Art dhe Kulture

Ervina Halili – Për njeriun e institucionalizuar, dekonstruktivizmin dhe fetë

Ervina Halili në manastirin Maria Opferung, në Zug, të Zvicrës. Kredit: Stadtmagazin

Suadela Balliu - Galeria “Landis&Gyr”, e gjendur brenda kompleksit të manastirit të kishës Maria Opferung, në Zug të Zvicrës, një ndër komplekset më të vjetra kishtare të këtij qyteti, ka traditë të hershme të ftojë rregullisht shkrimtarë të kalojnë kohë krijimtarie brenda mjediseve mesjetare. Një ndër ta ishte edhe poetja nga Kosova, Ervina Halili, e cila jetoi gjashtë muaj aty. Siç rrëfen ajo, brenda asaj ndërtese gjendej edhe universiteti, shkolla e muzikës dhe shkolla speciale, ngjitur me bibliotekën e qytetit. Galeria kishte blerë para 50 vitesh një pjesë të manastirit, e dalë në shitje ngaqë tashmë motrat të cilat jetonin dikur aty, kishin vdekur. Hapësira nuk ishte përtërirë dhe fare mirë mund të shfrytëzohej për ndonjë galeri a të rinohej, në një formë të bukur. Që në kohët e vjetra, manastiri kishte pasur dhoma mysafirësh, ku për vite kishte mirëpritur edhe shkrimtarë, filozofë, humanistë e dijetarë që e vizitonin Zvicrën e kështu u vendos të restaurohej ajo pjesë e manastiri në studio pune për hulumtues e shkrimtarë, duke e ruajtur formën e vjetër, të brendshme dhe të jashtme, të manastirit. Edhe pse i ndarë nga pjesa e vjetër e manastirit në të cilën ende jetojnë katër murgesha, në moshë por shumë aktive, manastiri është një labirint që të lejon qasjen në pjesën e vjetër dhe drejt kishës, rrëfen poetja.  

Halili në ballinën e revistës Stadtmagazin

Për mediet vendase, por edhe opinionin e përgjithshëm, një poete nga Kosova shihet si një myslimane në një manastir katolik dhe kjo, tingëllon ekzotike. Revista Stadtmagazine do t’i dedikonte ballinën dhe siç kujton poetja, duke qeshur, atë ditë që gazetari dhe fotografi mbërritën ën rezidencë ajo kishte veshur një rrobë të gjatë, në ngjyrë të zezë, që së largu të krijonte përshtypjen e veshjes kishtare të motrave. Një manastir mesjetar të ndërmend parafytyrimin e jetesës minimaliste të murgjve dhe murgeshave dhe asketizmit, një tërheqje prej botës për të kuptuar më mirë të përtejmen. “Unë jetoj në kohën time, si qenie emocionale, është kohë absolute, jo historike. Ndërsa si qenie sociale më magjeps gjithçka që njeriu tenton me aq ngulm ta ruajë si shenjëzim faktik të jetesës së tij në tokë, qoftë edhe të një jetese politike”, thotë Halili. Një kthim në kohë për të, do të ishte më shumë një përjetim konceptual sesa gjeografik apo arkitektonik. Në këtë intervistë për Gazetën “Si”, Ervina Halili zbulon hollësi nga subjekti i romanit, mbi të cilin po punon ende, poezinë e saj dekonstruktiviste dhe marrëdhënien e saj, si krijuese, me religjionet.

Më the se gjatë kësaj kohe u more me shkrimin e romanit tënd. Njihesh si poete për lexuesin, si ka ardhur ky kalim drejt prozës ?

Paralelisht me poezinë, gjithmonë kam botuar edhe prozë, në formë sporadike, tregime dhe ese, jo në një përmbledhje librore. Ka disa vite që ndoshta edhe për shkak të hulumtimit tim mbi automatizmin kolektiv, kam një interes shumë të madh t’i dëgjoj rrëfenjat reale të njerëzve të tjerë. Pas intervistimit të shumë personave që rrëfejnë historitë e tyre dhe ndjenjat e tyre mbi këto histori, e kam vështirë të ulem edhe shkruaj një histori fiktive, përderisa gjithashtu e ndjej shumë jo etike të shkruash historitë e tyre reale. Prandaj kam gjetur një formë alternative të të rrëfyerit të një historie reale, që nuk është as e imja e as e atyre që rrëfejnë, por hipotetikisht ajo duhet të ketë ndodhur për të dhënë rezultatin e të gjitha rrëfimeve. 

