.png)
Suadela Balliu - Pak ditë më parë, Shoqata e Arkitektëve të Shqipërisë organizoi Forumin “Share Architects Tirana”. Për të dytin vit radhazi, një aktivitet bëri bashkë në një sallë arkitektë superstar-ë me famë botërore, arkitektë të rinj të talentuar me çmime ndërkombëtare dhe profesionistë vendas. Kontaminim i arkitekturës lokale nga këto të reja, e cilëson me shaka Kreu i Shoqatës së Arkitektëve të Shqipërisë, Armand Vokshi, njëherazi nismëtar për të sjellë këtë event të madh, edhe në kryeqytetin shqiptar. Prej dhjetë vitesh, brandi “Share” me seli në Rumani i ka shtrirë veprimtaritë në kryeqytete t të ndryshme Europës Qendrore, Lindore dhe Jugore.
Përfaqësimi i Shqipërisë në këtë ngjarje të rëndësishme për arkitekturën dhe urbanistikën erdhi përmes dy arkitektëve; një të riu, me një projekt të veçantë dhe një arkitekti emblematik si Maks Velo, i cili pasi u nderua nga komuniteti i arkitektëve me titullin “Opera Omnia”, në fjalën e tij përshëndetëse do të prekte plagën më të madhe të arkitekturës shqiptare, kaosin urban të krijuar pas viteve ’90, në disa prej zonave të kryeqytetit, duke i kritikuar thellë kolegët se ia shitën profesionin politikanëve, të cilët e quajnë vetëshkatërrimin, rijetëzim. Fjalim që u duartrokit nga të pranishmit.
I ftuar i veçantë i eventit ishte arkitekti italiani Massimiliano Fuksas, një nga më të mëdhenjtë në botë. “Është një ditë shumë e bukur, sepse flitet për gjëra shumë të bukura dhe është promovim shumë i mirë i arkitekturës, por edhe i vendit”, thotë Vokshi, duke shtuar se më pas krijohet një rrjet, që e promovon Shqipërinë dhe Tiranën, në mozaikun e kryeqyteteve “Share”. Por jo vetëm gjëra të bukura. Në këtë intervitë për Gazetën “Si”, arkitekti flet mbi identitetin e kryeqytetit, kaosin e ndërtimeve dhe sfidat e arkitektëve përballë ndërtuesve dhe politikëbërësve. A kanë faj arkitektët për ndërtimin e kësaj Tirane që rritet në lartësi e ku mungojnë gjithnjë e më shumë parqet e vogla mes pallateve? “Nuk duhet marrë me mashën, por me dorën që e lëviz”, thotë Vokshi
Arkitekti Maks Velo 
Velo dhe Fuksas 
Arkitekti italian Massimiliano Fuksas
Fokusi i Forumit “Share Architects Tirana” ishte tek e tashmja dhe e ardhmja e arkitekturës. Ku po shkon arkitektura sot dhe cilat janë tendencat e reja?
Trendi aktual i arkitekturës është drejt globalizimit, jo vetëm në Europë, por në të gjithë botën, ku ky trend e ka mbytur pjesën autenticitetit dhe të sferës lokale. Pjesa lokale në fakt është mbytur dhe tendencat e reja, me internetin. Dhe nga arkitektura bashkëkohore nuk kuptohet vendi apo lokacioni. Por megjithatë, nga njerëzit që erdhën aty, u pa një tendencë për të lidhur arkitekturën me historinë, kontekstin, ambientin, vendin ku ndërtohet. Ishte një debat i fortë; të jesh modern, lokal, të përdorësh materialet e vendit. Zgjat prej dhjetëra vitesh. Tendenca për të bërë gjënë e fundit që shihet në internet, është shumë prezente dhe jemi shkëputur totalisht nga gjuhët e ndryshme, që kemi pasur në vendin tonë. Shihet një ndryshim radikal i arkitekturës, edhe në Shqipëri.
Në vendin tonë e kemi kaluar tranzicionin arkitektonik apo po e jetojmë ende?
