Ina Gjonçi: Një monodramë si himn për jetën

Suadela Balliu - Nga një grua për të gjitha gratë. Ky ishte dedikimi i gazetares së njohur Oriana Fallaci në hyrje të librit “Fëmijës që nuk u lind kurrë”, botuar më 1975-ën. Një libër për kë nuk i trembet dyshimit, për kë pyet pa u lodhur e ngre mëdyshjen të japë jetë a ta mohojë. Shumë vite më vonë ky manifest mbi jetën, dashurinë dhe abortin vjen në Tiranë, duke kapërcyer faqet e shkruara, drejt e në skenë. Aktorja Ina Gjonçi, është ajo grua që u flet të gjitha grave në një monolog drithërues, që të bën të ndihesh sikur po përshkon galaktika, ndërsa rrekesh t’i japësh kuptim universit po aq sa edhe jetës tënde në tokë dhe zhytesh në historinë njerëzore, mes luftërash, absurditetesh, marrëzish që kanë përkufizuar historinë e qytetërimeve , ngre pyetje ekzistencialiste dhe shtron teza filozofike për të kuptuar dashurinë, po aq sa edhe kuptimin e qenies, ekzistencës e deri tek vështirësitë e të qenit grua, në një botë krijuar nga burrat, për burrat...Por asgjë nuk është kaq e largët. I gjithë kuptimi i botës rrjedh si një përrua nga një monolog, ose thënë më mirë nga një dialog intim mes një gruaje –që sapo ka vërtetuar dyshimin se është shtatzënë –dhe fëmijës që mban brenda saj.

“Sonte mësova se ishe: një pikëz jete e arratisur prej hiçit. Qëndroja me sytë e shqyer në terr dhe befas, në atë terr, u ndez një llambë sigurie: po, ishe. Ekzistoje”, e ulur mbi një sënduk, e cila është i vetmi objekt i këtij rrugëtimi imagjinar, ku aktorja të fton të parafytyrosh me të, Ina Gjonçi është shumë e besueshme në lojën e saj aktoriale, a thua se ato fjalë i ka shkruar vetë ajo, ose më mirë, po i dalin në ato çaste nga goja, pasi janë vërtitur e pjekur në mendje dhe shpirt. Në kokë, projekti për ta sjellë këtë libër si monodramë – për të parën herë në një skenë shqiptare – u ngjiz tetëmbëdhjetë vjet të shkuar, ndërsa e punonte për ta paraqitur në konkursin e pranimit në Akademinë e Arteve, ku studioi dhe u diplomua si aktore. “E ndieja që një ditë do të ndodhte e gjitha kjo”, më thotë, pasi ka mbyllur edhe një mbrëmje, në sallën “Goethe”, të Teatrit Eksperimental “Kujtim Spahivogli”. Shfaqja, siç ka zbuluar vetë në rrjetet sociale aktorja, do të rikthehet në muajin shkurt për publikun.

Ina Gjonçi, "Tri Motrat", Çehov
Në dramën "Tramvaji Dëshirë", Tennessee Williams

Në teatër, Ina Gjonçi ka spikatur me role karakteri si tek “Tri motrat” e Çehovit apo tek “Tramvaji Dëshirë” i Tennessee Williams. Më ndodhi që shfaqjen “Tri Motrat” e vënë në skenë më 2016-ën, me regji të Hervin Çulit, në skenën e Teatrit Kombëtar e ndoqa me kastën e dytë, ku rolin e kunatës, gruas së vëllait të tri motrave, e interpretonte Ina Gjonçi. Më befasoi interpretimi i saj dhe gjeta rast ta përgëzoja vetëm disa muaj më vonë, kur rastësia na takoi në një aksion mbjellje të fidanëve të pishave në Parkun Kombëtar të Lurës. Ai element që e bënte aktrimin e Ina Gjonçit të veçantë, ishte vërtetësia. E tillë ishte edhe në “Letër fëmijës që nuk u lind kurrë”.Besnike e Fallaci-t në pyetjet dhe dilemat e mëdha që ajo ngre mbi të drejtën për të lindur apo për të ardhur në jetë, mbi pengesat e mëdha që një njeriu i duhet të hasë, sipas roleve gjinore që shoqëria i ka përcaktuar dhe ka vendosur diktatin mbi to apo tek liria që duhet të ketë çdo grua për të bërë jetën që do e për të mos e parë mëmësinë si një detyrë e paracaktuar, por si një përgjegjësi e vetëdijshme, e megjithatë imponuese me zërin e saj, mënyrën sesi e percepton një grua shtatzënë, të pamartuar, me një karrierë dhe të pavarur.

