Pensionistët po mbajnë peng ‘shtetin e mirëqenies sociale’

Nëse i përmend një të riu “kontratën sociale” nuk i shkon aspak mendja tek vepra e 1762-shit e Zhan Zhak Ruso, por tek një meme e krijuar në rrjetet sociale. Meme-ja tregon një djal të ri, Nicolas i ulur me duart mbi kokë, i shqetësuar për taksat dhe pagesat e tjera që i detyrohet shtetit për shërbime brenda dhe jasht. Nicolas është tashmë pjesë e gjuhës së politikanëve.

“Nicolas do t’i paguajë të gjitha” thotë Bruno Retailleau, ministri i Brendshëm i Francës. Këshilltarët e presidentit Macron, thuhet se po i ndjekin me kujdes “lëvizjet e Nicolas”.

Që në krijim, kritikët e shtetit të mirëqenies sociale kanë paralajmëruar mundësinë e kapjes dhe abuzimit nga fuqitë politike. Milton Friedman tha në 1977-n se një klasë e mesme e fuqishme do të “siguronte të mirat për vete në kurriz të të pasurve dhe të varfërve”. Ai e pati gabim. Paratë e Nicolas-it po i marrin të moshuarit dhe ata që kujdesen për to.

Popullata në plakja ka ndryshuar tërësisht strukturën e shpenzimeve qeveritare. Shteti i mirëqenies sociale mbështet akoma të varfërit. Edhe Amerika e ashpër kryen transferta për shtresëne ulët. Por që nga viti 1980, transfertat për të moshuarit dhe shpenzimet për kujdesin shëndetësor – që është përqendruar në masë dërrmuese tek ata – janë rritur me rreth 5% të PBB-së në grupin e vendeve të pasura të OECD, dyfishi i rritjes së shpenzimeve të tjera sociale. Ekonomitë e përparuara në G20, sipas trajektoreve të tyre aktuale, do të shpenzojnë një tjetër 2.4% të PBB-së më shumë në vit për pensionet dhe kujdesin shëndetësor deri në vitin 2030 sesa në 2023, sipas FMN.

Ankesa të vjetra, modele të reja

Disa nga këto transferta janë të pashmangshme. Shteti është një perde, argumentohet; Zgjedhjet specifike të politikave nuk mund të ndryshojnë faktin se me rritjen e raportit të pensionistëve ndaj njerëzve në moshë pune, të moshuarit duhet të mbështeten disi. Megjithatë, ekonomistët kanë filluar të kenë idenë se një popullsi në plakje nuk duhet të jetë një pengesë themelore ekonomike. Kjo për shkak se njerëzit e moshuar punojnë gjithnjë e më me produktivitet se dikur, jetojnë më gjatë dhe grumbullojnë pasuri.

Edhe pse shoqëritë janë plakur, punësimi në ekonomitë e zhvilluara është rritur lehtë që nga viti 2000 si pjesë e popullsisë totale, gjetën ekonomistët në Goldman Sachs. Ndërsa jetëgjatësia në lindje është rritur nga 78 në 82 vjet, jeta mesatare efektive e punës është rritur nga 34 në 38 vjet. Kështu, shoqëritë e plakura kanë përfunduar vitet e fundit me më shumë punëtorë, jo më pak.

Dhe njerëzit e moshuar po bëhen më produktivë. Një person që ishte 70 vjeç në 2022 kishte aftësinë njohëse të një 53-vjeçari në vitin 2000, sipas të dhënave të përmbledhura nga FMN. Përmirësimi në mesin e të 50-ave është aq i madh sa, duke përdorur marrëdhënien midis fuqisë së trurit dhe të ardhurave, nënkupton një rritje të fitimeve mesatare prej 30% midis atyre me punë. Tendenca drejt “plakjes së shëndetshme” është e mjaftueshme për të shtuar 0.4 pikë përqindjeje për parashikimin e rritjes vjetore globale midis 2025 dhe 2050, duke reduktuar efektin e përgjithshëm negativ të plakjes me rreth një të tretën. “Demografia nuk është fat,” argumenton Joseph Davis i Vanguard, një menaxher asetesh, duke modeluar sesi plakja ka ndikuar në rritjen amerikane që nga viti 1890.