Kemi disa elementë, që në të mirë e të në keq mund të shqyrtohen, kemi një produkt të madh të bërë nga arkitektë shqiptarë, kemi disa produkte të bërë nga arkitektë të huaj, që janë edhe superstar-ë dhe kanë ndërhyrë në pika kyçe të qytetit, me një arkitekturë të veçantë, globaliste, jo lokale dhe është një pjesë e tretë, që nuk mund të quhet arkitekturë, por që është mbushur vendi; me pjesën rezidenciale, pallatet pa identitet që në fakt edhe cilësinë e kanë shumë të dobët. Por qëllimi i konferencës nuk ishte shqyrtimi i kësaj pjese të dobët, por ngritja e vlerave dhe biseda mbi to që këto vlera të induktohen tek arkitektët që të rrisin cilësinë. Është një konferencë “buoniste” kur flitet për të bukurën, të mirën, duke anashkaluar të keqen dhe të shëmtuarën. Megjithatë, në konferencë pati debat të fortë. Pati një fjalë nga MaksVelo, që faktikisht akuzonte në bllok arkitektët që e kanë shitur të bukurën e të vlefshmen, për paranë, politikën apo kërkesat e investitorëve, gjëra të cilat duhet të jenë të shenjta për arkitektët. Në disa pika ka të drejtë e nuk ka nevojë për komente, sepse pjesë të qyteteve tona janë masakruar nga kjo.
Mes vizionarit dhe misionarit, ku qëndron roli i arkitektit? A mos u vihet një barrë e rëndë përgjegjësie?
Në Shqipëri ka arkitektë të jashtëzakonshëm, shumë të talentuar. Ndryshe nga piktori, që bën artin, e ekspozon aty dhe kënaqesh duke e parë, arkitekti si babai i arkitekturës, duhet të bashkohet me nënën, ai që ka paranë dhe është investitori, që mund të qëllojë me nivel të ulët intelektual apo një politikan, me prirje korruptive apo interesash. Produkti është një martesë, mes këtij babai të talentuar dhe kësaj nëne të shthurur. Kur martesa është e mirë, edhe arkitektura është e mirë, përndryshe mbetet një projekt i bukur në letër, por arkitektura është ajo që mbush qytetin dhe që të ketë vlera, duhet të përkojë alkimia e shumë pikave.
Po problematikat që hasen sot, kryesisht në zonat urbane, cilat janë? Nga ajo që u diskutua, a i hasin edhe arkitektë të rajonit, të njëjtat sfidat? jo vetëm me aferat korruptive, por ndoshta një përplasje me politikëbërësit mbi vizionin e së ardhmes që kanë arkitektët...
Rasti më skandaloz është ai i Shkupit, ku arkitektura e qytetit u ndryshua nga politika. Në vitet ’70, pati një tragjedi; qyteti u shemb nga një tërmet i fortë, por pati fatin e mirë të projektohej nga një arkitekt i famshëm japonez, i cili i dha një vizion të jashtëzakonshëm, të një qyteti me tipare moderne. U ndërtua nga arkitektë të jashtëzakonshëm jugosllavë gjatë komunizmit. Ndërkohë që, në 2004 -ën a 2005-ën, u vendos, nga politika e Shkupit, që kjo arkitekturë moderne të tjetërsohej me korniza false, që e ka deformuar komplet qytetin.
Më mirë të kesh një qytet kaotik si Tirana sesa një qytet aq qesharak. Kur u mbajt konferenca “Share” në Shkup, ishim të ftuar unë nga Shqipëria dhe Astrit Nixha, kryetari i shoqatës së arkitektëve të Kosovës dhe ai u tha: “Po të doni vijmë në shenjë zije të vdekjes së arkitekturës moderne”. Ishte shaka, por shumë domethënëse. Ndryshe është në Sofje; politika është shumë prezentë, por duke qenë brenda Bashkimit Europian, nuk janë aq prezentë sa më parë. Sofja është qytet i bukur dhe ka nisur të ndryshojë pozitivisht, i ndihmuar me fonde nga BE, për të nxjerrë qytetin e vjetër, por edhe për pjesën metropolitane.
Është interesante sesi shihet sot arkitektura e komunizmit, në botë. Muzeu i Artit Modern në Nju Jork, MoMA hapi para disa kohësh një ekspozitë me skica dhe projekte të arkitekturës së ish-Jugosllavisë, titulluar “Drejt një Utopie Betoni” , ku projektet brutaliste ishin jo vetëm moderne për kohën, por që tregonin edhe një pavarësi të madhe artistike. A ka vepra të tilla nga periudha e regjimit, që mund t’i quajmë ende moderne në Shqipëri?
