“Vallëzimi” nuk është piktura më e mirë e surrealistit spanjoll Salvador Dalí, por është me gjasë njëra me historinë më interesante. Një version i parë, i varur në Teatrin “Ziegfeld” të Nju Jorkut dhe që më pas u dogj në zjarrin që shkatërroi shtëpinë e pronarit të teatrit në Mount Kisco, sipërmarrësit të Broadway-it, Billy Rose. Dalí bëri një kopje të dytë për Rose, i cili më pas e shiti. Pas një tjetër pronari, përfundoi në shtëpinë e Pablo Escobar-it, lordit kolumbian të drogës, të cilin perandoria e kokainës e vendosi mes më të pasurve të botës e që, fushatat e tij të tmerrit paralizuan krejt vendin.
Një pamje e plotë e asaj që i ndodhi më vonë pikturës, e njohur ndonjëherë edhe si “Rock ’n’ Roll,” rrëfehet në librin e ri, botuar në gjuhën spanjolle nga bashkëshortja e Escobar-it, Victoria Eugenia Henao. Në librin, “Pablo Escobar: Jeta dhe burgu im”, ajo kujton ndjesinë kur kundroi për herë të parë veprën e Dalí-së.
“Ishte e pabesueshme” shkruan ajo. “ U mbërtheva nga lëvizja e çiftit në një shkretëtirë të paanë, seksuale dhe ëndërrimtare”. Ajo që është më e rëndësishme, është se piktura u bë një talisman për anëtarët e familjes së Escobar-it, ndërsa ata i shpëtuan për fije një bombe në shtëpinë e tyre në Medellin, rrëfen ajo dhe më pas shërbeu si një lloj “dhurate”, që ajo beson se mund t’i ketë shpëtuar jetën, asaj dhe fëmijëve.
Nju Jork, 1944
Kopja e parë e “Vallëzimi” njihej si “Arti i Boogie-Woogie” dhe ishte një seri e komisionar nga Rose, për të dekoruar teatrin “Ziegfeld” gjatë produksionit përurues, një muzikal i vitit 1944, i titulluar “Shtatë Artet e Gjalla”. Dalí krijoi piktura që pasqyronin pikëpamjet e tij për muzikën, teatrin dhe artet e tjera, në një dhomë të vogël në teatër e ku, më vonë, u varën në sallon. Versioni origjinal i pikturës, i njohur si “Arti i Boogie-Woogie” (1944), popullohej nga figura të ngjashme të zgjatura, por sfondi ishte i ndryshëm, një korridor dhe jo një shkretëtirë.
Piktura
origjinale kishte disa figura hollake, të gërshetuara, të mbyllura në atë që
dukej më shumë një betejë sesa një festim, ndërsa lëviznin brenda një korridori a tuneli.
Një tubë në flakë shfaqet mes tyre dhe figura të mistershme hallaviten në
sfond.
Mount Kisco, Nju Jork, 1956
Seria e pikturave origjinale të Dalí-së, më pas u shpërngulën nga vila e Rose në Mount Kisco, një fshat në periferi të Nju Jorkut. Por veprat u shkatërruan nga zjarri që përpiu krejt shtëpinë, më 1956-ën. Kur Dalí zbuloi se pikturat ishin shkatërruar, ai u ofrua t’i pikturonte sërish, me të njëjtin çmim si porosia e parë, në shenjë mirënjohjeje ndaj Rose-it, si përkrahës i artit të tij.
Port Lligat, Spanjë, 1957
Dalí-ja e pikturoi serinë zëvendësuese në Spanjë, në kohën kur jetonte në Port Lligat. Atë kohë, ishte bërë i njohur ndërkombëtarisht si piktor, i famshëm për paparashikueshmërinë e tij, guximin e tepruar dhe përzierjen e tij surreale, mes brutales dhe hyjnores. Versioni i dytë ishte pakëz më ndryshe. Në pikturë shfaqen vetëm dy figura dhe tuba ishte zhdukur. Sfondi gjithaq ishte ndërruar. Dy valltarët shfaqen në një peizazh të shkretë, tipik Dalí-esk. Seria zëvendësuese u vendos më vonë në apartamentin e Rose-it.
Nju Jork, 1985
Njeriu që bleu Dalí-në nga Rose, e shiti në një ankand në Sotheby, të Nju Jorkut, më 14 maj të vitit 1985. Znj. Henao nuk e bën të qartë në libër nëse ishte ajo blerësja që pagoi 209 mijë dollarë apo e bleu më pas. Por nga viti 1988, gjendej në Kolumbi, si pjesë e koleksionit që ajo po krijonte. Në librin e saj prej 512 faqesh, znj. Henao sugjeron se arti u bë një lloj strehe për të, një kërkim i butë në jetën, shpesh të rrethuar nga dhuna dhe frika. Ajo thotë se në pjesën më të madhe nuk ishte në dijeni të nivelit të krimeve të Escobar-it. Por nuk përpiqet t’i mohojë dhe në një intervistë, në nëntorin e 2018-ës, në një stacion radiofonik kolumbian, kërkoi ndjesë për dhimbjen, që ai kishte shkaktuar. Rreth artit që ajo koleksionoi, shkruan se Escobar nuk ishte shumë në dijeni. Ai ishte i interesuar vetëm në “antikuarë dhe makina të vjetra”. Znj.Henao koleksionoi vepra nga një gamë e gjerë artistësh, si piktori Claudio Bravo, piktori dhe skulptori Fernando Botero dhe skulptori Édgard Negret.