A mund të zbulojmë detaje apo një strukturë në vija të përgjithshme të librit tënd? Diçka rreth vendit utopik që edhe i ngjan Shqipërisë dhe Kosovës , po aq edhe duket futurist...

Kam qenë gjithmonë e fascinuar nga trillerët psikologjikë, më është dukur gjithmonë se japin një shpjegim të ekzagjeruar hipotetik për rezultatin aktual psiko-social dhe politik të shoqërisë me të cilën bashkëjetojmë. Rrëfimi rimerr ngjarjet reale të ndodhura në Kosovë,  por i shndërron në një shoqëri dhe vend distopik, duke u munduar të japë një shpjegim sa qesharak aq edhe të mundshëm të një eksperimentimi social global.

Sa ngacmohet krijimtaria jote nga ngjarjet politike, por edhe zhvillimet ekonomike e psiko-sociale të vendit tënd, vendeve tona?

Kanë qenë gjithmonë të ndërthurura, pavarësisht formës që ka marrë rezultati. Ashtu nisi gjithçka në fakt, në protestat e vitit 1997 në Prishtinë. Unë shkrova “Turma97”, duke e parë veten si qenie të pamundur për të qenë pjesë e asaj turme ngaqë isha fëmijë, por duke e ndjerë turmën pjesë të vetes sime të brendshme. Unë vazhdoj ta shoh njeriun si qenie politike në kontekst social, dhe psiko-aktive në një rrafsh automatik kulturor dhe emocional, por letërsia vërtet është një mrekulli përtej kësaj, është një lojë magjike e trurit njerëzor. Kur flas për letërsinë, unë nuk flas vetëm për shkrimin, flas për njeriun letrar dhe letërsinë si fenomen jashtë definimit teorik të saj. Në fazën aktuale, shkrimi im thuajse ka marrë një trajtë shpirtërore, por baza është konflikti i të gjitha formave të manifestuara në individin dhe turmën.

Krijimtaria jote shihet si surrealiste, ti vetë e cilëson si dekonstruktiviste, në kuptimin e rrëzimit të miteve, sistemeve, normave që ndrydhin apo tjetërsojnë natyrën njerëzore për t’i shkuar thelbit, universit në krijim. Por megjithatë jo më pak duket si parabolë mbi shqetësimet si qytetare e një vendi që ka kaluar shtypje, gjenocide, luftëra...

Edhe surrealizmi është dekonstruktivist në një rrafsh psiko-filozofik. Ajo ishte lëvizje revolucionare kulturore,  e cila u mundua ta shpërbënte njeriun e institucionalizuar nga etika religjioze dhe vlerat elitare borgjeze, duke e projektuar ndrydhjen e tij të ndërdijshme dhe irracionalitetin kolektiv si të vërtetën e vetme perceptive. Imagjinoje; hapim dritaren dhe e shohim ndërdijen, si film. Vepra ime mbase është parë si surrealiste, ngaqë ajo vizualizon konceptet e ngjarjeve dhe jo ngjarjet, por nuk do të doja ta kategorizoja si të tillë. Pastaj a nuk është çdo letërsi, dekonstruktiviste brenda llojit të saj? Do të doja të besoja që po. Njeriu letrar i shtypur lind, jo kur lind si qenie, por kur lind si njeri poetik. Për mua letrarimi është proces alkimik, një magnum opus përmes udhës së të  cilës e njeh realitetin njerëzor, jo vetëm si informacion historik, por edhe si përjetim emocional kolektiv, duke e futur veten në të gjitha proceset transitore,  deri në shpëlarje dhe pastaj zbrazëti,  për t’u mbushur nga e para.

Ervina Halili në manastirin Maria Opferung, në Zug, të Zvicrës. Kredit: Stadtmagazin


Si arrin tek lokalja, konkretja, duke përdorur këtë abstragim surrealist apo dekonstruktivist? Pra, të përçosh një ndjesi të prekshme, të afërt, por pa pasur nevojë të zbresësh te konkretja...