Ato të ish-Jugosllavisë janë shumë ekspresive. Në vitet ‘60, pas vdekjes së Stalinit, Hrushovi shkëputi edhe arkitekturën nga linja staliniste. Ishte një neoklasicizëm rus, që e kemi të pranishëm edhe në Shqipëri, në disa pika. Kërkohej arkitektura si dominancë e proletariatit ndaj kapitalizmit dhe në vitet ’60 pati debat të madh mes arkitektëve. Kishte lindur ndërkaq lëvizja moderne dhe shumica e arkitektëve me famë botërore ,sidomos Le Corbusier – babai i kësaj arkitekture – ishin me prirje të Majta ekstremiste dhe kishin afinitet me Bashkimin Sovjetik. Këtë linjë majtiste të arkitektëve superstar-ë, Hrushovi e përdori si linjë e arkitekturës komuniste dhe, e absorbuar nga Rusia, u mor në rresht nga të gjithë vendet e boshtit të Lindjes dhe nisën ta bënin shumë domethënëse. Në Jugosllavi, ka pasur prezencë mjaft interesante të kësaj arkitekture. Edhe në Shqipëri e shohim shkëputjen e fortë të viteve ’60.
Deri në ato vite u bënë disa objekte me linjën e tillë; zyrat e Parlamentit, disa banesa aty-këtu në Bulevard apo nga Rruga e Durrësit, kemi ndërtesa në Durrës apo në Shkodër, Teatri “Migjeni”. Pra, janë disa objekte të forta. Më pas, kemi ardhjen e disa studentëve shqiptarë, që kishin studiuar në Rusi apo vende të tjera të Lindjes, që sollën këtë frymë të re dhe tendenca, pas shkëputjes me Rusinë në vitet ’70, pati lulëzim interesant. Kjo ishte gjenerata e tretë e arkitektëve, të cilët u formuan në shkollat shqiptare, me frymën e atyre që kishin ardhur nga shkollat e Lindjes, si Maks Velo, Petraq Kolevica, të cilët filluan të prodhonin arkitekturë mjaft interesante. Filluan, por më 1973-shin, me Revolucionin e famshëm kulturor, kjo u ndërpre. Maksi u fut në burg, Kolevicën e çuan në Korçë. Si të thuash, pati tendenca, pastaj mbizotëroi një pauzë e gjatë, sepse regjimi nuk e lejonte të kishte një ekspresivitet kaq të madh. Pastaj, në vitet ’80, pati një rilindje, nga pikëpamja e arkitekturës, sepse kemi disa vepra të mëdha si; Piramida, Muzeu Historik Kombëtar apo objekte të tjera, të këtij karakteri.
Pra, edhe brenda periudhës së komunizmit, ka dallime të tendencave dhe stileve, në arkitekturën shqiptare...
Pjesa e arkitekturës së Realizmit Socialist, akomaduhet shkruar, duhet studiuar, nxjerrë, hulumtuar dhe klasifikuar. Ka disa njerëz, që kanë filluar të merren, por kërkon shkëputje kohore, sepse jemi shumë afër dhe gjërat janë të lidhura emocionalisht me kohën dhe ngatërrohet ana emocionale e ideologjisë me atë që, është gjuha arkitektonike. Arkitektët në Shqipëri janë shtuar me kalimin e kohës. Në vitet ’25 –’50, ka pasur vetëm katër apo pesë arkitektë, pastaj erdhën duke u shtuar dhe në bazë të statistikave, aktualisht janë tre mijë të licencuar. Por numri arrin diku tek pesë mijë, mendoj. Them se ka akoma vend për të tjerë, sepse i gjithë territori shqiptar është në tranzicion e sipër.
Ishin arkitektët që krijuan dhe punuan gjatë regjimit komunist, po ai brez që u shkollua në fund të viteve ’80 e që i kapi ndryshimi i sistemeve, ku diktati nuk qe më ideologjik, por ekonomi tregu, me cilat sfida u përball?
