.png)
Suadela Balliu - Më 13 nëntor të këtij viti, Fondacioni “Giorgio Cini”, në Venecia të Italisë, organizoi koncertin “Eposi legjendar i Kosovës”, ndërsa Isa Elezi-Lekgjekaj, rapsodi më i madh mbetur gjallë, këndon me lahutë pjesë nga Dasma e Halilit, të Eposit të Kreshnikëve. Deri para pak ditësh, pakkush përtej rrethit të studiuesve muzikologë apo antropologë, ishte në dijeni të kësaj ngjarjeje me rëndësi jo vetëm për këtë rapsod nga malësia e Rugovës, por për të gjithë traditën e të kënduarit me lahutë. U desh lajmi se, Serbisë iu njoh nga UNESCO tradita e këndimit, në shoqërimin e guslës, që të gjithë të kthenin sytë nga lahuta. A na e morën fqinjët lahutën? A na humbi tradita, siç na ka humbur rasti të regjistrojmë si pasuri kombëtare fustanellën, rakinë, qenin e Sharrit? Ku ishte Ministria e Kulturës, që pak kohë më parë kremtoi edhe 60 vjetorin e anëtarësimit në Agjencinë për Kulturë, Shkencë dhe Edukim të Kombeve të Bashkuara, e cila nuk u tregua më e vëmendshme dhe e shpejtë për ta çuar ne, të parët propozimin e kësaj tradite dhe instrumenti, që do të certifikohej ‘në sytë e botës’ si pasuri jomateriale shqiptare? Këto ishin disa nga akuzat më të buta që qarkullonin mes kritikëve, në botën virtuale të internetit. Debatet shkuan deri aty, sa një portal, i quajtur “dardania sacra” , ka hartuar një peticion drejtuar qeverisë së Shqipërisë që të ndërmarrë masa urgjente dhe të reagojë ndaj vendimit të UNESCO-s se, “lahuta nuk është instrument serb, por të paraqesë të gjitha faktet që shteti shqiptar ka në dispozicion dhe ta faktojë që lahuta është e jona, e kreshnikëve të Malësisë e jo e sllavëve të Karpateve”.
Nacionalizmat nuk i bëjnë mirë muzikës, thotë muzikologia Mikaela Minga, e cila ndalet në historikun e instrumentit të lahutës, që origjinën e emrit e gjen në gjuhën arabe, “el –ud” e që do të thotë instrument druri e nga ka rrjedhur emri më pas në gjuhët europiane. Studiuesi Ramadan Sokoli, thotë muzikologia, ka nxjerrë disa variante të referuara dhe thotë se mund të ketë ardhur me pushtimin osman, por nuk mund të jemi krejt të sigurt. Dëshmia më e vjetër e ekzistencës dhe përdorimit të lahutës në trojet shqipe, gjendet tek vepra e Pjetër Bogdanit. “Cuneus prophetarum”, apo “Çeta e Profetëve”, botuar në Padova të Italisë, më 1685, në shqip dhe gjuhë latine, ku Bogdani shkruan “…ata që kënduekshin ndë mjedis të vashzavet e rasa të laudeve….’ Sipas Sokolit, kjo dëshmon se kjo fjalë ka hyrë në trojet shqiptare, para ardhjes osmane, duke qenë se gjen përdorim edhe tek arbëreshët e Kalabrisë. Fakt që i ka mjaftuar studiuesit Sokoli të rrëzojë mendimin e albanologut Franc Nopça se kjo vegël ka ardhur nga Lindja. Fakt mbështetës është edhe kronologjia e emrit në gjuhët e Europës.
Instrumentariumi, që përdoret në Ballkan, vijon më tej muzikologia, është shumë i gjerë. “Kap një zonë nga Lindja e Mesme – Irani, vendet e gjirit Persik – Afrika e Veriut dhe, lëviz gradualisht drejt pellgut të Mesdheut”, thotë Minga, “Instrumentet, në bazë të zonave, përmirësohen, përshtaten ndryshojnë. Janë familje instrumentesh kordofone. Veç lahutës, kemi edhe laurinë, përshembull”. Fakti që UNESCO e njohu praktikën e të kënduarit në shoqërimin e guslës, si pjesë e pasurisë jomateriale të botës, jo domosdoshmërisht do të thotë se i përket ekskluzivisht Serbisë. “Ata kanë guslën, që është një traditë. Ka variante të tjera, është në Shqipëri lahuta, në Malin e Zi, gjithashtu e quajnë guslë…”
Minga thotë se është në dijeni që Ministria e Kulturës ka qenë në përgatitje të një dosjeje në lidhje me Eposin, ku merret e mirëqenë edhe përfshirja e lahutës. “E di se, si nga Kosova ashtu edhe nga Shqipëria ka pasur përpjekje konstante për ta integruar këngën epike si trashëgimi e UNESCO-s.”
