Komunitet

A do të sjellin kostot ekonomike dhe psikologjike të Covid, rritje të vetëvrasjeve?

Është herët për ta thënë, por shenjat janë ogurzeza ...Shqipëria  i shënoi në gusht dy raste të vetëvrasjeve lidhur me covid-19. Megjithëse shkaqet e vërteta e specifike do të dalin nga hetimet e hollësishme, mbi dy pacientët e shtruar në spitalin “Shefqet Ndroqi” , njëri 29 vjeç e tjetri 65, të dy ata ishin të shtruar nga komplikacionet e sëmundjes Sars-Cov-2, kur vendosën të hidheshin nga ballkoni i katit të katërt, duke i dhënë fund jetës.

Dy ngjarjet me fund tragjik ndezën debatin se përse pacientë me Covid-19, i jepnin fund jetëve, duke ngritur problemin e mungesës së psikologëve në spitale, por edhe izolimin total ku të sëmurët nuk munden të takojnë të afërmit, të cilët nuk lejohen të hyjnë brenda mjediseve të spitaleve për shkak të protokollove të masave kundër koronavirusit.

Për psikiatrin Neli Demi, çdo individ që shtrohet në spital  me simptomat e Covid-19, duhet testuar e marr në pyetje “duhen marrë në konsideratë mundësitë e pranisë së stresit të fortë simptomave të ankthit apo çrregullimit të humorit dhe prania e tyre duhet të jetë një zile alarmi për stafin e këtyre institucioneve shëndetësore”, thoshte psikiatri pas ngjarjeve të gushtit.

Të afërmit e pacientit e më pas viktimës 65 -vjeçare, pohonin se e kishte kaluar me ankth periudhën e pandemisë, duke e  çuar at në gjendje depresioni.  Më vonë u konfirmua edhe nga mjekët e Sanatoriumit, se i moshuari po trajtohej edhe për shqetësimet psikologjike, përveç Covid-it.“Individët që kanë një predispozitë të mëparshme të problemeve psikologjike apo psikiatrike, përjetojnë akoma edhe më me intensitet, të qenët të infektuar”, do të ishte i mendimit psikiatri Demi.

Megjithëse shifrat e vetëvrasjeve duan të paktën një vit të përpunohen e më pas publikohen nga  institutet statistikore, shenjat që Covid-19 do të rritë numrin e vetëvrasjeve në të gjithë botën janë ogurzeza. Shkaqet i kapërcejnë ankthet për shëndetin, ndërsa prej nëntorit të vitit të kaluar, koronavirusi ka shkaktuar katastrofa të vërteta në planin ekonomik, duke rritur në mënyrë drastike papunësinë në të gjithë botën dhe po ashtu izolimin social, që renditet si një prej shkaqeve që çon drejt mendimeve vetëvrasëse e më pas aktet.

Kur  Qendrat e Amerikës, për Kontrollin dhe Parandalimin e Sëmundjeve (CDC) kryen një sondazh këtë verë, zbuluan se një në dhjetë nga 5,400 të anketuarit  kishte menduar seriozisht për vetëvrasje muajin e kaluar - rreth dy herë më shumë se ata që kishin menduar të merrnin jetën e tyre më 2018.  Për të rriturit e rinj, të moshës 18 deri në 24 vjeç, përqindja ishte një në katër.

Sondazhi, botuar në gusht, ishte një nga paralajmërimet  në rritje, në lidhje me taksën që pandemia po vë në shëndetin mendor të njerëzve. Për legjione njerëzish, koronavirusi ka shkatërruar ose eliminuar plotësisht punën, shkollimin dhe shërbimet fetare. Për më tepër, bllokimet dhe llojet e tjera të distancës shoqërore kanë përkeqësuar vetminë dhe depresionin për shumë njerëz.

Por a po veprojnë njerëzit sipas mendimeve vetëvrasëse? Është shumë herët për të qenë të sigurt. Pothuajse të gjitha vendet publikojnë statistika të vetëvrasjeve me një vonesë prej një ose dy vitesh; dhe në vitet e fundit, vetëvrasja ka qenë në rënie në shumicën prej tyre, me Amerikën që përbënte një përjashtim të dukshëm. Informacioni nga policia, spitalet, mjekët ligjorë, gjykatat dhe të tjerët duhet të mblidhet dhe të studiohet me kujdes, pjesërisht sepse disa familje raportojnë ngjarje në mënyrë selektive, ose të pavërtetë, me shpresën se vetëvrasja e mundshme e një të dashuri do të gjykohet si një vdekje natyrore,  ose aksidentale. Një pamje gjithëpërfshirëse e vetëvrasjes në kohën e covid-19 ende nuk është shfaqur. Por ekspertët kanë arsye të kenë frikë nga më e keqja.