Blerja e një Dalí-je, ishte një moment i veçantë, shkruan ajo, duke pasur parasysh përmasat e tij në art. “Më dukej e pabesueshme”, shkruan ajo, “që në moshën 22-vjeçare, do të kisha një vepër të tillë arti në shtëpinë time.”
Medellín, Kolumbi, 1988
Apartamenti i Escobar-it gjendej në El Poblado, një lagje e Medellin-it. Znj.Henao thotë se e vari Dalí-në në atë që ajo e përshkruan si vend i privilegjuar, ku mund të kundrohej nga disa pika. Qëndroi e varur atje deri më 1988-ën, kur një bombë e vendosur në makinë, që kishte shënjestër Escobar-in dhe familjen e tij, tronditi ndërtesën. Escobar nuk ishte i pranishëm, por familjarët, ishin aty dhe u larguan menjëherë. Ditë pas sulmit, e motra e saj u kthye në ndërtesë, e gjeti pikturën të padëmtuar dhe e mori me vete, thotë ajo. Znj.Henao e zhvendosi pikturën në shtëpinë e së motrës, në një lagje tjetër në Medellin. Por ajo shtëpi u sulmua, shkruan znj.Henao, nga një grup keqbërësish “Los Pepes”, që urrenin burrin e saj. Shtëpisë iu vu zjarri më 1993-shin dhe, znj.Henao thotë se fillimisht mendoi se piktura ishte shkatërruar.
“E fundit gjë që mora vesh rreth “Vallëzimit Rock and Roll”, ishte se Carlos-i kishte thirrur një sërë agjentësh arti në Bogota dhe u kishte kërkuar ndihmë për t’ia shitur veprën një koleksionuesi ndërkombëtar”
Por, piromani ishte larguar me gjithë pikturën e Dalí-së, shkruan ajo, një fakt që e mësoi pas vdekjes së të shoqit, në dhjetor të atij viti. Fill më pas, thotë ajo, mori një mesazh nga një ndërmjetësues i Carlos Castaño Gil, që udhëhoqi “Los Pepes”, së bashku me të vëllanë e tij, Fidel. Ata ishin dakord t’ia kthenin pikturën znj.Henao, tanimë e mbetur vejushë, për ta ndihmuar atë, të paguante armiqtë e të shoqit. Por ajo refuzoi, rrëfen, sepse kujtonte diçka që i shoqi i kish thënë për të zbutur çdo lloj situate, potencialisht të rrezikshme. “Ditën që do kem vdekur”, kujton ajo t’i ketë thënë Escobar-i, “jepu ç’të ka mbetur, që të të mos vrasin ty dhe fëmijët tanë”. Ky gjest, thotë ajo, ishte një nga shumë që ajo bëri për t’i bindur armiqtë e dikurshëm të të shoqit, se nuk ishte kërcënim për ta dhe për t’i kompensuar ata për koston, që u kishte shkaktuar lufta ndaj Escobar-it. Rezultoi e suksesshme. Znj. Henao dhe familja e saj qenë në gjendje të largoheshin nga Kolumbia shëndoshë e mirë, duke u vendosur më pas në Argjentinë. “E fundit gjë që mora vesh rreth “Vallëzimit të Rock and Roll”, ishte se Carlos-i kishte thirrur një sërë agjentësh arti në Bogota dhe u kishte kërkuar ndihmë për t’ia shitur veprën një koleksionuesi ndërkombëtar”, shkruan ajo.
Fukushima, Japoni, 2018
Më 1994-ën, “Vallëzimi” doli në shitje në ankandin Christie’s, në Londër. Prejardhja në katalog përmend Billy Rose dhe një koleksionues tjetër, si pronarë të mëhershëm, por nuk përmend shitësin e as Escobar-in. Shtëpia e ankandit i dha një vlerësim prej 625 mijë e 195 dollarësh. Përfundoi e blerë, me çmimin që nuk dihet, nga një biznesmen japonez, i quajtur Teizo Morohashi, themelues i korporatës XEBIO, një rrjet shitjesh me pakicë i artikujve sportivë.
Duke pasur parasysh prirjen e tij për humorin dhe bukurinë në një botë që shkon mbrapsht, ai me shumë gjasë do ta kishte pëlqyer edhe udhëtimin e çuditshëm që piktura e tij përshkoi, për të mbërritur atje
Një koleksionues arti, veçanërisht i magjepsur pas Dalí-së, z.Morohashi bleu afro 330 piktura, skulptura, printime dhe vepra të tjera të artistit. Ai më pas i dhuroi ato, bashkë me 70 vepra nga artistë të tjerë, për të krijuar Muzeun Morohashi të Artit Modern, që u hap më 1999-ën, në një pronë të blerë prej tij, në rajonin e Fukushimës, dy orë me makinë nga bregu i Paqësorit. Sot muzeu mirëpret afro 50 mijë vizitorë në vit. Dalí do të kish qenë i lumtur që një tjetër muze nderon trashëgiminë e tij artistike. Duke pasur parasysh prirjen e tij për humorin dhe bukurinë në një botë që shkon mbrapsht, ai me shumë gjasë do ta kishte pëlqyer edhe udhëtimin e çuditshëm që piktura e tij përshkoi, për të mbërritur atje.
*Peter Libbey/ The New York Times
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.