.png)
Noga Arikha/Aeon -Në vitin 1941, rrugës nga një geto drejt kampit të përqendrimit në Ukrainë, një ushtar nazist rrahu tim gjysh për vdekje. Im atë ishte dëshmitar i vrasjes. E tija është një nga miliona histori të ngjashme, sigurisht, dhe unë u rrita e vetëdijshme sesi vdekja rri pezull nga ana tjetër e jetës dhe brutaliteti nën lëkurën e njerëzimit. “Sapiensi” në Homo sapiensët nuk e përshkruan plotësisht llojin tonë: jemi po aq të dhunshëm sa jemi inteligjentë. Kjo mund të jetë arsyeja se pse jemi të vetmit mbetje të Homo genusit, në radhë të parë, dhe pse kemi qenë aq shkatërrueshëm por dhe të suksesshëm në sundimin e planetit tonë. Por sërish pyetja bredh larg: si mundet që njerëzit e zakonshëm të jenë të aftë për akte kaq të tmerrshme të dhunës?
Ky dualizëm është gjithashtu një enigmë edhe për ne, në zemër të kozmologjive, teologjive dhe tragjedive, motorit të kodeve morale dhe tensionit në zemër të sistemeve socio-politike. E njohim dritën, siç e njohim errësirën. Jemi të aftë për të kryer gjëra të tmerrshme, por gjithashtu për të pyetur veten në mënyrë medituese dhe imagjinare sesi ndodh kjo. Vetëdija që karakterizon mendjen njerëzore është më çoroditëse sesa ky problem i ligësisë, të cilën filozofët po e diskutojnë qysh prej kohëve të Platonit. Një vend i dukshëm për kërkuar shpjegime mbi ligësinë është në modelet e sjelljes, që shfaqin ata që kryejnë mizori të tilla.
Kjo është ajo që neurokirurgu Itzhak Fried , nga Universitetit i Floridës, bëri me artikullin e tij “Sindroma E” (1997), në Lancet. Një sindromë është një grup simptomash biologjike që së bashku përbëjnë një fotografi klinike. Dhe E-ja qëndron për Ligësinë apo Të keqen (Evil në gjuhën angleze). Me Sindromën E, Fried identifikoi një grup prej 10 simptomash neuropsikologjike që janë shpesh të pranishme kur kryhen akte ligësie – kur, siç e sheh ai, ‘grupe individësh më parë jo të dhunshëm’ kthehen ‘në vrasës përsëritës të anëtarëve të pambrojtur të shoqërisë’.
10 simptomat neuropsikologjike janë:
Përsëritja: Sulmi përsëritet në mënyrë maniakale.
Ideimi obsesiv: kryerësit e krimit janë të fiksuar me ide që shfajësojnë sulmin e tyre dhe theksojnë misione të spastrimit etnik, si për shembull se të gjithë perëndimorët, të gjithë myslimanët, të gjithë hebrenjtë janë të këqij.
Ngulmimi: rrethanat nuk kanë ndikim në sjelljen e autorit, i cili ngulmon edhe nëse veprimi është vetëshkatërrues.
Reagim afektiv i zvogëluar: autori i krimit nuk ka prekje emocionale.
Eksitim i madh: ngazëllimi që përjeton autori nxitet edhe më shumë nga përsëritja dhe numri i viktimave.
Aftësitë e pacenuara të gjuhës, kujtesës dhe zgjidhjes së problemeve: sindroma nuk ka ndikim në aftësitë konjitive.
Të kthyerit shpejt në zakon: autori bëhet i pandjeshëm ndaj dhunës.
Ndarja kategorike: dhuna mund të ndodhë paralelisht me një jetë të dashur familjare.
Varësia mjedisore: konteksti, veçanërisht identifikimi me një grup dhe bindja ndaj autoritetit, përcakton se cilat veprime janë të mundshme.
Infektimi prej grupit: përkatësia ndaj një grupi bën të mundur veprimin, ku secili anëtar harton sjelljen e tij mbi atë të tjetrit. Supozimi i Fried-it ishte se të gjitha këto mënyra sjelljeje kishin shkaqe të nënvizuara neuropsikologjike për të cilat ia vlente investigimi.