Edhe studiuesi Vaso Tole, në një intervistë dhënë për gazetën “Panorama”, ka folur rreth kësaj dosjeje, ku Shqipëria u përpoq të fuste në UNESCO lahutën bashkë me “Eposin e Kreshnikëve”. Shqipëria do të aplikonte së bashku me Kosovën, por mosanëtarësimi i kësaj të fundit në këtë organizatë duket se ngriu çështjen, që nisi në vitin 2008 dhe sot, pas dhjetë vitesh, ka pasur vetëm akuza mes dy palëve, herë për mungesë financash e herë, për devijim projekti. Por sipas Toles, në rastet kur bëhet fjalë për trashëgimi që u përkasin më shumë se një kombi, një rajoni të tërë, si ai i Ballkanit Perëndimor, mund të ketë ma marrëveshje shumëpalëshe dakordësie, për të aplikuar, për të regjistruar subjektin e caktuar në listën e trashëgimisë botërore, ku secili prej shteteve regjistron pjesën e vet, të kësaj trashëgimie. Për Tolen, hapja e këtij debati mund t t’u japë shtysë instancave përkatëse që të çojnë deri në fund punën e nisur dhe të realizojnë regjistrimin për pjesën që i takon.
Shteti serb aplikoi sipas praktikës së caktuar nga UNESCO, ashtu siç bëjnë të gjithë shtetet e përfshira në këtë organizatë. “Sigurisht që kjo ka edhe rrezikun e vet dhe nuk mund të qëndrojmë edhe aq neutralë.”, thotë Minga, duke iu referuar debatit që ka marrë ngjyra nacionalizmi. “Në një artikull të Ardian Vehbiut “UNESCO këndon me Gusla” autori përmend faktin sesi kjo praktikë kishte shërbyer si një lloj vektori për nacionalizmin serb, edhe gjatë luftës ballkanike të viteve ’90. Madje ai shkruante se edhe vetë Karaxhixh luante në guslë. Kjo e bën zgjedhjen e UNESCO-s disi të dyshimtë. Vërtet mund të vlerësojë një traditë, që ka pasur investime, me shoqatat e guslarëve, por vendimi në vetvete është politik dhe lë hapësira për debat.”
Minga thotë se vetë UNESCO-ja ka debate “në mënyrën sesi e rrokin trashëgiminë dhe si po zhvillohet vitet e fundit në termat e instrumentalizimit, që po përdoren për politikat kulturore.”
Në ç’filtra kalohen propozimet përpara se të merret vendimi për t’i dhënë statusin e një trashëgimie botërore një pasurie të një aksh vendi?
“Dikur UNESCO ka pasur prani të antropologëve të shquar si Levi Strauss, por gradualisht është orientuar drejt populizmit kulturor. Për ne ka qenë sukses i madh fakti që një praktikë tradicionale si praktika shumëzërëshe është regjistruar, sepse si studiuese e shoh se po humbet praktika reale, në komunitet, dhe thjesht dhe vetëm rrokja e kësaj nga një lloj politike e caktuar, ka rëndësinë e vet. Nga ana tjetër ka edhe rreziqet, sepse kthehet në komerç, diçka që të gjithë duan ta kapin se duan të tërheqim fondet…I ka të dyja anët e medaljes”, thotë Minga.
Serbët në ruajtjen e traditës së këndimit, shoqëruar nga gusla janë të organizuar nga shoqata lokale guslarësh, si edhe në një union kombëtar, po në Shqipëri si ruhet dhe përçohet kjo traditë e vjetër? “Ka një festival të rapsodëve, që organizohet në Lezhë, një herë në dy vjet, nga Qendra Kombëtare e Veprimtarive Folklorike. Ka edhe ngjarje lokale, festa…”, thotë Minga, ndërsa hap në Youtube, videon e realizuar nga Fondacioni”Roberto Cini” me rapsodin Isa Elezi. Tre studiues; David Elmer nga Universiteti i Harvardit, Nicola Scaldaferri nga Italia dhe Zymer Nëziri nga Kosova, ndjekin traditën e eposit, që prej viteve ’30, kur edhe studiuesi Milman Perry dhe Albert Lord bënë incizimin e rapsodit Salih Ugljanin në Novi Pazar në vitin 1934.