Për një gjë, thirrjet drejt linjave telefonike për vetëvrasje janë rritur. Disa në Amerikë kanë parë vëllimin të tetëfishuar, thotë Sally Curtin, një eksperte e  vetëvrasjeje në CDC. Numri i të rinjve që kërkojnë ndihmë është rritur, ashtu si edhe përqindja në një gjendje të vështirë ankthi, vëren Brenda Scofield, kryetare e Samaritanëve, një linjë telefonike bamirësie, në Hong Kong. Talkspace, një firmë e Nju Jorkut që ofron terapi në internet, thotë se seancat video janë rritur me 250% gjatë pandemisë. Numri i pacientëve me ankth të rëndë është rritur me 40%, një hap i paparë në nëntë vitet e biznesit të Talkspace. Neil Leibowitz, zyrtari kryesor i tij mjekësor, pret që kjo të përkthehet në ato që ai i quan me eufemizëm “shumë pasoja  në rrjedhën e poshtme”.

Disa vlerësime paraprake të vetëvrasjeve gjatë pandemisë janë shfaqur. Megjithëse shifrat do të rishikohen, ato janë shenjë e keqe. Një numër fillestar i vetëvrasjeve në Japoni në gusht vendosi numrin në 1,849, një kërcim prej 15.3% krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar, ka raportuar Ministria e shëndetësisë. Forca kombëtare e policisë së Nepalit ka thënë se vetëvrasjet gjatë pandemisë duket se janë rritur me një të pestën. Ministria e Shëndetësisë e Tajlandës ka frikë se gati nëntë nga çdo 100,000 tajlandezë do të kenë vrarë veten këtë vit, një rritje me  6.6 nga  2019, thotë Varoth Chotpitayasunondh, një zëdhënës. Ministria po krijon një sistem të ri raportimi për të marrë numrat zyrtarë më shpejt. “Patjetër që nuk mund të presim”, thotë ai.

Historia e gjatë e lidhjeve midis epidemive dhe vetëvrasjeve, e  errëson pamjen edhe më tej. Në shekullin e parë të erës sonë, poeti romak  Ovidi, shkroi për një murtajë në të cilën disa varën veten për të “vrarë frikën e vdekjes nga dora e vetë vdekjes”. “Shkatërrimi biblik”,  i kryer nga gripi spanjoll, i cili u shfaq më 1918-n dhe vrau ndoshta 50 milion njerëz, përkoi me një rritje prej gati një të tretën,  në vetëvrasjet e Europës, thotë Diego De Leo, kreu i Qendrës Sllovene për Kërkimin e Vetëvrasjeve në Universitetin Primorska,  në Koper. Përhapja e SARS-it në vitin 2003, një sëmundje e frymëmarrjes e shkaktuar nga një koronavirus, përkoi, thotë ai, me një rritje të ngjashme të vetëvrasjeve midis të moshuarve të Hong Kongut.

Megjithatë, historia nuk mund të sigurojë një udhëzues të saktë për të tashmen. Menjëherë pasi covid-19 u shfaq në fund të vitit të kaluar, një ekip parashikues në Ministrinë e Shëndetit të Tajlandës filloi të kërkonte arkivat dhe literaturën shkencore për të dhëna mbi epidemitë dhe vetëvrasjet. Provoi të ishte me përdorim të kufizuar. Numrat që lidhin epidemitë me vetëvrasjet janë mjaft të rralla, dhe asnjë shpërthim i sëmundjes së kohëve të fundit nuk ka bërë kërdi të krahasueshme me atë nga covid-19.

Sidoqoftë, siç vëren Dr. Chotpitayasunondh i Ministrisë, korrelacionet midis vetëvrasjeve dhe papunësisë - e cila në shumë vende është rritur ndjeshëm gjatë pandemisë - janë të forta dhe të bollshme. Megjithatë,  vetëvrasja u merr jetën më shumë burrave sesa grave (në Rusi, një rast ekstrem, raporti është rreth gjashtë me një). Burrat e dalë nga puna mund të jenë veçanërisht të rrezikuar gjatë pandemisë.