Vihet re se sindroma aplikohet tek ata individë, që më herët ishin normalë e që më vonë kanë qenë në gjendje të vrasin. Kjo përfshin kohët e luftërave, ku miratimi i rekrutëve ushtarakë për të vrarë ka bërë që shumë ushtarë të kthehen në shtëpi (nëse kthehen ) me çrregullime të stresit postraumatik (PTSD); psikopatologji të njohura si çrregullimi i personalitetit sociopat që mund ta çojë dikë të vrasë fëmijë shkolle; dhe krime të pasionit apo të kënaqësisë sadiste në shkaktimin e dhimbjes.
Kur Hannah Arendt shpiku shprehjen e saj “banaliteti i së keqes” në “Eichmann në Jerusalem” (1963), ajo e kishte fjalën se njerëzit përgjegjës për veprimet që çojnë në vrasjet masive mund të jenë të zakonshëm, bindja e urdhrave për arsye banale, siç është ajo për të mos humbur vendin e punës. Ky nocion i zakonshmërisë është testuar edhe nga psikologët socialë. Më 1971-shin, eksperimenti i burgut nga psikologu Philip Zimbardo në Universitetin e Stanford –it luajti me këtë nocion se “studentët e zakonshëm” mund të shndërroheshin në ‘roja burgu’ tallës e abuzues –megjithëse ishte e pabazuar, duke parë dështimet në eksperimentin që nuk u përsërit më. Megjithatë, të prekurit me Sindromën E janë vërtet të zakonshëm për sa kohë që nuk janë të prekur nga ndonjë psikopatologji e dukshme. Historiani Christopher Browning shkroi ngjashëm për ata “njerëz të zakonshëm” më 1992 –shin në librin me të njëjtin titull (që Fried ka marrë në referencë), të cilët u bënë ushtarë nazistë. Ushtari që vrau tim gjysh ishte me shumë gjasa një burrë i zakonshëm, gjithashtu.
Sot, biologjia është një forcë e fuqishme shpjeguese për shumë nga sjelljet njerëzore, megjithëse e vetme nuk mund të vlerësojë tmerrin. Sado që neuroshkenca është një mjet i ri për vetëkuptimin njerëzor, nuk do të mund të shpjegojnë dot vrazhdësinë tonë.
Vlerësimet mbi shkatërrimin që njerëzit shkaktojnë te njëri-tjetri sigurohen më së miri nga historia politike – jo shkenca, as metafizika. Vetëm shekulli i kaluar është i mbushur me tmerre të një shkalle të paimagjinueshme, megjithëse me zanafillë të imagjinueshme politike.
Por ishte mbërritja e ISIS-it dhe vala e rekrutëve të rinj e entuziastë në të që i dha hipotezës së Fried-it një urgjencë të re dhe e nxiti atë të organizojë, me neuropsikologun Alain Berthoz nga Collège de France në Paris,tri konferenca rreth Sindromës E, që mes viteve 2015 dhe 2017 mblodhën neuroshkencëtarët konjitivë, psikologët socialë, psikiatrit, specialistët e terrorizmit dhe juristët, disa prej teorive të të cilëve janë të ndarë në këtë artikull. Sindroma E është një provokim i dobishëm ndaj një diskutimi novator, ndërdisiplinor të këtij problemi të vjetër – dhe një shembull i fuqishëm sesi mund të kornizohet produkti neuroshkencor në terma njerëzorë. Që tani, kjo qasje ka ngritur hipoteza dhe shpjegime interesante.
Ndërsa anatomia e trurit funksional zbulon veten në mënyra gjithnjë e më të sakta, neuroshkenca po rritet në aftësinë e saj për të adresuar kompleksitetet që përbëjnë sjelljen tonë, përfshirë dhunën.
Por, duke qenë se ne jemi kafshë të evoluar, për të shqyrtuar bazat biologjike të sjelljes sonë duhen parë rezultatet e mishëruara –të kohëve të evolucionit dhe në kohët historike – sesi qarqet e evoluar të trurit janë rekrutuar nga kulturat, si edhe kanë prodhuar kultura.
Duke qenë se kemi evoluar në krijesa sociale dhe ndërvepruese, neuroshkenca kërkon dialog me disiplinat e tjera – truri nuk ka evoluar në izolim dhe veprimi gjithnjë kryhet në një çast të caktuar, një vend të caktuar me një kuptim të caktuar. Mjedisi kulturor dhe psikologjik është kryesor në përcaktimin nëse dhe si proceset e dhëna biologjike do të luajnë rol.