Sa e vështirë është të jetohet jashtë asaj mikrobote në barkun e nënës. Këtë rreket t’i mësoja gruaja, me anë të bisedës fëmijës. Një botë kunuk jetohet, por mbijetohet, ku drejtësia nuk ekziston, e nesërmja është një e djeshme, plot me gabime, dashuria vetëm një fjalë e zhveshur nga domethënia dhe miqtë, të rrallë. Një nënë që do të donte të njihej nga i biri, ende pa u lindur. Një grua që në fund i hedh një sfidë banorit brenda saj: i takon atij e drejta të vendosë nëse do të ekzistojë apo jo, ndërsa asaj e drejta të ekzistojë pa u kushtëzuar prej tij. Nëse prisni një narracion të njëtrajtshëm siç do të ishte ai i leximit të një teksti letrar – apo si ai që vetë Fallaci na ka dhuruar duke e lexuar me zë të ndjerë e të butë veprën e saj – Ina Gjonçi është një ylber emocionesh. Është ëndërrimtare kur nis të parafytyrojë gjininë e fëmijës, gazmore kur bën batuta, melankolike dhe e trishtë, ndërsa rrëfen historinë e dashurisë me një burrë që është larguar duke mbyllur derën pas supeve të tij, dramatike kur flet sa e padrejtë është jeta – duke ndërmendur një episod, kur ishte fëmijë, ndoshta i vetmi detaj i jetës personale të kësaj gruaje, e cila mund të ishte cilado – e paepur teksa ngre krye e nuk pranon tiraninë, që një qenie ende e palindur ushtron mbi të, duke e detyruar të qëndrojë në shtrat për muaj.

Po përse Oriana Fallaci e pikërisht kjo vepër erdhi pikërisht në këtë çast të jetës artistike të Ina Gjonçit. Aktorja thotë se ishte nevoja për të sjellë në skenë një femër, me të gjitha dritëhijet e saj. “Mendoj që femra protagoniste mungon ca në skenën shqiptare. E nga ana tjetër si aktore –ndonëse në kapërcyell, mes dy projekteve të tjerë –doja të fitoja kohë e hapësirë skenike. Sipas stilit, mendimit e identitetit tim”, rrëfen Gjonçi. Jashtë, ka zbuluar vetë aktorja, kjo vepër është dramatizuar duke ngjitur në skenë disa aktorë, ndërsa ajo parapëlqeu t’i qëndrojë besnike parafytyrimit që propozon autorja, Oriana Fallaci - dialogu me embrionin apo më saktë monologu i një gruaje me ndjenjat, mendimet, frikërat e veta. “Thashë që doja “femrën” në qendrën e gjithçkaje, madje fillimisht nuk doja asnjë “voice over” e jo më personazhe të tjerë”, thotë, ndërsa puna për ta sjellë në skenë, ka qenë më shumë logjistike. Monodrama është ajo gjini e teatrit, e cila luan në një teh të mprehtë e një vel të hollë, mes mbërthimit të publikut në rrugëtimin e personazhit, me rrezikun e rënies në monotoni. Në lojën e Gjonçit, nuk u vu re kurrfarë rreziku, veç syve që ndiqnin çdo lëvizje të saj në skenë dhe mendjeve që përtypnin ato pyetje të rëndësishme për jetën, për ekzistencën.