Vitet ‘90, besoj se i gjetën në befasi arkitektët. Është diskutim i gjatë, i vështirë të mblidhet me pak fjalë. Gjatë regjimit komunist, arkitektët nuk ishin të vetëpunësuar, por ishin punonjës të thjeshtë në Institutin e Ndërtimit, punonin tetë orët e tyre dhe vazhdonin jetën. Ndërkohë vitet ‘90, i detyruan të shkëputeshin dhe të hapnin zyrat private, të gjenin klientë, të merreshim me shtetin...pra ndryshoi së pari, mënyrë e të bërit profesionin dhe së dyti arkitekturën. Deri në atë kohë, regjmi diktonte ç’duhej bërë, tipologjitë ishin të sakta, kërkimi për arkitekturën ishte i vakët dhe në atë kohë, e gjitha kjo ndryshoi në mënyrë rrënjësore. Mendoj se ka qenë shumë i vështirë adaptimi me kohën për ta.
Pati rikthim të stileve që në Shqipëri nuk ishin prekur gjatë atyre viteve apo ndoqën trendët e kohës?
E vështirë të thuhet. Arkitektura e viteve ’90 deri në vitet 2000, është e çuditshme, nuk i ngjan as arkitekturës para viteve ‘90, por as shembujve të arkitekturës, sepse tipologjitë që nisën të zhvilloheshin ishin pallatet edhe këto në fakt, shpesh i ngjanin më shumë investitorëve sesa arkitektëve që paguanin. Në rast se i pyesni, asnjëri nuk i identifikon veprat me projektet e tyre, sepse në 90 përqind të rasteve janë tjetërsuar; janë bërë me materiale të dobëta, janë tjetërsuar fasada, volumetria, janë bërë shtesa. Kjo periudhë është e vështirë të kritikohet.
Pra janë bërë nga nevoja. Pastaj vijnë vitet 2000. Është periudha që jeni prezantuar edhe ju në arkitekturë. Çfarë ndryshoi?
Jam kthyer në Shqipëri më 2009 -ën, pas 18 viteve jashtë ishte shock i madh. Është sfidë e madhe edhe aktualisht, pavarësisht se gjërat kanë evoluar shumë, mundësitë janë më të mira, edhe klientët janë bërë të vetëdijshëm kanë kërkesa, edhe për banesat. Nuk kërkojnë thjesht një shtëpi ku të fusin kokën, por edhe cilësia, si materialet, ndarjet e brendshme, estetika e jashtme që lidhet me kontekstin...gjërat që duken të rëndomta, por janë në fakt tregues. Ndërkohë kanë nisur diskutimet për arkitekturë elitare, në disa pika. Interesante ka qenë edhe ardhja e arkitektëve të huaj, ku objekte specifike iu dhanë atyre për t’u realizuar. E megjithatë, për efekt të ligjit, këta arkitektë duhet të lidhen me studio shqiptare. Një bashkëpunim i obliguar, por që u induktonte edhe arkitektëve vendas të merrnin nga ajo frymë. Më parë ishte e vështirë të merrje një vizë e të shihje një arkitekturë jashtë, por sot me hapjen e kufijve udhëton më lehtë, sheh dhe frymëzohesh nga një arkitekturë e veçantë. Pastaj është edhe interneti. Megjithëse është pak e trishtë, pasi automatizimi e ka bërë jetën shumë të shpejtë dhe të lë pak kohë të mendohesh në projekt dhe mund të biesh pre e kopjimeve, copëzave të marra aty-këtu, si një kolazh, më shumë për të kënaqur oreksin e investitorëve sesa një hulumtim i drejtpërdrejtë.
Gjatë dy dekadave të fundit, kemi parë më shumë ndërtime pallatesh apo hotelesh e më pas vepra të mëdha publike. A ka qenë vetëm tek komplekset e banimit nevoja e zhvillimit të qytetit?
Lidhet edhe me historinë e shtetit. Arkitekturat e veçanta janë vepra publike që iniciohen dhe bëhen nga shteti, por tek ne ka pasur prioritete të tjera. Megjithatë, brandi politik që pati para pak kohësh, “Rilindja” e famshme, që u mor me qendrat e qyteteve. Keni parë sesi Tirana ka ndryshuar qendrën e saj apo edhe Pazari i Ri. Janë bërë disa investime në dukje, pastajjanë të diskutueshme nëse pëlqehen apo jo. Janë bërë transformime edhe në qytete të tjera. Debati duhet të kishte qenë; a duhej ruajtur shumë dhe ndryshuar pak apo ndryshuar në mënyrë radikale dhe ruajtur pak.