Le të flasim me gjuhën e alkimisë për pak: Nigredo, (nxirja, dekompozimi) është procesi fillestar i “Prima Materia” alkimike, drejt gurit filozofik. Është procesi pashmangshëm organik i çdo cikli njerëzor, nëse duam që të nisemi drejt një udhe transformimi. Fatkeqësisht,  është i pashmangshëm edhe po nuk deshëm të nisemi drejt një udhe transformimi. Veçse,  kur na bie ta takojmë,  rrezikojmë të mbetemi përjetësisht në këtë fazë primordiale arketipore të qenies njerëzore, nëse nuk e kuptojmë se Nigredo është vetëm shkalla e parë e një procesi.  Kjo është faza më konkrete, ferri tredimensional i të gjitha instinkteve bazike,  që mund të gjenerojë dhimbje përmes egos. Edhe nga këtu mund të bëjmë letërsi, sepse egoja ka nevojë të pashtershme që ta rimëkëmbë veten nga disfata e dhimbjes, duke u heroizuar pavetëdijshëm si shpëtimtari i dhimbjes kolektive. Nga këtu mund të krijojmë edhe kultura të tëra, duke mos arritur të transformohemi kolektivisht, por duke krijuar iluzionin e transformimit material dhe njeriun gjithashtu,  duke e parë si qenie të tillë brenda këtij iluzioni i cili rritet njerëzishëm, jashtë magjisë së tij shpirtërore.

Kur flas për shpirt, nuk flas për një shpirt religjioz, flas për një dimension transfizik të njeriut, i cili mund të përjetohet vetëm në fazat e tejkalimit të tij egocentrik. Pas kësaj faze, vjen dëlirja, detoksifikimi, zbardhimi, Albedo – në të cilën egoja vështrohet e shkëputur nga qenia dhe psika shkëputet nga identifikimet,  me të cilat është mbrojtur në Nigredo. Edhe nga këtu bëhet letërsia dhe kultura të tëra. Pastaj vjen Citrinimi dhe në fund skuqja ose Rubeddo,  fazë në të cilën veç e kemi krijuar gurin filozofik ose individimin arketipor. Kjo fazë nuk flet për individualitetin si qenie vetjake, por flet për individimin si qenie e unisuar me tërësinë. Kjo qenie nuk është qëllimisht dekonstruktive, por i sheh ngjarjet si pasojë e një etike kolektive që është pjekur në fazën e parë primordiale të qenies sociale. Shpesh, kjo etikë merr fasadime elitare kulturore që e arrin pasurinë e fasadimit me luftë dhe shtypje sistematike egosociale mbi kolektivin,  për interesa të mbijetesës, brenda Nigredos.

Halili gjatë qëndrimit në Zug.

Një poete nga Kosova, në një manastir katolik tingëllon ekzotike për zviceranët, që i kanë gati kutitë e stereotipave për të të kategorizuar si myslimane. Cila është lidhja jote personale me Zotin, të përtejmen, hyjnoren, por edhe me religjionet në përgjithësi?

Kur bashkëvepron instinkti mbijetues me intelektin në stadin fillestar, fillimisht kategorizon, siç po bëj unë tani. Është faza e parë e gjykimit, shumë e nevojshme që të mund të arrijmë në kontrollin e njohjes (gnosis), sepse njeriu ka frikë edhe nga njohja e tij. Ndërdija e tij e përjeton paraprakisht rezultatin e asaj njohjeje, andaj kujdeset ta ndrydhë sapo ta ketë përjetuar frikën e atij rezultati dhe frikën e përjeton, sepse nëse e lejon atë njohje, ajo nuk korrespondon me sistemin etik me të cilin ai identifikohet automatikisht, ndërsa të përjashtuarit nga identifikimi përbën një tjetër problematikë emocionale për të. Për shkak të kësaj frike, ai lejon edhe të ia drejtojnë njohjen, automatikisht.

Sa fertil është terreni i Kosovës, sa u përket besimeve fetare, për një krijuese si ti? Si i sheh ti dinamikat fetare, në një diskurs përtej ndasive apo përcaktimeve që njerëzit bëjnë nga brenda apo që pësojnë prej të tjerëve nga jashtë?