Tiparet e renditura nga Fried krijojnë kështu një kombinim të kushteve neurologjike dhe mjedisore. E rëndësishme në Sindromën E është simptoma e “dhembshurisë së reduktuar”. Shumica e njerëzve –përveç, saktësisht, psikopatëve – druhen ose hezitojnë në shkaktimin e dhimbjes e jo më të vrasin.
Autorët e vrasjeve masive mund edhe të dashurojnë, por...
Siç ka treguar psikiatri Robert Jay Lifton, duhet shpëlarje truri dhe forcë për të mpirë reagimin emocional për të kapërcyer përmbajtjen e për të kaluar vijën përtej të cilit vendoset “bërja zakon” –simptoma e Sindromës E, ku përsëritja e një akti e bën më të lehtë kryerjen e tij.
Autorët e vrasjeve masive dhe torturave mund gjithashtu të dashurojnë dhe të duan më të mirën për fëmijët e tyre, ndërsa nuk ndiejnë asgjë për viktimat e tyre – një shembull i simptomës së “ndarjes kategorike” të Sindromës E. Kjo ka qenë ndoshta edhe rasti i ushtarit anonim nazist që vrau tim gjysh. Përkatësia familjare dhe përkatësia shoqërore janë të ndara. Kur takohen, siç ndodhi në Bosnje dhe Ruandë kur familjet iu kthyen njëra-tjetrës, identiteti i grupit mbizotëron. Empatia rrallë është universale.
Neuroshkencëtarja shoqërore Tania Singel në Institutin Max Planck në Lejpcig të Gjermanisë, e përkufizon empatinë si aftësinë për të “rezonuar” me ndjenjat e tjetrit. Zhvillohet nga foshnjëria –si imitim fillimisht, më pas si vëmendje e përbashkët – në aftësinë për të përshtatur këndvështrimin e tjetrit, sëbashku me një ndryshim në perceptimin hapësinor nga vetja te tjetri, duke u vënë në vendin e tjetrit.
Kjo kërkon aftësi për të dalluar mes vetes dhe tjetrit në radhë të parë, si aspekt i së ashtuquajturës “teori e mendjes” që njeriu përfton në pesë vitet e para të jetës. Psikologu i zhvillimit Philippe Rochat në Universitetin Emory, në Atlanta, ka treguar sesi fëmijët zhvillojnë një pozicion etik në atë moshë dhe bëhen të vetëdijshëm sesi perceptohen veprimet e tyre nga të tjerët.
Empatia mund të jetë burim mizore?
Por, ndërsa empatia siguron kohezionin e një grupi apo një shoqërie, është gjithaq e anshme dhe e kufizuar. Hakmarrja lulëzon në të. Psikologu social Emile Bruneau nga Universiteti i Pensilvanisë ka treguar sesi dirigjohet lehtë në një “ brenda grupit” në kurriz të “jashtë grupit” që mundet më pas të shenjëstrohet si armik dhe të dehumanizohet. Në mënyrë përzgjedhëse shpjegon sesi ne mund të ecim pranë një të pastrehu pa ndier nevojën për të ofruar ndihmë apo kënaqemi me thashethemet e ndyra rreth dikujt që nuk është i pranishëm aty. Pashmangshëm, të gjithë praktikojmë një empati selektive, mungesa e saj shfaqet në përditshmëri, shembujt jo vdekjeprurës të dhunës që ndodh në jetën familjare dhe shoqërore, në biznes dhe politikë.
Atë që psikologu Simon Baron-Cohen nga Universiteti i Kembrixhit quan “erozioni i empatisë” në Shkenca e së Keqes: Mbi Empatinë dhe Origjinën e Mizorisë (2011), është për pasojë një përbërës i pamjaftushëm në shpërthimin e dhunës ekstreme. Por është i nevojshëm, duke hapur rrugën diskriminimit dhe së fundi gjenocidit.
Siç thotë neuroshkencëtari social Jean Decety nga Universiteti i Çikagos se “personaliteti ynë ka një anë të errët.” Ky vlerësim zhvillimi mund të largojë pjesërisht, misterin e dy fytyrave tona – nga aftësia e njëhershme për të ndihmuar njëri-tjetrin dhe për të vrarë njëri-tjetrin, apo për argumentuar me veten “thjesht luftëra”.