A keni pasur diskutime të këtij lloji me kryebashkiakun e Tiranës dhe, a është konsultuar ai me ju si Shoqatë e Arkitektëve?
Kanë qenë projekte të shtrira në kohë, në fakt. Sheshi “Skënderbej” ishte diskutuar prej një kohë gjatë, përpara se të realizohej si projekt. Megjithatë, përpos gjërave të vogla, në përgjithësi është gjë e mirë për qytetin; një zonë pedonale, fantastike për njerëzit. Na pat thirrur kryetari dhe patëm shprehur meraqet tona, por sfida e madhe e Tiranës është trafiku dhe lëvizja dhe mendoj se ka shumë punë për të bërë.
A keni ju si Shoqatë, diskutime me politikëbërës mbi çështje të urbanistikës, ndërtimeve, arkitekturës?
Janë tryezat, por duhen ndërhyrje shumë të mëdha. Imagjino, Parisi më 1860-ën nisi çarjet e mëdha që ndryshuan radikalisht qytetin, kjo për shkak të lëvizjeve dhe rregullsisë. Tirana nuk e di kur do ta nisë këtë proces, në disa pika edhe ka filluar; unaza e vogël është mbyllur në një pjesë, por jo krejtësisht dhe kemi probleme në lëvizje. Edhe unaza e mesit, që e kanë bërë italianët është e pambyllur – lumi Lana nuk ka qenë asnjëherë pjesë e unazës si projekt. Ajo shkon tek Presidenca, por duhet të çante lart, të shkonte në Qytetin Studenti, deri tek zona e Brrylit. E treta, si rend kronologjik, por e pesta si plan urbanistik, është ende në proces. Kur të përfundojë, mund të absorbojë një pjesë të trafikut, që aktualisht futet në qytet për të shkuar në rrethina.
Në një qytet si Tirana, me mbivendosje stilesh, nga ai italian, tek ai komunist dhe zhvillimet post-tranzicion, sa është e mundur të përvijohet një identitet, një fytyrë e saj ?
Kur flasim për një qytet secilit i shfaqet një imazh; Roma identifikohet me Colosseo-n, Parisi me kullën Eiffel e me rend, shfaqen edhe të tjera kualifikime objektesh dhe ambientesh. Kur i pyet të huajt për Tiranën, një nga pjesët identitare është Piramida, kompleksi “Nënë Tereza”, xhamia e Et’hem Beut, kompleksi i Ministrive, por ndërkohë futja e elementëve të rinj po ia ndryshojnë identitetin. Të huajt mendojnë se është proces pozitiv, sa i përket imazhit identitar, por duket parë nëse shoqërohet me komfortin e qytetarëve. Para pak, lexova që Tirana është qyteti më i pajtueshëm në Europë. Duhet parë nëse imazhi shoqërohet me komfortin apo thjesht është identitet i ri që i jepet kryeqytetit, pa marrë parasysh elementët e tjerë.
Ndërhyrjet, sidomos brenda unazës ekzistuese duhet të jenë me një sens rikuperues të pjesës urbanistike dhe duhet të jetë e panegociueshme. Kur të vendoset një objekt, duhet të jetë i lidhur me të gjithë pjesën tjetër, të krijohen lidhje harmonike, të mos ketë ndryshime radikale nga njëri objekt tek tjetri, të llojit të materialeve, elementëve, gjuhës arkitektonike. Duhet të ketë një harmoni, që vende të tjera e ruajnë me fanatizëm dhe mund të krijohen zona të ndryshme. Në Paris, në La Défense ka shpërthyer moderniteti dhe të duket vetja si në Nju Jork, por në qendër gjërat janë ndryshe. Ne këtë e kemi humbur dhe presim të fitohet një identitet i ri, që më pas ta ruajmë. Do të presim çfarë do të ndodhë, pasi të ketë një pjekje të ndryshimit radikal.
Në një botë që po zhvillohet shpejt, fokusi vihet shpesh tek ruajtja e mjedisit, materialet miqësore me natyrën. A shihet edhe këtu kjo tendencë?