Në Itali, për shembull, gati katër herë më shumë burra vrasin veten, krahasuar me gratë. Monica Vichi e Institutit Kombëtar Italian të Shëndetit, një organ qeveritar në Romë, mendon se kriza ekonomike që filloi në 2008 çoi, për më shumë se tetë vjet, në një shtesë prej 2,000 apo më shumë vetëvrasje midis burrave italianë në moshë pune. Humbjet e vendeve të punës në atë kohë, thotë ajo, çuan në rritje të ngjashme të vetëvrasjeve meshkuj në të gjithë Evropën. Kriza financiare e Azisë e vitit 1997 kontribuoi në rritjen e vetëvrasjeve të meshkujve vitin e ardhshëm prej më shumë se një e treta në Japoni dhe 45% të lë pa frymë në Korenë e Jugut. Vetëvrasjet femërore u rritën më pak.

Një studim në Lancet, një revistë mjekësore, barazon një rritje prej 1% të papunësisë me një rritje prej 0.79% të vetëvrasjes në Europë dhe një rritje prej 0.99% në Amerikë, ku kompensimet  e papunësisë shpesh kanë qenë më pak bujare - dhe armët janë në dispozicion (shitjet kanë lulëzuar gjatë pandemisë). Këto vlerësime përputhen përafërsisht me gjetjet e ekipeve të tjera. Ndërsa pandemia vazhdon të shtrëngojë ekonomitë kudo, kjo zgjon të sëmurët. Një model ekonometrik i hartuar nga Njësia e Kërkimit të Përtëritjes,  së Universitetit të Kiotos parashikon për këtë vit të paktën 3,000 vetëvrasje më shumë në Japoni sesa numri i vitit 2019, prej rreth 20,000. Dhe për shkak se shpesh duhet kohë që jetët të zbërthehen plotësisht pas një fatkeqësie të rëndë financiare, për vitin 2021 modeli parashikon një shifër  të tmerrshme  vetëvrasjes me 34,000 në Japoni, thotë Fujii Satoshi, kreu i qendrës kërkimore.

Sipas INSTAT, në Shqipëri  vetëvrasjet u rriten në mënyrë sistematike dy vitet e fundit, duke arritur në 216 persona më 2019,  ose 2,3 për qind në raport me një vit më parë. Sipas të dhënave të INSTAT numri i personave të vetëvrare arriti në 7,5 për 100 mijë banorë nga 5,4 që ishte në vitin 2016.Numrin më të lartë të vetëvrasjeve e kanë burrat, por vihet një rritje e fenomenit edhe tek gratë me 14 për qind më 2019. Më të ekspozuar ndaj vetëvrasjeve ishte grup-mosha 55-69 vjeç me 28 për qind të totalit të vetëvrasjeve, ndërsa Gjirokastra është qarku me numrin më të lartë në raport me popullsinë.

Numri më i lartë i vetëvrasjeve ishte për moshën 55-69 vjeç me rreth 60 persona ose 28 për qind të totalit dhe në grup-moshën 40-54 vjeç me rreth 22 për qind të totalit. Zakonisht në këto grup-mosha vetëvrasjet shtyhen nga arsye ekonomike dhe përfaqësojnë kryefamiljarë që nuk ja dalin dot të mbajnë familjen.

Më tej numri më i lartë ishte për grup-moshën mbi 70 vjeç me rreth 44 persona ose 20 për qind e të vetëvrarëve më 2019. Vitet e fundit numri i pleqve që jetojnë vetëm është rritur, teksa të moshuarit janë më ekspozuar ndaj depresionit.

Të vështrohesh në pasqyrën e zezë

Të rinjtë janë një grup tjetër potencialisht i prekshëm. Pikëpamja e tyre mund të përkeqësohet edhe nga koha shtesë që pandemia ka bërë që shumë njerëz të kalojnë me mediat sociale dhe ekranet në përgjithësi. Midis të rinjve amerikanë, nivelet e vetëvrasjeve janë rritur më shumë se 50% që kur iPhone u prezantua, më 2007. Disa nga rritjet më të mëdha kanë qenë në mesin e nxënësve dhe vajzave të shkollës së mesme. Znj. Curtin e CDC-së thotë se mediat sociale kontribuojnë në ngacmimin, krahasimet jo mikse me kolegët dhe për të shtuar gabimet.

