Një foto-kartolinë e qarkulluar ditëve të fundit në rrjetet sociale e aktorit të famshëm me origjinë shqiptare, Aleksandër Moisiu ku shfaqet me të ëmën, arbëreshen Amalia Rada, e ka kthyer edhe njëherë në vëmendje jetën e yllit të skenave europiane të fillimshekullit 20. Ne ju sjellim një rrugëtim në rolet legjendare të aktorit përmes kartolinave gjermane, ku përjetësohet karriera e vlerësuar me nota të larta nga kritikët më të mëdhenj të kohës. Nga skenat vjeneze, tek ato ruse, turet në Itali, shkëlqimi në Gjermani e deri te roli i tij i fundit kinematografik, në vitin 1934, një vit përpara se të ndahej nga jeta për të pushuar përgjithmonë në varrezat Morcote, me vështrimin nga liqeni i Luganos
I varrosur gjallë
Lindi më 1879-ën, në Trieste, asokohe pjesë e perandorisë austro-hungareze dhe fëmija i pestë dhe i fundit i Konstantin Moisiut, një tregtar i pasur shqiptar i vajrave dhe drithërave dhe arbëreshes Amalia di Rada, e bija e një shkrimtari fiorentin dhe i një mjekeje.
Pas fëmijërisë ndërkombëtare në Trieste, Durrës dhe Graz, 20 –vjeçari Aleksandër, më në fund, u vendos me të ëmën dhe dy motrat në Vjenë. Aty u pikas nga Paul Schlenther, drejtori i famshëm i ‘Burgtheater’ dhe nga aktori legjendar Josef Kainz, i cili i dha Moisiut leksione aktrimi.
Më 1901-shin Moisiu u shpërngul në Pragë, ku punoi për Teatrin ‘Neue Deutsche’ dhe më 1904-ën lëvizi drejt Berlinit, ku u bë beniamini i regjisorit me shumë ndikim, Max Reinhardt, në Teatrin ‘Deutscher’. Aty pati suksesin si Osvaldi në dramën e Henrik Ibsenit, “Shpirtrat”, rol që vijoi ta luante për më shumë se dy dekada.
Nën Reinhardt-in ai interpretoi në shumë drama të Ulliam Shekspirit, përfshirë gaztorin në Mbreti Lir, Romeon te Romeo dhe Zhuljeta (1907) dhe Hamletin (1909). Më 1911-ën, Moisiu ndoqi Ansamblin Reihnardt drejt Rusisë dhe u vlerësua shumë nga kritikët në Shën Peterburg, si edhe dramaturgu Anatoliy Lunacharsky, për interpretimin e Edipit.
Duke udhëtuar nëpër Europë dhe Amerika, ai u bë një yll i njohur botërisht. Repertori i roleve të tij protagonistë përfshin të gjithë spektrin e dramës europiane, nga tragjedia greke deri te modernizmi i shekullit njëzet. Ishte i pari, në Europë , që interpretoi karaktere nga Strindbergu, Tolstoi, Çehovi, Pirandeloja dhe Hofmanstali. Interpretimet e tij të Hamletit, Edipit, Faustit, Dubedatit në shfaqjen e George Bernard Shaw –it“Dilema e Doktorit” dhe shumë të tjera, vlerësoheshin atë kohë, po aq sa edhe zëri dhe gama e tij emocionale. Roli i tij më i famshëm ishte Fedja te “Kufoma e gjallë”, e Tolstoit. Ai e luajti këtë rol 1500 herë mes viteve 1913 dhe 1935 dhe ishin më shumë se një milionë e gjysmë njerëz e që e panë ta luante këtë pjesë.
I burgosur në Francë
Megjithëse kryesisht aktor skenik, Aleksandër Moisiu u shfaq në 17 filma, mes viteve 1913- 1935. Më 1913-ën u shfaq ë katër filma pa zë për Deutsche Bioscop GmbH: pantomima eksperimentale Das schwarze Los/Shorti i zi (Emil Albes, John Gottowt, 1913), Meier Helmbrechts Flucht und Ende/Fluturimi dhe Fundi i Meier Helmbrecht –it (Leo Greiner, 1913), Die Augen des Ole Brandis/Sytë e Ole Brandis-it (Stellan Rye, 1913) dhe pati rol mbështetës në filmin klasik me fantazi Der Student von Prag/Studenti nga Praga (Stellan Rye, Paul Wegener, 1913) ku protagonist ishte aktori Paul Wegener.