Diktimi bëhet rrezik kur funksionon kolektivisht dhe institucionalizohet, duke u formuar komunitete të ndryshme identifikuese, të cilat janë patjetër të nevojshme brenda këtij rrugëtimi social, dhe shumë të natyrshme, bile. Duke qenë se edhe frika brenda njeriut është e natyrshme, por janë pozitive vetëm atëherë kur,  brenda këtij komuniteti të kontrolluar çdo njeri ndërgjegjësohet për kontrollin dhe përsëri vendos të qëndrojë vullnetshëm brenda një komuniteti. Lidhja ime me të përtejmen është e përtejme dhe vetja ime materiale, trupi im dhe truri im është lidhja e vetme që kam me të përtejmen duke i konsideruar edhe ato si manifestim material i një tërësie ma të gjerë se kufijtë e mi. Nuk më duhet terreni i asnjë vendi në botë për të qenë e lidhur, të gjitha terrenet janë në mua.

A duhet të notosh në të njëjtat ujëra si të poezisë tënde, edhe si individ, që të mund të përcjellësh atë intensitet të vargjeve?

Jo, do të thosha. Nuk besoj në intensitet në rrafsh vertikal, besoj vetëm në një vijë lineare, si koha absolute e Njutonit. Secili e ka intensitetin e vet dhe asnjeri nuk e kupton atë intensitet pa ndihmën e intensitetit të tjetrit, jemi një rrjet intensitetesh që ecim tutje duke u shtyrë. Ne jemi qenie që zbulohemi nga gjërat tona që nuk i njohim brenda vetes, çdo frekuencë e mundshme e tjetrit na nevojitet për këtë tu zbuluar.

A mendon se ke qenë me fat që ke lindur në një vend si Kosova? Flas nga ana artistike, ndoshta ka qenë e kaluara, zhvillimet dhe gjithçka tjetër që të ka bërë të shprehesh nëpërmjet letërsisë? 

Kam qenë shumë me fat që kam lindur në Kosovë, sepse gjyshja ime më ka rrëfyer shumë përralla e histori të përçudshme zanash e orësh, sepse kam njohur shumë njerëz, që më kanë motivuar e kam studiuar e njohur shumë shkrimtarë inteligjentë,  që më kanë mbushur mendjen e pleq të urtë që ma kanë mbushur shpirtin,  të cilët zor se do t’i kisha njohur në një vend tjetër, por e kaluara e Kosovës është një fatkeqësi,  të cilën duhet ta shndërrojmë në një forcë kolektive për ndërtimin e një shoqërie të ndërgjegjshme, e cila do ta shkëpuste identifikimin e çdo qytetari nga dhimbja e kujtesës. Unë do të isha me fat po të lindja në çdo vend të botës, edhe nëse nuk do ta kisha parë kurrë asnjë makinë shkrimi.

A vazhdon ta kesh makinën e shkrimit? 

Po, ja me makinë po të shkruaj.

Të kthehemi edhe njëherë tek religjionet. Aktualisht po jeton në një vend si Zvicra, që përtej traditës së krishterë ka sot një shpërfaqje të pothuajse çdo religjioni, sekti apo rryme shpirtërore dhe po ashtu,  je shqiptare dhe ke parë sesi në Kosovë dhe në Shqipëri kemi një bashkëjetesë historike mes feve. Nëse në perëndim ka përplasje qytetërimesh, që shprehen shpesh përmes terrorizmit dhe fundamentalizmit, si fraksion ekstrem i Islamit, mes shqiptarëve,  qytetërimet duket sikur nuk janë përplasur por janë mbivendosur gradualisht, ose me një lloj pranimi nga të gjithë. A mendon se në shekullin XXI ,  të barazosh qytetërimin me besimin fetar është regres?