Ngjashëm me hominidë të tjerë si shimpanzetë për shembull, ne kemi evoluar aftësinë për të çimentuar marrëdhëniet, komunikuar dhe bashkëpunuar me ata në mjedisin tonë të menjëhershëm dhe gjithashtu të sulmojmë të jashtmit dhe anëtarët e fiseve të tjera. Por vetëdija jonë e evoluar është ajo çka e përkufizon humanitetin tonë përveçëm nga hominidët e tjerë.
Ajo që mbetet enigmatike është aftësia jonë e vazhdueshme për të shkatërruar edhe kur jemi në gjendje të kuptojmë veten dhe të krijojmë modele të sofistikuar shkencorë të mendjeve tona.
70 përqind e popullsisë mund të marrë pjesë në krime
Neuroshkenca jep një model interesant fiziologjik të emocionit dhe empatisë si një proces dinamik dhe kompleks që bën bashkë funksionet ekzekutive, premotorike dhe snesorimotorike. Rekruton, në veçanti korteksin paraballor ventromedial (vmPFC) dhe korteksin orbitoballor (OFC), me të cilin vmPFC mbivendoset pjesërisht dhe, i cili është thelbësor për përpunimin e emocioneve të gjeneruara në amigdalë – një strukturë evolucionarisht e lashtë brenda sistemit limbik. Dëmtime në OFC dobësojnë ndjesitë emocionale – dhe me të, vendimmarrjen. Me “hipotezën e tij të shënjuesit somatik” neuroshkencëtari Antonio Damasio nga Universiteti i Kalifornisë së Jugut në Los Anxhelos ka treguar sesi ndjesitë trupore që marrin pjesë në sinjalizimin e emocioneve, të përpunuara në OFC dhe vmPFC, bëjnë të mundur vendimmarrjen e duhur, të përputhshme nga ana sociale, e për pasojë duke njoftuar vlerësimet tona mbi botën, përfshi këtu edhe sensin moral.
Në fenomenin e dhembshurisë së zvogëluar, hiperaktiviteti në po këto zona të lobit ballor pengon aktivizimin e amigdalës. Studimet kanë treguar aktivitet disfunksioonal të OFC-së te njerëzit me çrregullim obsesiv-kompulsiv. Mund të jetë përfshirja në natyrën obsesive të ideve rreth një grupi, që justifikon qëllimet vrastare kundër anëtarëve të tij. Dhe sensi i ngazëllimit eksitues – si ai i shkaktuar nga kokaina – që ngarkon veprime mbi këto ide përfshin përpunimin në korteksin paraballor (mPFC).
Me pak fjalë, në rastet e Sindromës E shtigjet emocionale në tru nuk rregullojnë më gjykimin dhe veprimin. Dobësimi ndodh në përgjigjen mes amigdalës dhe strukturave kortikale konjitive më të larta. Vetja vepruese ndahet nga vetja ndijuese, një fenomen që Fried e quan “fraktura konjitive”. Ai beson se, nën rrethana të dhëna, rreth 70 përqind e popullsisë mund të bëhet subjekt i saj dhe të jetë në gjendje të marrë pjesë në krime si pjesë e një grupi – siç mund të ketë ndodhur në eksperimentin e burgut të Stanfordit, pavarësisht kundërshtimeve sa i përket përfundimeve të tij.
Kriminelët nuk shfaqin shenja pendese
Vetja vepruese e individit me frakturë konjitive nuk ndjen empati. Por empatia nuk është gjithnjë guidë e besueshme për sjellje të përshtatshme –nuk ndiejmë empati për insektet që vdesin për shkak të ndryshimit të klimës, për shembull, por mund të vendosim me logjikë të veprojmë kundër shkatërrimit.
Mund edhe të çojë në vendime të këqija sa u përket atyre të cilëve u drejtohet – një kirurg i cili ndien empati për pacientin mbi shtratin operator nuk duhet të operojë. Ekziston diçka që quhet tepria e të ndjerit. Psikologu Paul Bloom nga Universitetit i Jejlit ka argumentuar “kundër empatisë”, në librin me të njëjtin titull, botuar më 2016-ën, dhe diku tjetër ka sugjeruar se “dhembshuria racionale” është një barometër më i mirë me të cilin duhet të vlerësojmë mjedisin tonë dhe si të veprojmë mbi të. Kjo për të thënë se anëtarët e një grupi, misioni i të cilëve është të vrasin armiqtë e perceptuar mund të kenë aftësinë për empati emocionale për grupin e tyre, dhe asnjë dhembshuri racionale për armiqtë e perceptuar.