Në universitet është një nga lëndët më të rëndësishme, por kur dalim në jetë trendin e drejtojnë vlerat monetare dhe ato pastaj caktojnë cili është rezultati. Por ka dy drejtime për të cilat mund të bisedohet. E para është pjesa ambientale, e kursimit të energjisë, një objekt inteligjent i ndërtuar sipas parametrave që nuk shpenzon, nuk e ndot mjedisin dhe e dyta, lidhet me kontekstin; përdorimin e materialeve lokale, të riciklimit, të materialeve miqësore me natyrën dhe ruajtja e elementëve tradicionale dhe imazhit estetik. Janë elementë që mundohemi t’i bëjmë bashkë, por ndonjëherë bëhet njëra dhe lihet tjetra. Nëse flasim për pjesën e parë të ruajtjes së energjisë, ndërtesat tona janë shumë më të mira se ato të viteve ‘90, shumë herë më të mira se të viteve të komunizmit, por ka akoma shumë për t’u bërë. Në qendër janë ndërtuar objekte fantastike, si në cilësi të mureve apo edhe të vetratave, ndërsa në periferi lënë për të dëshiruar. Por nga ana e riciklimit dhe materialeve lokale apo që lidhin pjesët e arkitekturave, ka shumë debat. Tendenca është për të përdorur gjithmonë materialet që vijnë nga jashtë. Vitin e kaluar deshëm të prezantonim një fushatë sensibilizuese, bashkë me arkitektë të Kosovës, ku të bëhej një konkurs për ndërtimin e një vile me materiale lokale. Trendi ishte “Ndërto Shqip!” Ideja ishte të gjenim prodhues shqiptarë- nga xhami, gurët, tullat dhe ata, do të subvenciononin. Përfituesi do të ishte një familje e varfër. Na duhen këto nisma, që të marrin vlerë disa produkte vendase. Vitin e kaluar kjo nismë na dështoi, por mund ta realizojmë këtë vit.
A keni në komunitetin juaj debate të tipit; të ecim me hapin e kohës apo të ruajmë elementë historikë dhe identitarë. A mund të gjendet në ndërthurje e të dyjave?
E vështirë. Jashtë, ngaqë kanë pasuri të fortë arkitektonike, i fusin gjërat e reja duke e ruajtur të vjetrën dhe duke e integruar atë me të renë. Nga Tirana nuk kemi ruajtur thuajse asgjë. Prishet, niset nga zeroja. Ky është debati që kemi, qoftë me Teatrin, qoftë edhe në elementë të tjerë: A duhet mbajtur ai teatër pjesërisht, plotësisht apo duhet shembur i gjithi? Janë debate që duhet të ishin ndër arkitektë. Mora këtë shembull, por mund të ishin plot të tjerë.
Meqë dolët tek teatri, ju keni botuar një libër “Gjurmë të arkitekturës italiane në Shqipëri, 1925- 1943”. Si pjesë e një identiteti të rëndësishëm, ku janë edhe fillesat e Tiranës urbanistike, projektuar nga arkitektët italianë, a na duhet kjo ndërtesë teatri, për të ruajtur një pjesë të historisë?
Jo vetëm Teatri, por zona të mëdha të Tiranës, duhet të ishin bllokuar, të adaptoheshin me kohën, por që shteti të ruante të pandryshuara. Do duhet t’u tregojmë fëmijëve periudhat historike. Mund të bëhen përshtatje të vogla rreth nevojave të kohës. Unë kam pasur vetë një debat, me një vilë pranë Ministrisë së Arsimit. Ajo ka qenë tri kate dhe u bë katër. Fatmirësisht, pronarët ishin të kuptueshëm. Fillimisht e donin pallat, por ideja ishte, si nga ana e biznesit apo ajo arkitektonike e funksionale, të ruhej të paktën imazhi i asaj vile që kishte qenë, duke e përshtatur me nevojat e kohës. Ishte debat që zgjati pak në kohë, derisa u bindën se ishte e drejtë. Është një shembull që i bën më mirë qytetit sesa arkitekturës moderne. Nuk u diskutua sesa modern do të ishte, por të ruhej siç kishte qenë. Banorët aty, u habitën sesi u ndërtua e re, por që dukej si ajo që kishte qenë. Sot më thonë banorët “Sa mirë që nuk e prishe!””. Mund të bëja diçka supermoderne, por nuk e di sesa do të kënaqeshin këta banorë apo qyteti me të.