“Këta janë edhe ata regjistruesit për të cilët shkruan Kadareja në librin “Dosja H”, shton muzikologia. Në ditët e sotme, Rugova është një nga krahinat e rëndësishme ku vërehet prania e këndimit me lahutë. Këngëtarët kompozojnë duke performuar, ndërsa rikombinojnë çdo repertor vargjesh dhe shprehish në mënyra të ndryshme ndërsa ruajnë bërthamën e historisë që rrëfehet.
Një lahutar mundet të këndojë me orë të tëra, mijëra vargje epike, të mësuara përmendësh, ndihmuar nga lahuta. “Por çfarë ndodh? Në festivalin e Gjirokastrës për shembull, kanë një kohëzgjatje të caktuar, u jepet performuesve një kohë prej tridhjetë minutash, por kjo do ta kufizonte lahutarin. Shpesh e diskutojmë këtë mes studiuesish”, thotë Minga, që e sheh si një problematikë, për të cilën duhet diskutuar. A është i gjithë thelbi tek çështja kush e certifikon i pari një traditë kulturore? A ua heq pronësinë të tjerëve që kanë të njëjtën traditë apo përdorin të njëjtin instrument? “Një nga trashëgimitë kulturore që njihet nga UNESCO është praktika shumëzërëshe apo iso-polifonia. Kjo nuk do të thotë se ky është privilegj vetëm i Shqipërisë. Këndohet edhe nga komuniteti arumun, dhe është praktikuar edhe në disa zona të Greqisë. E njëjta ndodh edhe me eposin; është kënduar në disa zona të Shqipërisë së veriut, malësitë e Rugovës dhe mbërrin deri në Novi Pazar, duke u bërë edhe dëshmia e këngëve më të vjetra të regjistruara”, thotë Minga, ndëra ndalet tek ai që e quan rasti më simptomatik, ai i buzukut në Greqi.
“Në vitet ’30, përdorej për të shoqëruar Rebetikon, një muzikë që praktikohej kryesisht nga shtresat e ulëta të shoqërisë dhe nuk kishte ndonjë lloj ndryshimi nga bozuku, i traditës osmane. Në vitet ’60, kompozitorë si Mikis Theodhorakis, për të krijuar një shpirt më grek, më patriotik, në kuadër edhe të juntës ushtarake, i kthehen këtij instrumenti i dhe Rebetikos dhe krijojnë ansamble dhe forma më të kuruara. Kështu buzuku kthehet në një instrument grek.”Këto lloj rimarrjeje pasqyronin edhe kalimin nga kulturat perandorake drejt kulturave nacionale, që nisën ta lidhin muzikën me kombin. Sa e kemi nacionalizuar ne, shqiptarët lahutën? Sa rëndësi i kemi dhënë asaj, qoftë edhe në terma komercialë? “Ajo që, më bën përshtypje është se nuk kemi dyqane instrumentesh muzikore, ku njerëzit të shkojnë të blejnë një lahutë apo një çifteli. Në Kosovë është pak më ndryshe, kanë edhe punishte”, thotë Minga, duke prekur pikën sesa politikat kulturore shqiptare e kanë prekur këtë instrument në vëmendjen e tyre.
Ndoshta kjo mungesë vëmendjeje, ka bërë që fqinjët të tregohen më të shkathët për të certifikuar si të tyret pasuri që gjenden në të gjithë rajonin e Ballkanit.
Janë disa nga ato pasuri, që shqiptarët i pretendojnë të tyret, por që botërisht nuk njihen si të tilla. Ajo që po ndodh sot me lahutën, ka ndodhur fillimisht me qenin e Sharrit, i cili deri në vitin 1939, njihej nga Organizata Botërore e Kinologjisë si Deltari Ilir, por më 1957, do të riemërtohej si qeni jugosllav i stanit, apo siç quhet në gjuhën serbe, Šarplaninac. Pas viteve ’90 do të njihej nga United Kennel, duke u bërë një racë e çmuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Kanada. Qeni i Sharrit është një racë që vjen nga antikiteti, një prej qenve më të vjetër molosë në botë. Ndoshta ka qenë mali i Sharrit, vargmal i vetëm në Ballkan, që prek Kosovën, Maqedoninë e Shqipërinë – jo Serbinë e sotme , ndoshta kjo ka qenë arsyeja që të njihet më vonë si qeni serbo-maqedonas i Sharrit. Pastaj fustanella; veshje tradicionale dhe luftarake për meshkuj, e mbajtur nga shqiptarët, më vonë edhe nga grekët dhe kombe të tjera të Ballkanit. Por bota, tanimë e njeh si “fustanella greke” Disa prova arkeologjike thonë se kishte përdorim të gjerë në trojet greke në fillim të shekullit të 12-të.