Një rrëfim për paaftësinë për të ndier ndonjë emocion të këtyre armiqve të perceptuar mund të na çojë më pranë të kuptuarit sesi është të kesh kaluar vijën përtej secili mund të gjymtojë dhe vrasë me gjakftohtësi.
Vëzhguesit në Gjykatën Ndërkombëtare të Krimeve në Hagë vërejnë vazhdimisht mungesën e pendesës së shfaqur nga autorët. Psikologia klinike Françoise Sironi, e cila vlerëson autorët e krimeve për Gjykatën e Hagës dhe trajton ata dhe viktimat e tyre, ka parë drejtpërdrejt atë që Lifton ka quajtur “vrasësi i vetes” në punë – si në rastin e Kang Kek Iew, burri i njohur si “Duch”(Fantazma), i cili me krenari krijoi dhe dirigjoi Khmer Rouge S-21, qendrën për tortura dhe shfarosje në Kamboxhia. Ai ishte një nga ata që nuk ndiente absolutisht asnjë pendesë. Identiteti i tij i vetëm ishte roli i tij, i mbajtur me përkushtim për frikën e të humburit të vetes dhe rënies në pafuqi. Ai nuk kuptonte se çfarë do të thoshte Sironi kur ajo e pyeti: “Çfarë i ka ndodhur ndërgjegjes tënde? Vetë pyetja ishte dërdëllitje për të.
Bashkë me atë që Fried e quan këtë pandjeshmëri katastrofike të shenjave emocionale, funksionet konjitive mbeten të pacenuara – një tjetër simptome e Sindromës E. Një torturues e di saktësisht si të lëndojë, në njohje të plotë me dhimbjen që ka viktima. Ai – zakonisht ai – ka një aftësi konjitive, të nevojshme, por jo të mjaftueshme për empati, për të kuptuar përjetimin e viktimës. Ai thjesht nuk do t’ia dijë rreth dhembjes së tjetrit përveçse instrumentalisht. Për më tepër, ai nuk do t’ia di për faktin se nuk ka ndjeshmëri. Më në fund, ai nuk do t’ia di që dhembshuria në fakt, ka kuptim. Gjykimi emocionalisht i ndryshuar që përbën sensin moral ka ikur, nuk është më.
Farmakoterrorizmi; barnat që krijojnë vrasës
Një gjendje e tillë përfshin shkrirjen e identitetit me një sistem më të gjerë, brenda të cilit ndodh acarja e vetes ndijuese dhe vetes konjitive dhe zëvendësimi shoqërues i vlerave morale të individit me atë të normave dhe rregullave të sistemit. Kimia është operative përgjatë të gjithë procesit, siç është në të gjithë funksionet cerebrale dhe somatike – dhe e ndryshueshme nga barnat farmaceutike. Neuroshkencëtari Trevor Robbins nga Universiteti i Kembrixhit ka studiuar “farmakoterrorizmin”, dhe sesi, për shembull, amfetamina Kaptagon – përdorur, ndër të tjera, nga anëtarët e ISIS – prej funksionin e dopaminës, zbraz serotoninën në OFC dhe çon në sjellje të ashpra të ngjashme me ato psikopatike, duke rritur agresivitetin dhe duke çuar te ngulmimi që Fried e rendit mes simptomave të Sindromës E. Ajo shuan lidhjen social dhe çaktivizon të gjithë ndjenjat emocionale (përfshirë empatinë), një gjendje e quajtur aleksitimia.
Ky është një vlerësim i thjeshtëzuar neurologjik sesi bëhen të mundura veprimet vrastare. Neuroshkenca e vlerave dhe veprimit mund të ndihmojë në shpjegimin e mëtejshëm. OFC është e zhvilluar ndryshe te njerëzit dhe primatët. Siç ka treguar Edmund Rolls nga Qendra e Oksfordit për Neuroshkencën Kompjuterike, ajo luan rol kyç në përfaqësimin e vlerës së shpërblimit në përgjigjen ndaj një stimuli: ne bëjmë zgjedhje bazuar në caktimin e vlerës – ndaj një objekti, ideje, veprimi, norme, personi.