"Jemi pra...dhe e keqja më e madhe është mosqenia dhe hiçi.”

“Duhet pyetur publiku”, thotë ajo, ndërsa përgjigjet se cili është sekreti i suksesit të një monodrame, ndërsa shton “por, pa modesti them se një nga komentet më të shpeshte ka qenë “Nuk u shkëputëm në asnjë çast. Ishim me ty, gjatë gjithë shfaqjes”. Për këtë nuk ka sekrete. Ose i vetmi është energjia.”Shkrimtari dhe politikani Besnik Mustafaj, pasi e kishte parë shfaqjen, do ta cilësonte të mrekullueshme. “Nuk besoj se kjo vepër e famshme e Oriana Fallacit është mishëruar ndonjëherë në skenë më mirë, se kësaj here nga Ina Gjonçi. Një aktore që i kishte të gjitha për të na mahnitur: e dhembshur, cinike, e gëzuar, tragjike, imagjinative, depresive, në një ritëm të lartë, e aftë ta jetojë tekstin në çdo sekondë dhe ta shprehë atë me zë, me mimikë, me trup, por pa e humbur për asnjë çast kontrollin inteligjent të vetes, siç i takon një aktoreje të madhe”.

Edhe regjisorja Driada Dervishi, pasi e kishte ndjekur monodramën, do të thoshte “Nëse me “Letër një fëmije që nuk u lind kurrë”, bota fitoi një nga tekstet më të drejtpërdrejta mbi gruan, ne fituam një shfaqje ku Oriana Fallaci erdhi në shqip e përmes Ina Gjonçit foli shumë për të gjitha ne.”Jo vetëm që historia ishte bërë e saj –ndërsa gazetarja shndërrohej në aktore apo punëdhënësi në një regjisor, duke e bërë edhe më të brendësuar dhe të besueshëm aktrimin – por Gjonçi dukej sikur u ofronte një mundësi çdo gruaje në sallë ta bënte të sajën atë histori. Edhe pa qenë shtatzënë, çdo grua a vajzë e ka kaluar qoftë edhe në më të vagulltin mendim një dialog të brendshëm me një fëmijë imagjinar, një fëmijë që nuk ekziston as sa një fasule brenda teje, por që mund të ekzistojë në një moment të jetës, ku shtatzënia, siç pohon edhe personazhi nuk është kufizim, por e sheh si një përparësi, të mbyllësh në trupin tënd një jetë. Dhe ja tek përballej tani me atë kujtim të largët, teksa shihte lojën e Gjonçit në mes të skenës rrethuar nga të katër anët prej publikut.

Unë nuk doja që shfaqja të ishte feministe. Doja të ishte njerëzore. Doja që gjatë atyre minutave, të gjithë të ishin edhe një herë fëmijë, të rikujtonin edhe një herë se sa e rëndësishme është “të shfrytëzosh mrekullinë e ardhjes në jetë, ndonëse ligësia është një bishë që qëndron gjithnjë aty e të paktë janë ata, që nuk shqyhen prej saj”.

“A mjafton ta duash një fëmijë, që ta detyrosh të vijë në jetë?”, është kjo pyetja që ngre ajo grua në skenë e që trazon mendjet e çdo gruaje dhe burri, që e dëgjon. Protagonistja merr vendimin për ta lindur atë krijesë që zhvillohet brenda saj e nga aty, nga ai çast intim, nga ai akt ngjizjeje shpaloset e gjithë jeta, që prej krijimit të universit. A e pyeti njeri universin përpara se të krijohej, nëse donte të krijohej? A është jeta rastësi apo qëllim? Frika më e madhe e gruas, nuk është as nga Zoti – nuk beson në zot – as nga dhimbja – njeriu mësohet me dhimbjen – po frika është nga ajo qenie që mban në barkun e saj, të cilit nuk do t’i imponohet, por t’i lërë lirinë të zgjedhë. Kështu nis t’i mësojë të gjitha udhët e jetës, të mirat e të këqijat, çastet e lumturisë, dashurinë, dhimbjen, rropatjen, domethënien dhe pakuptimësinë. Sa e ka gjetur veten në këtë rrëfenjë aktorja, nga koha kur e lexonte në gjuhën italiane, ende një adoleshente, tek gruaja e re, aktorja që është sot? “Sigurisht qe e kam gjetur veten, pasi shkoj pikërisht kështu si thoni ju: personazhi është çdo grua. E jo më kot, shndërrimi i personazhit nga gazetare në aktore, synonte që e gjitha të vinte sa më personale e sa më e prekshme”.