Ne duhet ta kuptojmë se jemi qenie shpirtërore në trup njeriu dhe jo njerëz,  që po synojmë përjetim shpirtëror. Parimisht ne jemi qenie shpirtërore, ne nuk mund të kërkojmë të bëhemi diçka që ne veç jemi, me ndihmën e diçkaje si institucioni fetar që ne vetëm e kemi organizuar nga frika e moskontrollimit të dijes sonë. Tash,  atë organizim e merr në dorë kushdo që e fiton dhe  lufton për ta orientuar atë frikë. Në një sistem kapitalist,  i cili është ndërtuar në bazamentin e institucioneve fetare ose më mirë të themi, është modifikuar, transformuar,  nuk bëhet fjalë më për fraksione Islamiste e as religjioze, bëhet fjalë për politika të gjëra ekonomike të cilat shfrytëzojnë këtë qenie të indoktrinuar ideologjikisht jo vetëm në kontekst fetar,  por edhe nacional, sepse jo rastësisht i paraprijnë njëra-tjetrës, për të krijuar konflikte që mund të jenë shkatërruese për çdo bazë kulturore që njeriut do t’i nevojitej ta mbronte qytetërimin e tij. Kur flas për qytetërim, këtu flas për banimin e tij kulturor brenda një hapësire. Sepse kultura e ka shpirtin edhe jetën e vet, njëjtë si njeriu.

Kosova dhe Shqipëria ka bashkëjetuar brenda organizimeve fetare pavarësisht kushtëzimeve administrative të tyre në kohë pushtimesh, sepse i ka ambientuar fetë shumë lehtë brenda kulturës pagane,  që ka pjekur për shumë shekuj më parë në këto treva. Shqipëria ende vazhdon të ketë kultin e malit të Tomorit brenda Bektashizmit dhe nuk ishte shume e vështirë te festohej Krishtlindja në këto treva kur shumë më herët ishte Buzmi, e kështu ka ndodhur me të gjitha ritet, pavarësisht nëse kemi ne një njohje pragmatike mbi to ose jo, ne padyshim se kemi një memorie të largët mitikisht të trashëguar e cila pas një adaptimi fetar është kombëtarizuar me Rilindjen Kombëtare si mburojë identitare dhe uroj që kjo të ketë rëndësi identitare,  nëse do t’i nevojitej një komuniteti si unisim.

Si i sheh ti religjionet mes gjeopolitikës dhe eksperiencës shpirtërore të individëve? A është dekonstruktiviste edhe për këtë poezia jote? Pra, të braktiset fasada, etiketa, përkatësia për t’i shkuar religjionit si përvojë shpirtërore në thelb...

Ne nuk mund ta dekonstruktojmë institucionin pa e dekonstruktuar njeriun e institucionalizuar, sepse është njeriu që ndërton institucionin për t’u nënshtruar ndaj kontrollit dhe organizimit. Do të insistoja më shumë në transformimin dhe, kur njeriu arrin të kuptojë se duhet transformuar nga ai që është dhe duhet të transformojë nga ajo që ka, nuk mbetet asnjëherë në stadin e njëjtë të materies bazë. Dekonstruktivizmi nuk është shkatërrim, është kthim i vetëdijshëm tek baza. Nuk mendoj se duhet të braktiset asnjë përkatësi që njeriu tashmë e ndjen si përkatësi. Kësaj përkatësie çfarëdo qoftë, i është dashur kohë për t’u formuar. Tendenca për ta shkatërruar çdo gjë që ka pasur një proces biologjik dhe historik të formimit, krijon një konflikt psikologjik që manifestohet si dhunë e pavetëdijshme ose e vetëdijshme e subjektit.

Dhuna e çfarëdo lloji (psikologjike, fizike, intelektuale, kulturore, fetare) vazhdon të jetë pjesë e stadit primordial të zgjidhjes së çdo problemi; edhe dhuna politike e cila historikisht i ka shfrytëzuar përkatësitë religjioze për t’i definuar kufijtë e kontrollit, fillimisht me maskotë krejt paqësore. Poezia ime thotë të mos braktiset asnjë gjë, të rrimë të gjithë aty ku jemi, vetëm se të  mos e nënshtrojmë fuqinë individuale ndaj frikës institucionale. Ne jemi ata që e kemi formuar kulturën, institucionin edhe çdo organizim të mundshëm social parimisht për t’u formuar nga ato më pas. Të formohesh nga kultura nuk do të thotë të lejosh të zvogëlohesh nga ajo si qenie shpirtërore dhe të shndërrohesh në instrument politik,  për formimin e strukturave institucionale. Le të fillojmë nga e para. Ne jemi gjithçka që do të ndërtojmë nga gjërat që kemi kaluar së bashku. Mos ta humbasim krejt magjinë.


Copyright © Gazeta “Si”


Më Shumë