Dikur, kur Edi Rama ishte kryetar i Bashkisë së Tiranës, realizoi një fushatë të lyerjes së fasadave, e cila pati jehonë ndërkombëtare. A ka sot diskutime mbi fasadat? Një fushatë e ngjashme, për të mos i lënë në dorë qytetarëve...
Janë bërë disa ndërhyrje spektakolare edhe tani, vizatime mbi fasada në 10 apo 15 objekte. Nuk i njoh autorët por janë të mrekullueshme. Ai me lyerjen e fasadave, ishte një event i madh urbanistik, këto janë ndërhyrje pikësore, rikualifikuese të një elementi. Ai trend është sfumuar, tanimë. Ngjyra, në atë kohë, ishte një thirrje ulëritëse për të bërë ndryshim, në pamundësi për të bërë ndryshime të mëdha. E quaj hap pozitiv. Duke mos pasur mundësi për ndryshime të mëdha, u bë një ndryshim vizual, por jo në cilësinë e jetës së qytetarëve. Por të paktën, ajo grija e shëmtuar e komunizmit u hoq dhe Tirana mori dritë. Pati jehonë të jashtëzakonshme, në nivel ndërkombëtar. Nëpër qytetet europiane, bashkia cakton një kod ngjyrash, pranë njëra-tjetrës në gamë dhe nuk mund të lyesh ndryshe. Kërkohet harmoni ngjyrash, lartësie, elementësh, që kur ta shohësh qytetin të të mos vrasë sytë, me ndryshime radikale nga objekti në objekt. Flas për qendrat historike.
Dikur të huajt që vizitonin Tiranën e identifikonin me ngjyrat. A është ende identifikuese ngjyra, më shumë sesa ndërtesat e larta, përshembull?
Kanë ngelur në disa pjesë, veçanërisht zona e objekteve të komunizmit, por Tirana ka të tjera zhvillime. Nuk është më ajo e ngjyrave, është ajo e rritjes në lartësi.
Përtej godinave, me arkitekturën e parqeve, e zonave rekreative, ku jemi?
Tirana ka pasur zhvillim interesant gjatë komunizmit. Plani italian, e shihte qendrën, sidomos Bulevardin, si zonë intensive, të mbushur me objekte, shumë pranë njëra-tjetrës, që krijonte atë bërthamë që i mungonte Tiranës, sidomos me godina administrative. Gjatë komunizmit u la ky plan. Ka një tjetër, të vitit 1965, që përcakton sidomos pjesën e parqeve, majtas dhe djathtas bulevardit, hapësira të paplotësuara urbane, që janë në nivele parku. Ishte një risi, e jashtëzakonshme, kjo hapësirë e madhe në qendër të qytetit, ndërkohë që qendra të tjera europiane janë të densifikuara dhe hapen drejt periferisë. Këtë risi e kemi fantastike edhe parku i Liqenit, është bërë gjatë komunizmit, e parealizueshme gjatë ditëve tona një hapësirë aq të madhe, ngjitur me qytetin – atëkohë ishte periferi, por e ka gllabëruar kryeqyteti brenda vetes, një gjysmë “Central Park” në zemër të kryeqytetit dhe e kemi të shenjtë këtë hapësirë.
Janë disa potenciale si Liqeni i Paskuqanit apo i Farkës, që mund të kthehen në zona të mëdha, të gjelbra për qytetarët. Por, nëse flasim për parqe të vegjël, përkrah çdo blloku banimi, jemi në nivel të tmerrshëm, sepse edhe ato që u projektuan gjatë komunizmit, janë zënë nga objekte të reja. Pra, nuk ka një mekanizëm, që i lidh kualitetin e jetës me disa parametra të hapësirës publike, qoftë park apo parkim, lojëra, rekreacion. Duhet të lidhen me numrin e popullsisë. Banorët, kudo ku shkojnë, veç gjumit dhe supermarkatave, duhet të kenë të mira publike, të lidhura në mënyrë direkte. Në botë, këto janë standarde urbanistike, ne nuk i kemi fare, ose i kemi por nuk respektohen dhe janë probleme të mëdha. Por ndërtojmë me forcë të madhe, por në rezultat final do të prodhojë kuartalle rezidenciale të pashëndetshme për ne, si në aspektin fizik, ashtu edhe mendor.