Një aktore, po ashtu si një gazetare, thotë Gjonçi, ka një jetë specifike: me shfaqje, prova gjer vonë , kujdes për fizikun, valixhe gjithnjë të hapura... “Ndonëse valixhja simbolizonte të qenit udhëtar në këtë jete... e në atë tjetrën që do jetë pas!”, shpjegon ajo detajet skenike, që e ndihën ta bënte më materiale e më të prekshme dramën. Një herë duke nxjerrë një lule – bebja në fazat e parë i ngjan një orkideje, herë një revistë ku flitet për shtatzëninë e ku shfaqet fotografia në ultratinguj e një embrioni – herë duke nxjerrë një torkë leshi, si një fill jete që lidh gruan dhe fëmijën, herë një palë këpucë apo një kostum bebesh, tullumbace për të kremtuar jetën apo një telefon për të kumtuar humbjen...“Teksti është letrar e jo dramaturgjik”, thotë aktorja, ndërsa me shqipërimin ka synuar shndërrimin në një tekst veprues. “Disa prej ndodhive që Fallaci i rrëfen, unë i “zhvilloj” sikur po ndodhin aty për aty. Kjo nuk ka qenë e lehtë”.

Gjonçi thotë se vetë Fallaci, nuk e pat menduar kurrë si një tekst për t’u vënë në skenë dhe kjo të lë mundësinë e të eksperimentuarit. “Madje dhe ne rrjetet sociale, tekstin e gjen më shumë nëpër video thjesht të lexuar.”Gjonçi thotë se disa elementë regjisorialë, të cilët i pati në mendje i konsultoi me regjisorin Endri Çela. “Ai i zhvilloi disa prej tyre e më sugjeroi të tjerë në copëza të caktuara.” Shumë e kanë cilësuar veprën e Fallaci-t një manifest të feminizmit. Libri u botua më 1975-ën dhe siç do të deklaronte Fallaci, mori shtysë nga një kërkesë e drejtorit të atëhershëm të gazetës “Europeo”, Tommaso Giglio, i cili e ngarkoi gazetaren me një investigim mbi abortin. I dha kohë katër muaj, duke i lënë dorë të lirë mbi përmbajtjen. Në vend të investigimit, pas gjashtë muajsh gazetarja u kthye me një tufë letrash në duar, që përmbanin librin. Në vitin 1993, vetë Fallaci do të deklaronte se drejtori nuk ia fali kurrë këtë “mosbindje” dhe se për pesëmbëdhjetë ditë nuk i foli me gojë. Në gusht të 2015-ës, i nipi, trashëgimtar i autores, ka zbuluar se pat gjetur në një sirtar të apartamentit të saj njujorkez fletoren me dorëshkrimin origjinal të veprës, me titullin në gjuhën angleze “Letter to Neverborn Child”, që mbante datën 1967. “Nuk jam unë gruaja e librit. Mund t’i ngjaj siç mund t’i ngjajë çdo grua e kohës sonë që jeton e vetme dhe që punon dhe që mendon”, do të ngulmonte Fallaci gjithnjë, duke mos i dhënë gruas as fytyrë, as emër, as adresë apo moshë.