Por një tjetër teori është ajo e origjinës së fustanellës mes toskëve shqiptarë, një veshje që u prezantua në territoret greke gjatë periudhës osmane. Sipas disa studiuesve u bë pjesë e kostumit tradicional grek, si pasojë e emigrimit dhe shpërnguljeve të shqiptarëve në atë rajon. Në shekullin e 19-të u bë popullore si veshje mes grekëve që e përdorën si simbol solidariteti me demokracinë e re greke, për të mos u veshur me stilin turk. Paskëtaj u bë e vështirë të dallohej fustanella si rrobe e veshur nga arvanitasit nga ato të veshura në pjesë më të gjera të shoqërisë greke. Sipas studiueses Helen Angelomatis-Tsougarakis, popullariteti i fustanellës në zonën e Moresë, në Peloponez, i atribuohet ndikimit të komunitetit arvanitas të Hidrës dhe vendbanimeve të popullsisë shqipfolëse në zonë. Në rajone të tjera të Greqisë, popullariteti i fustanellës iu atribuua ngritjes së shqiptarëve në shoqërinë greke, si klasë sunduese osmane, si Ali Pasha, sunduesi gjysmë i pavarur i Pashallëkut të Janinës.
Edhe toskët që emigruan në Itali mbanin fustanellë. Lord Bajroni e quajti kostumin tradicional shqiptar si “më madhështorin në botë”. Edhe piktori Edëard Lear që udhëtoi në Shqipëri nga 1848 -49 , vëzhgoi se fustanella ishte kostum karakteristik kombëtar shqiptar. Në Shqipëri, fustanella ka qenë uniformë zyrtare e Gardës mbretërore dhe vazhdon të përdoret nga grupet polifonike, ndërsa në Greqi, një lloj i shkurtër i fustanellës vazhdon të përdoret nga njësitë ushtarake ceremoniale si Evzones. Sir Arthur Evans e konsideroi përdorimin e fustanellës nga fshatarët, që jetonin ndërmjet kufirit modern mes Bosnjës dhe Malit të Zi si një element të ruajtur ilir mes popullsive sllavofonike. Nëse shëtit nëpër vendet Ballkanit, do të të ofrojnë ose ëmbëlsirën që pretendojnë se kanë autoktone “bakllavanë” ose pijen gjithashtu autoktone “rakinë”. Por kjo e fundit, është e regjistruar si pija kombëtare e Bullgarisë, pavarësisht se është e pranishme nga Turqia e deri në skajin më perëndimor të Europës Juglindore, Shqipërisë. Bullgaria citon një enë të vjetër argjile të shekullit të 14-të ku ishte gdhendur fjala “Rakiya” Kështu vendi mori masa ta deklaronte pijen si kombëtare në Bashkimin Europian. Gjatë gërmimeve, arkeologët bullgarë thuhet se zbuluan një copëz objekti të shekullit të 11-të, e një ene distilimi që përdorej për të prodhuar rakinë. Por për shkak të epokës ku daton kjo pjesë ene, ka pasur ide kontradiktore pasi prodhimi i rakisë nisi vetëm në shekullin e 16-të, por disa historianë tregojnë se rakia ka pasur origjinën nga Bullgaria.
Sipas studiuesit Jaho Brahaj, Serbia po përgatit një dosje për të futur edhe xhubletën si pjesë të trashëgimisë së saj, së bashku me Malin e Zi, ku sipas Brahajt është popullsia shqiptare që e përdor. A ka kaluar konflikti shekullor i Ballkanit, tanimë në një tjetër dimension, ku luftërat do të bëhen në fushën e pasurive kulturore? A do të zgjohemi të inatosur nga një tjetër lajm, se një komb fqinj, na ka përvetësuar një tjetër pasuri? Do të vazhdohet rivaliteti mes atij që tregohet më i shkathët apo për pasuri të tilla, që gjenden në të gjithë rajonin të gjendet rruga e bashkëpunimit dhe e propozimeve të përbashkëta? Ndoshta kjo do të nisë me bashkëpunimin mes Shqipërisë dhe Malit të Zi, që siç njoftoi Ministria e Kulturës janë në bisedime për të vijuar procedurën për zgjerim të pjesëmarrjes në këtë regjistrim edhe të Shqipërisë dhe të vendeve të tjera të Europës Juglindore, që kanë dëshirë t’i bashkohen këtij procesi për këtë aset kulturor specifik.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