A e keni ngritur zërin për këtë?
Në nivel profesional e bëjmë gjithmonë. Kemi pasur tendencën për të bërë debate me bashkinë, me arkitektë aty, që janë njerëzit tani, i bëjmë edhe privatisht, por si të thuash është një hap i madh politik. Sepse, të vendosësh këto parametra do të thotë të ndërtosh më pak, të ndërtosh më pak do të thotë të penalizosh ndërtuesit. Është një cikël shumë i madh dhe arkitekti është pjesë e vogël e një mekanizmi shumë të madh. Në Itali, këto standarde janë vendosur në fund të viteve ’60, kur u masakrua territori dhe u pa se ishte gabim. Më pas dolën në rezultatin se duhej ndryshuar. Por periferitë e Italisë janë skandaloze, nga pikëpamja e jetesës. Por u bë njëherë gabimi. Edhe në presim të bëhet gabimi i madh dhe më pas të ndryshohet.
Por a janë të kthyeshme këto gabime?
Kur nuk ka territor të bësh parqe, ç’do të bësh? Të shembësh objekte e të ndërtosh parqe?! Prandaj bëhet një plan, që jep parametrat dhe ato duhen respektuar.
Po nëse flasim rreth zonave të Tiranës, të zhvilluara pas viteve ’90, a janë pozitive nga pikëpamja arkitekturore apo janë bërë me ngutin e tranzicionit?
Tendenca e zhvillimeve urbanistike, sidomos në aspektin rezidencial, në shumicën e rasteve është individuale. Formula është shumë e thjeshtë; vjen një investitor, gjen disa pronarë toke, ndërton një pallat, kompenson pronarët, njerëzit blejnë dhe mbaron e gjitha kjo. Ndërkohë ka disa firma që kanë nisur të kuptojnë se, krijimi i kuartallit të personalizuar i rrit vlerën edhe kualitetit të jetës. Ata që vijnë dhe blejnë, e dinë se kjo cilësi është jo vetëm e banesës, por edhe e ambientit. Ka disa zona brenda, por edhe jashtë Tiranës, që i drejtohen një profili më të lartë ekonomik, e trajtojnë zonën në tërësi, me të gjitha aspektet; që nga rruga, vendparkimi, parku, këndi i lojërave, marketet. Të gjitha këto parashikohen në masterplan. Është tendencë shumë e mirë, që duhet të bëhet për të gjithë qytetin e jo të bëhen objekte aty-këtu pa u lidhur me të mirat që mund t’i japë zonës.
Pastaj kthehemi tek ajo që tha Maks Velo, gjatë forumit “Share” se fytyrën urbane, qyteteve, pas viteve ’90, arkitektët, ia lanë në dorë politikanëve. Sa duhen fajësuar arkitektët për këtë?
Nuk mund të merresh me mashën, por me dorën që lëviz mashën.
Por megjithatë, një farë përgjegjësie, qoftë edhe qytetare, arkitektët e kanë, me këtë lloj kaosi që është bërë...
E mira është të bëhet një hulumtim se ku janë gabimet e arkitektëve për të folur. Por nga ana qytetare, gabimet e arkitektëve shihen dhe ngelen në afatgjatë. Ndërgjegjësim të arkitektëve ka, pasi janë të parët që shprehen, por ka një problem me mediat këtu, që tentojnë sa herë flitet për arkitekturën dhe urbanistikën nuk pyesin arkitektët, por analistë e opinionistë. Vetëm figura e arkitektit, që duhej të ishte në ballë të parë, nuk është. Kur kanë të bëjnë me çështje delikate, shumica e arkitektëve nuk duan të shprehen, sepse produkti arkitektonik lidhet ngushtë me klientin që do të hedhë paratë dhe atë që do të japë lejen. Dhe kur shohin se shprehesh, largohen sepse kanë frikën se mos gjërat e tyre, nuk realizohen.
Pra ju, kur shpreheni merrni riskun se mund t’ju largohen klientët!
Jam përpjekur t’i shpreh si i mendoj duke mbajtur në kurriz edhe kostot, secili ka zgjedhjet e tij.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
