruar barbarisht nga shthurja e terroristëve të Hamasit!” shkruan Rama, partia e të cilit shpesh cilësohet si e qendrës së majtë. “Megjithatë, bota demokratike duhet të jetë gjithashtu garantuese e së vërtetës dhe e drejtësisë për qindra viktimat e spitalit të bombarduar në Gaza”.
Të premten, qindra myslimanë shqiptarë u mblodhën në sheshin Skënderbej, sheshi kryesor i Tiranës, duke brohoritur parulla pro-palestineze dhe duke valëvitur pankartat "Gaza e Lirë".
“Po lexoj komente në llogaritë shqiptare të mediave sociale se islamistët vendas po përmbyten me teori konspirative,” tha Zaloshnja. “Ndjenja ime personale është se ka një brez të vjetër shqiptarësh që u indoktrinuan nga urrejtja ndaj Izraelit dhe mbështetja për çështjen palestineze. Ai brez është ende gjallë”.
Një komunitet hebre i shpërndarë
Në vitin 1991, regjimi marksist i Shqipërisë u shemb, në një vit që shënoi fundin e komunizmit në Evropën Lindore. Qeveria e re demokratike vendosi menjëherë marrëdhënie diplomatike me Izraelin, por u deshën edhe 21 vjet që të hapej një ambasadë izraelite në Tiranë.
Sot, Shqipëria ka tre konsuj nderi në Izrael: një përgjegjës për Tel Avivin, Jerusalemin dhe rajonin qendror; një tjetër në Haifa, që mbulon Izraelin verior; dhe një e treta në Eilat për Izraelin jugor dhe Negev. Rreth 54 kompani izraelite operojnë aktualisht në Shqipëri, duke përfshirë firmën Netafim, dhe vendi ballkanik është bërë një destinacion popullor për turistët izraelitë, me fluturime sezonale pa ndalesa që lidhin Tel Aviv-in dhe Tiranën.
Por Shqipëria ka një anë tjetër, më të ndërlikuar të historisë së saj dhe lidhjeve të saj me Lindjen e Mesme. Terroristët që i përkisnin Organizatës për Çlirimin e Palestinës stërviteshin në Shqipëri për gjashtë muaj luftë guerile në një bazë ushtarake në Zall-Herr, në veri të Tiranës. Kohët e fundit, midis 50 dhe 60 shqiptarë - kryesisht nga fshatrat shumë të varfër në juglindje - u rekrutuan për të luftuar për ISIS.
Artikujt e lajmeve shpesh e portretizojnë Shqipërinë si një vend me shumicë myslimane, por realiteti është më pak me ndryshe. Rreth gjysma e 2.6 milionë banorëve të Shqipërisë nuk identifikohen me asnjë fe, një trashëgimi e ateizmit të imponuar nga Enver Hoxha, i cili sundoi vendin nga viti 1946 deri në vdekjen e tij në 1985. Nga ata që e bëjnë këtë, afërsisht 50% janë bektashi, pjese komunitetit islamik. Dega mistike sufi - ndërsa 21% praktikojnë islamin tradicional, dhe 29% e mbetur e konsiderojnë veten të krishterë ortodoks ose katolikë.
Prania e hebrenjve në Shqipëri ishte gjithmonë e vogël. Përpara Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria ishte shtëpia e ndoshta 300 hebrenjve romaniotë – një komunitet etnik greqishtfolës. Shumica e tyre jetonin në Vlorë, me një komunitet më të vogël në Tiranë dhe familjet hebreje të shpërndara në qytete dhe qyteza të tjera.
Në kulmin e saj, ndoshta 3750 refugjatë hebrenj nga Greqia, Austria, Bullgaria, Italia dhe ish-Jugosllavia jetonin në Shqipëri. Disa hebrenj luftuan si partizanë kundër nazistëve dhe kujtimet e tyre nderohen në një ekspozitë të veçantë në Muzeun Historik Kombëtar të Shqipërisë përballë Sheshit Skënderbej.
Pas luftës, popullsia hebreje e Shqipërisë ra shpejt në rreth 300 ndërsa hebrenjtë e huaj u larguan. Në vitin 1991 - sapo regjimi komunist u shemb - pothuajse i gjithë komuniteti u largua masivisht në Izrael.