Emocionet tona janë të pasura me vlera, dhe veprimet tona variojnë dhe mund të përditësohen sipas mënyrës si takohen në botë, sipas rastit duke na motivuar për të kërkuar apo shmangur një stimul. Sjellja jonë mund të vazhdojë në kërkimin për një shpërblim të munguar – kjo mund të jetë një vlerësim i veprimit kompulsiv, një simptomë e Sindromës E.
Neuroshkencëtari Mathias Pessiglione dhe ekipi i tij kanë treguar një rol thelbësor për vmPFC në atribuimin e vlerës ndaj një stimuli apo një ideje, ku ne zgjedhim të ndërmarrim një veprim bazuar në shpërblimin tërheqës të tij ose në rezultatin refuzues. Por kur ky funksion është i mbi stimuluar, inpute të reja – si të qash për mëshirë – nuk kanë ndikim në atribuimin e vlerës ndaj idesë, për shembull “të gjithë ju njerëzit meritoni të vdisni” dhe veprimi nuk mund të ndryshojë. Bëhet automatik, i kontrollueshëm nga një agjent i jashtëm apo lider, e pavarur nga çdo kuptim i vlerës.
Detyrimi me forcë shuan çdo sens përgjegjësie
Por këto ngjarje neurologjike bëjnë të ditur veprimin kriminal vetëm nën rrethana të veçanta mjedisore. Psikiatri David Cohen dhe ekipi i tij në spitalin Pitié-Salpêtrière në Paris kanë vlerësuar kandidatë adoleshentë për radikalizmin. Ata zbuluan se kushte të caktuara socio-psikologjike në fëmijëri – si një baba i papranishëm apo një nënë e paqëndrueshme dhe një histori kujdestarie – prekin zhvillimin e identitetit, në disa raste duke çuar në nevojën për t’u përfshirë në grup më të gjerë me një mesazh transcendental. Sërish, grupi fiton mbi familjen. Siç ka treguar edhe antropologu Scott Atran, konfliktet janë të vështira dhe të panegociueshme për shkak se kryhen në emër të vlerave absolute, shpirtërore – sekulare apo fetare – dhe jo për ndonjë rezultat utilitar. Këto vlera mund të duken tejet tërheqëse- shumë më të forta sesa lidhjet familjare.
Në romanin e saj “Zjarri i shtëpisë” (2017) shkrimtarja britanike nga Pakistani Kamila Shamsie ka treguar sesi një i ri, i dashur dhe i pafajshëm por i humbur dhe i pandreqshëm, me origjinë pakistaneze mund të binte pre e një sinjali rekrutues të ISIS për t’iu ribashkuar një babai të humbur dhe për të gjetur përmbushjen dhe përkatësinë në një komunitet të përshkruar si devocion ndaj së mirës më të madhe. Narrativat tona, të brendshme dhe të jashtme, bëjnë me dije dhe justifikojnë zgjedhjet që bëjmë, duke akorduar në to një koherencë që është siguruese dhe mund të duket e mirë dhe e drejtë. Koherenca udhëton në sensin moral dhe e maskon, duke sjellë një disonancë konjitive “mes asaj që mendojmë dhe bëjmë”, siç e ka thënë njëherë Zimbardoja – mes asaj çka e bindim veten se ishte një veprim i përshtatshëm dhe bindjeve të hershme të mbajtura thellë. Personazhi i Shamsie-it shpejt pendohet për zgjedhjen e tij dhe përpiqet të largohet nga një dhunë që nuk mund ta përballojë dot, i paaftë të përballojë disonancën konjitive.
Të kapërcesh kufirin e së keqes
Krejt ndryshe nga i riu pakistanez mjekët nazistë bindën veten se po vepronin për një të mirë më të madhe – në një gërshetim pervers të ekuivalencës së moralit me një shqetësim për të mirën e të tjerëve. Fjalimi i Heinrich Himmler –it në Poznan më 1943-shin, është një shembull i këtij justifikimi krenar të sjelljes kriminale: “Ne kemi të drejtën morale, ne kishim detyrimin ndaj popullit tonë për ta bërë, për të vrarë këtë popull që donte të na vriste”. Njëherë me t’u ndarë justifikimi moral nga një përgjigje e kalibruar emocionalisht ndaj tjetrit,dhuna mund të pozicionohet në terrene racionale. Kjo ka ndodhur vazhdimisht gjatë historisë.