Ajo çka ishte menduar si autobiografi – vetë Fallaci kishte pësuar një abort spontan – sipas Gjonçit, pas zbulimit të dorëshkrimit flet për ndjeshmërinë dhe gjeninë e autores që e kupton botën e një gruaje,e cila pret fëmijë, pa qenë vetë shtatzënë. Ashtu si edhe vetë aktorja, e cila na bind se nuk ka nevojë të presësh një fëmijë për t’i bërë vetes këto pyetje. A duhet ta sjellësh një fëmijë në një botë armiqësore, të dhunshme e të pandershme? Vendimi nuk i takon nënës. Fallaci, ashtu si edhe Ina Gjonçi ia lë në dorë fëmijës. Ai duhet të vendosë nëse do apo nuk do të lindë. Kështu , gruaja niset për udhë, të ndjekë rrugën e saj profesionale, të gjejë kënaqësi tek puna – ajo kontratë sociale që e skllavëron njeriun, por që autorja dhe aktorja në skenë i japin meritën, duke pranuar se po aq i jep kuptim dhe kënaqësi ekzistencës së njeriut. Gruaja e fortë, e vendosur, e pavarur, e cila nuk ka as nevojën e një mashkulli në krah për të lindur dhe rritur një fëmijë, di edhe të lërë të lirë fëmijën, vajzën e vogël e të brishtë, me pluhur hëne në duar, pa ditur ku ta mbështesë...

Në fund, fëmija vendos të mos lindë – më shumë se vdekja frika e gruas ishte mosqenia, hiçi – ndërsa ajo kalon abort spontan. Një proces gjyqësor, me shtatë gjyqtarë, mes tyre babai i fëmijës, mjeku, mjekja, regjisori, shoqja e gruas, vendimi çon në shpalljen e saj fajtore. E teksa litarthi kërthizor këput jetën e saj me jetën e fëmijës, i cili qëndron aty brenda edhe pak ditë pa jetë, fundi nuk është i trishtë. “Shko bir, sepse jeta do të vazhdojë, edhe pa ne të dy”, thotë aktorja. Është një vepër feministe –e cila ripropozon mënyrën sesi shoqëria e ka parë dhe vazhdon ta shohë shtatzëninë, gruan, mëmësinë –apo një himn për jetën, që ngjizet dhe rritet brenda trupit të një gruaje? “Unë nuk doja që shfaqja të ishte feministe”, thotë e bindur aktorja, “Doja të ishte njerëzore. Doja që gjatë atyre minutave, të gjithë të ishin edhe një herë fëmijë, të rikujtonin edhe një herë se sa e rëndësishme është “të shfrytëzosh mrekullinë e ardhjes në jetë, ndonëse ligësia është një bishë që qëndron gjithnjë aty e të paktë janë ata, që nuk shqyhen prej saj”. Jemi pra...dhe e keqja më e madhe është mosqenia dhe hiçi.”

Në një orë, Ina Gjonçi gërmon në psiken njerëzore, e bën të rrjedhë përroin e vetëdijes, duke e lënë shikuesin të dalë prej aty, në mos me një pikëpamje të re rreth së drejtës për t’u lindur, të paktën me një mëdyshje. Duke e krahasuar me rolet e tjera në teatër, Ina Gjonçi flet për veçantitë e rolit të një gruaje që i flet fëmijës, që nuk u lind kurrë. “Nëse luan një Çehov apo një Williams, ndonëse duket paradoksale, sepse personazhet e tyre janë perla në dramaturgji, është më e lehtë, pasi “mjeshtrat” kanë menduar për diagramin e personazhit. Mua m’u desh ta ndërtoja vetë me një tekst të përshtatur nga një roman prej 130 faqesh.” Dhe ky, për aktoren, ishte pushteti në duart e saj, “për t’i dhënë kësaj gruaje kahjen që desha unë, duke respektuar gjithsesi Fallaci-n.”, Ndërsa ndërmend një shprehje të profesorit të saj, aktorit Timo Flloko, për të thënë se emocionet nuk shpjegohen, ajo e ka lënë veten dhe lojën aktoriale të rrjedhë si jeta...

Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.