Sot nuk ka mbetur asnjë hebre në Vlorë, qytet që së fundi e quajti rrugën e Rrugës Phoma Byko në Rruga e Hebrenjve. Pothuajse të gjithë hebrenjtë që kanë qëndruar në Shqipëri banojnë në Tiranë, tha Amos Dojaka, kryetar i Komunitetit Hebre Shqiptar. Emblema zyrtare e grupit është një menorah e bashkuar dhe një shqiponjë dykrenare shqiptare.
“Shqipëria ishte e mbyllur për më shumë se 50 vjet, prandaj askush nuk e dinte historinë” e shpëtimit të hebrenjve nga nazistët, tha Dojaka, 56 vjeç, një biznesmen nga Tirana që punon në sektorin e import-eksportit.
"Të shpëtoje hebrenjtë ishte shumë e rrezikshme, kështu që është mirë që brezi i ri dhe gjithashtu turistët të dinë për këtë," tha Dojaka, i cili jetoi për dy vjet në Ashdod, Izrael, gjatë fundit të viteve 1990.
Ai mendon se "shumica e njerëzve këtu" ende mbështesin Izraelin. “Të dy vendet tona kanë histori të ngjashme dhe askush këtu nuk e mbështet terrorizmin”, tha Dojaka.
Princi Leka II - nipi i mbretit Zog, i cili sundoi Shqipërinë nga viti 1928 derisa pushtuesit fashistë italianë e detyruan atë në mërgim në 1939, për të mos u kthyer më - tha se ishte krenar që gjyshi i tij lejoi refugjatët hebrenj në vend në vitet 1930 dhe u siguroi atyre. .
“Ai rrezikoi pozicionin e tij si mbret, por refuzoi të ishte një kukull”, shpjegoi Leka gjatë një kafeje në dhomën Queen Geraldine të Hotel Maritime Plaza, e cila mban emrin e gjyshes së tij. “Kjo është arsyeja pse ai duhej të largohej nga Shqipëria pas pushtimit”.
Një tjetër hebre i shquar shqiptar është Geri Kureta, 55 vjeç, pronar i një zinxhiri dyqanesh veshjesh dhe lodrash për fëmijë. Ai ka pesë pika në Tiranë, një në Vlorë dhe një në qytetin turistik të Durrësit. Për 16 vjet, Kureta jetoi në Karmiel, në Galilenë e Izraelit, por vendosi të kthehej në vendlindjen e tij, Shqipërinë në vitin 2007. Babai i tij 82-vjeçar dhe nëna 76-vjeçare janë ende në Karmiel.
“Jam shumë i shqetësuar” tha Kureta, i cili flet rrjedhshëm hebraisht. “Të gjithë e dinë që kam familje në Izrael dhe të gjithë më telefonojnë dhe më pyesin për ta. Njerëzit këtu shohin shumë në TV për Gazën. Nuk mendoj se Izraeli e ka shpjeguar veten shumë mirë. Sigurisht, unë fajësoj Hamasin, por në fund të fundit, është një luftë. Ndonjëherë ne nuk kemi zgjidhje tjetër”.
Blendi Gonxhe, kreu i zyrës qeveritare që mbikëqyr shërbimet e transportit rrugor të Shqipërisë, i tha Agjencisë Telegrafike Hebraike se Izraeli ishte plotësisht i justifikuar të kthente kundër Hamasit pas tërbimit të tij të përgjakshëm.
“Gjërat duhen parë ashtu siç janë”, tha Gonjxhi. “Nëse shihni se sa para shpenzoi Hamasi për t'u përgatitur për këtë sulm, do të kuptoni pse Gaza është kaq e varfër. Ju nuk mund të ndërtoni tunele dhe raketahedhës në një lagje të mbushur me njerëz dhe pastaj të ankoheni se kjo lagje po bombardohet, ose t'u kërkoni njerëzve që keni sulmuar t'ju furnizojnë me ujë dhe energji elektrike”.
Historia e dy muzeve
Kur trupat naziste pushtuan vendin, banorët e Shqipërisë u dhanë strehë hebrenjve vendas si dhe refugjatëve, duke i fshehur në shtëpitë e tyre, duke i veshur me kostume vendase dhe madje duke u vënë emra myslimanë për të mashtruar gjermanët – në përputhje me traditën e besës. Për të nderuar këtë traditë, Shqipëria po ndërton Muzeun Besa, i cili do t'i kushtohet historive të qytetarëve shqiptarë që shpëtuan hebrenjtë gjatë Holokaustit.