Gjatë dekadës së kaluar ose më shumë, media sociale ka zvogëluar në mënyrë progresive, por gradualisht sasinë e kohës që të rinjtë kalojnë  ballë për ballë. Me bllokimet pandemike dhe mbylljen e shkollave, shumë fëmijë e kanë parë kohën e tyre ballë për ballë me miqtë dhe bashkëmoshatarët, të shkurtuar  në mënyrë dramatike. Efekti i kësaj është që të bëjë mbështetjen e atyre fëmijëve tek  mediat sociale, shumë më të madhe. Jean Twenge, një profesor i psikologjisë në Universitetin Shtetëror të San Diegos i cili ka shkruar studime që përfshijnë më shumë se gjysmë milioni adoleshentë, llogarit telefonat inteligjentë dhe mediat sociale si “shkaku kryesor” për rritjen në vetëvrasjen e të rinjve,  të Amerikës. Hipotezat alternative për pjesën më të madhe të fajit (të tilla si ekspozimi ndaj të masakrave me armë zjarri në shkollë) bien shumë shpejt, thotë Dr Twenge, autor i një libri mbi këtë temë.

Një sondazh i organizuar nga OSBE në Tiranë, gjatë kësaj vere, tregon se të rinjtë shqiptarë janë ndikuar nga pandemia në jetën e tyre, duke nisur që nga mësimi, puna dhe gjendja psikologjike.

Nga anketimi i 60 personave të moshës nga 15 deri në 35 vjeç, rezulton se 35% e të pyeturve e shohin pesimiste perspektivën për të ardhmen pas pandemisë.

Lidhur me punën, 89% e të rinjve thonë se COVID-19 ka ndikuar ndërsa 55% kanë punuar nga shtëpia gjatë kësaj periudhe. Shumica thonë se u janë reduktuar orët e punës, kurse 20% kanë pasur reduktim të pagës dhe po 20% thonë se kanë marrë pezullim të përkohshëm. Vetëm 9% e të rinjve të anketuar thonë se janë pushuar nga puna për shkak të pandemisë.Pandemia ka pasur dhe ndikim psikologjik tek të rinjtë, pasi 68% e tyre shprehen se ka pasur një farë ndikimi kurse 10% pranojnë se ka pasur ndikim të lartë.

Ndërsa kur vjen puna për të kërkuar ndihmë lidhur me shëndetin mendor, të rinjtë përgjithësisht u drejtohen familjarëve (40%) dhe miqve (40%). Vetëm 28% kanë pranuar se  u janë drejtuar për ndihmë psikologëve. Sa i takon mësimit online, 58% e të rinjve të anketuar kanë perceptim pozitiv për cilësinë e organizimit të mësimit në këtë mënyrë.

Nga të dhënat e INSTAT për vetëvrasjet e kryera gjatë 2019-s, vihet re  një rënie me 34 përqind , krahasuar me vitet e tjera,  ku rritja i është faturuar shpesh ndikimit negativ të rrjeteve sociale.

Ka arsye të ndryshme për shpresë. Shumë qeveri gjithnjë e më shumë po përqendrojnë shpenzimet në zvogëlimin e hendekut social dhe ekonomik. Më shumë kompani po u ofrojnë punonjësve këshillim për krizat, thotë Nelson Vinod Moses i Fondacionit India, mbi Parandalimin e Vetëvrasjeve, i cili trajnon këshilltarë vetëvrasjeje,  në Bengaluru. Organizata të tilla si “iLife Company”, një firmë spanjolle, po zhvillojnë softuerë mbi  “analizat e ndjenjave”  për të shënjuar shenja të mendimeve vetëvrasëse,  në postimet e mediave sociale. Njerëzit të cilët kërkojnë në internet për metodat e vetëvrasjes,  tani  u telefonojnë linjave falas dhe pranojnë oferta ndihme nga organizatat bamirëse. Edhe urbanizimi po zvogëlon aksesin e lehtë në pesticidet e fermave,  të përdorura në një të pestën e të gjitha vetëvrasjeve në të gjithë botën. Më gjerësisht, parandalimi fillon me përfshirjen e rrezikut dhe alarmi ka rënë. / Përshtatur nga The Economist


Copyright © Gazeta “Si”


Më Shumë