Por, “burrat e zakonshëm” duhet të kapërcejnë një vijë në atë zonë ku operojnë simptomat e Sindromës E – shtyrë nga rrethanat. Një këndvështrim me vlerë në atë çka ndodh gjatë kapërcimit është siguruar nga neuroshkencëtari Patrick Haggard nga Kolegji Universitar i Londrës. Ai ka treguar sesa i fuqishëm është shtrëngimi me forcë që na lejon të kapërcejnë vijën. Në gjyqin e vitit 1961 zhvilluar në Jerusalem kundër Adolf Eichmann –it, i cili kërkoi “Mbrojtjen e Nurembergut” ku ai tha se ishte “thjesht duke iu bindur urdhrave” –psikologu Stanley Milgram nga Universiteti i Jejlit ka treguar, ose ka pretenduar në mënyrë të ekzagjeruar, se shumica e njerëzve do u binden urdhrave nga një autoritet edhe nëse urdhri është të lëndojë dikë tjetër. Milgram ishte i interesuar tek bindja. Haggard, i cili ka studiuar sensin e veprimtarisë agjencisë –me të cilin nisim dhe bëjmë tonat veprimet –që është thelbësor për jetët tona dhe gjithashtu për argumentet ligjore rreth vlerësimit kriminal – ka pyetur sesi është të ndihesh i detyruar dhe t’i heqësh autonominë dikujt, në një farë shkalle.
Përmes një eksperimenti që pjesërisht i merr shembujt nga ai i Milgramit ( por adreson disa nga çështjet e tij etike dhe metodologjike dhe përdor efektin e bindjes së qëllimshme), Haggard ka zbuluar se njerëzit ndiejnë një reduktim të dukshëm në sensin e tyre të veprimit, kur janë të detyruar për të vepruar. Shtrëngimi me forcë shuan ndjenjën e përgjegjësisë – një zbulim drithërues.
Korrelacionet neurologjike të asaj që mund të çojë në veprimet tona më të këqija nuk tregon një gjendje klinike. Sindroma E nuk është një sëmundje, as një çrregullim i përshtatshëm për integrimin në një prej Manualeve të Diagnostifikimeve dhe Statistikave të Çrregullimeve Mendore apo të Klasifikimit Ndërkombëtar Statistikor të Sëmundjeve dhe Problemeve të lidhura me to. Nëse do të zyrtarizohej si e tillë, do të ndërlikonte çështjet juridike: përdorimi i provave neurologjike në gjykatë është problematik, siç ka treguar juristi Jean-Paul Costa, ish-president i Gjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut, për shkak se kërkon një ekspert të lexojë të dhënat e pasakta dhe të padepërtueshme. Është e vështirë të vendoset saktë se cilat ngjarje të trurit –përfshi ato që përbëjnë sensin e veprimit –mundet apo duhet të përbëjnë ligjërisht faktorë lehtësues.
Por prezantimi, siç e ka bërë Fried, të një serie tiparesh që karakterizojnë natyrën tonë më kafshërore dhe t’i japë nisje një diskutimi të gjerë nëpër fushat e rëndësishme të studimeve, veçanërisht në sferën e neuroshkencës, mund vetëm të pasurojë programet e parandalimit dhe rehabilitimit në një kohë kur këto nevojiten aq shumë. Djalli mund të ketë vdekur, por e keqja do të ekzistojë gjithmonë. Arsyeja pse, do të mbetet gjëegjëzë metafizike dhe unë jam një nga miliona, jeta e të cilëve është jetuar nën këtë pikëpyetje, kaluar nga im atë që i mbijetoi. Por të paktën disa përgjigje ndaj pyetjes “Si?” i kemi pranë. / Përktheu:Suadela Ballliu
*Noga Arikha është historiane idesh, veçanërisht në marrëdhëniet mes trupit dhe mendjes dhe gjurmimit të gjenealogjisë së koncepteve që kanë të bëjnë me të.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