Muzeu, i cili do të vendoset në atë që tani është një rezidencë shumë e rrënuar në Tiranë, u njoftua në mars nga Rama gjatë një vizite në Jerusalem. Por pak detaje janë të disponueshme dhe një roje sigurie në vend refuzoi të lejonte një gazetar të hynte për të fotografuar godinën.
“Për 30 vjet, kam ëndërruar për këtë. Nuk e kisha menduar kurrë se ideja ime për një muze hebre do të ndodhte me të vërtetë”, tha Anna Kohen, një dentiste në pension nga Nju Jorku dhe autore e autobiografisë “Lulja e Vlorës: Rritja hebreje në Shqipërinë komuniste”. Tani 78 vjeç dhe jeton në Florida, ajo ia prezantoi konceptin e muzeut zyrtarëve të qytetit vite më parë.
Po kështu, Muzeu Hebre i Shqipërisë me një sipërfaqe prej 21,000 metrash katrorë, i planifikuar të hapet në vitin 2025, së shpejti do të ngrihet në vendin aktual të Muzeut Etnografik të Vlorës, i cili ndodhet në mes të një sheshi të vogël. Për momentin, mbishkrimet janë gërvishtur në muret aty pranë pranë kafenesë Sophie dhe dyqaneve të tjera butiqe.
Projekti 2.5 milionë dollarë i Vlorës financohet nga Fondi Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit (AADF) dhe po projektohet nga arkitekti izraelit Etan Kimmel, kompania e të cilit në Tel Aviv mundi katër firma evropiane nw garw.
“Ne kemi qenë gjithmonë të vetëdijshëm se ishte e nevojshme të kishim diçka për t'i kujtuar njerëzve marrëdhëniet afatgjatë midis Shqipërisë dhe hebrenjve”, tha menaxherja e projektit të AADF, Alketa Kurrizo. “Ky do të jetë një muze hebre i shekullit të 21-të që flet jo vetëm për historinë dhe atë që kemi bërë ne, por edhe për historinë hebraike të Shqipërisë që kthehet në mesjetë. Ky muze është një muze për të cilin të gjithë ne do të jemi krenarë dhe jemi të sigurt se edhe njerëz nga Izraeli do të vijnë për ta vizituar”.
Pas përfundimit, muzeu do të përbëhet nga një kat nëntokë dhe katër kate mbi tokë si një zgjatim modern i xhamit në ndërtesën historike ekzistuese. Përveç një zone të përhershme ekspozite, planet parashikojnë klasa, hapësira për zyra, një bibliotekë dhe një auditor.
"Ky do të jetë muzeu ynë i parë jashtë Izraelit," tha Kimmel, projektet e të cilit përfshijnë Memorialin Kombëtar në malin Herzl, Muzeun e Historisë Natyrore në Tel Aviv dhe Muzeun e Kullës së Davidit të Jerusalemit, si dhe ambasada të shumta izraelite në mbarë botën.
Të dy muzetë e planifikuar financohen nga taksapaguesit në Shqipëri, e cila pavarësisht rritjes dramatike të turizmit këtë vit, mbetet një nga vendet më të varfra të Evropës. Princi Leka këmbëngul se është thelbësore që shqiptarët të dinë të kaluarën e tyre në mënyrë që të parandalojnë mizoritë e ardhshme – veçanërisht në Evropë, ku sulmet e dhunshme kundër hebrenjve dhe bombardimet me zjarr ndaj sinagogave dhe objektivave të tjerë hebrenj dhe izraelitë janë rritur në qiell që nga fillimi i luftës aktuale.
“Ne kemi një sasi të madhe simpatie për Izraelin sot”, tha ai. “Ajo që ndodhi më 7 tetor nuk ishte një sulm ushtarak, ishte një sulm terrorist. Ushtritë nuk përdhunojnë gratë, nuk abuzojnë me fëmijët. Kushdo që justifikon këto akte kriminale është në anën e gabuar të historisë”. /Jewis Telegraphic Agency.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