Dy vjet më vonë interpretoi në filmat Kulissenzauber/ Sfondi magjik (Heinrich Bolten-Baeckers, Leo Peukert, 1915) dhe Sein einziger Sohn/Biri i tij i vetëm (Adolf Gartner, 1915). Ishte koha e luftës së Parë Botërore, kur më 1915 –ën, Moisiu u mobilizua në radhët e ushtrisë austriake. Si pilot, ai u burgos në Francë, por u lirua pesë muaj më vonë përmes një këmbimi të burgosurish. Deri më 1917-ën ai punoi si aktor skenik në Zvicër.
Më 1918-ën interpretoi rolin e Stanislausit në Pique Dame (Arthur Wellin, 1918), një përshtatje filmike e tregimit të Pushkinit “Mbretëresha Maç”. Po atë vit, ai u shfaq në krah të Ria Jende-s në Der Ring der drei Wünsche/ Unaza e Tri dëshirave (Arthur Wellin, 1918).Më vonë luajti në filma pa zë si Erborgtes Glück/Lumturi e marrë hua (Arthur Wellin, 1919) me Käthe Dorsch-in, Zwischen Tod und Leben/ Mes Jetës dhe Vdekjes (Arthur Wellin, 1919) me Bernhard Goetzke-n, Figaros Hochzeit/Damsa e Figaros (Max Mack, 1920) bazuar në dramën e Beaumarchais dhe Die Nacht der Königin Isabeau/Nata e Mbretëreshës Isabeau (Robert Wiene, 1920) në krah të Fern Andra.
Qytetar shqiptar
Filmi i fundit pa zë i Moisiut ishte Kean (Rudolf Biebrach, 1921) bazuar në dramën e Aleksandër Dumasë, i ati. Edmund Kean, i lindur më 1787-ën, ishte aktor i madh shekspirian në ditët e tij. Mbresëlënës është fakti që i pari film me zë i Moisiut, prodhimi hollivudian i Die Königsloge/Kutia Mbretërore (Bryan Foy, 1929) gjithashtu rrëfente historinë e Edmund Kean-it. Prodhimi në gjuhën gjermane nga Warner Brothers nuk pati sukses.
Në vitet ’20, Moisiu pati më shumë sukses në Rusi, Francë, Austri dhe Itali sesa në Gjermani. Pas ngritjes së nazistëve në Gjermani, më 1934-ën Moisiu u bë qytetar shqiptar (disa burime thonë se mori pasaportë italiane). Pas një turi të suksesshëm skenik në Itali, më 1934-ën, Moisiu interpretoi në filmin italian Lorenzino de’ Medici/ Batakçiu i Madhërishëm (Guido Brignone, 1935) me Maria Denis. Do të ishte edhe filmi i tij i fundit. Një vit më vonë, Aleksandër Moisiu vdiq nga pneumonia në Vjenë (disa burime thonë në Lugano, Zvicër) dhe prehet në varrezat Morcote, me vështrim nga liqeni i Luganos.
Ishte martuar dy herë. Me gruan e parë, aktoren vjeneze Maria Moisiu pati një vajzë, Betinën, e cila do të bëhej gjithashtu aktore. Më 1919-ën, u martua me aktoren Johanna Terwin. Ai është stërgjyshi i aktorit gjerman Gedeon Burkhard. Në nder të tij Fakulteti i Dramës dhe Teatri i Durrësit mbajnë emrin Aleksandër Moisiu dhe 60 vjetori i vdekjes së tij u përkujtua më 1995-ën në Shqipëri me një vit artistik, kushtuar aktorit, sponsorizuar nga Fondacioni’ Aleksandër Moisiu’ në Durrës.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.