Rritja e jetëgjatësisë së shëndetshme ndihmon me një problem tjetër të frikshëm: rënien globale të fertilitetit. Shkalla mesatare e fertilitetit që nevojitet për lindjet për të vazhduar me vdekjet mendohet të jetë 2.1 fëmijë për grua. Por nëse jetëgjatësia rritet me një ritëm prej 0.25 vitesh në vit – modeli historik në botën e pasur – shkalla e zëvendësimit të lindshmërisë bie në vetëm 1.6-1.7, llogaritin ekonomistët e Goldman. Kjo do të thotë se shumë vende të pasura do të kishin parë rritjen e popullsisë së tyre në dekadat e fundit edhe nëse nuk do të kishte pasur emigracion.

Lajmi i fundit i mirë është se një popullsi më e vjetër duhet të nënkuptojë norma reale interesi më të ulëta. Të moshuarit, pasi kanë krijuar asete gjatë jetës së tyre të punës, i shkatërrojnë ato ngadalë; portofolet e tyre të mëdha ofrojnë një furnizim të bollshëm kapitali. Adrien Auclert i Universitetit të Stanfordit dhe kolegët e tij projektojnë në një dokument pune se popullsia në plakje do të ulë normat reale të interesit global me mbi një pikë përqindjeje, duke qenë të gjitha të tjerat të barabarta, deri në vitin 2100. Një studim tjetër nga një grup i mbivendosur autorësh zbulon se efekti fiskal i normave më të ulëta nga një popullsi në plakje mund të lejojë që raporti i borxhit ndaj PBB-së së Amerikës të rritet në mënyrë të qëndrueshme me 2150% në 2150% në mënyrë të qëndrueshme.

Po pse atëherë, plakja është një problem fiskal? Përgjigja është si e Friedman-it: të moshuarit kanë fuqi politike. Ata i rezistojnë ndryshimeve në shtetin e mirëqenies dhe shijojnë avantazhet që vijnë nga të qenurit të moshuar. Në fillimet e tyre, pensionet publike në Britani dhe Gjermani ofruan mbështetje të pakët për ata mbi 70 vjeç kur jetëgjatësia ishte 45-50. Por ndërsa jetëgjatësia u rrit, mosha në të cilën mund të kërkoheshin pensionet publike nuk e mbajti ritmin. Midis 1972 dhe 2000, përqindja e jetës që një burrë në OECD mund të priste të kalonte në pension u rrit nga një e gjashta në rreth një të katërtën. Që atëherë, qeveritë kanë bërë përpjekje për të rritur moshat e daljes në pension në përputhje me rritjen e jetëgjatësisë. Dhe tani ka shumë më tepër pensionistë që pretendojnë të ardhurat e tyre dhe votojnë për t’i ruajtur ato.

Lamtumira e gjatë

Mesatarja e kohës së qëndrimit në pension të meshkujve është 18 vjet. Kjo do të rritet në dekadat e ardhshme, sipas OECD. Disa vende, duke përfshirë Finlandën, Holandën, Portugalinë dhe Suedinë, rrisin moshën e daljes në pension me më pak se rritja e moshës së jetëgjatësinë, pikërisht sepse nuk duan që pjesa e jetës së jetuar në pension të bjerë. Në vitin 1930, John Maynard Keynes parashikoi se njerëzit do të punonin vetëm 15 orë në javë një shekull më vonë. Shumica e punëtorëve ende punojnë me kohë të plotë. Por rritja e gjatësisë së pensioneve është e tillë që orët në jetën tipike të shpenzuara pa punuar janë rritur me më shumë sesa parashikimi i Keynes-it.

Propozimet për të bërë edhe ndryshime të vogla në përfitimet e pensioneve kanë shkaktuar protesta të furishme në reagim. Në vitin 2023, më shumë se 1 milion francezë marshuan kundër një rritje graduale të moshës së daljes në pension nga 62 në 64; reforma u shty duke përdorur kompetenca të veçanta kushtetuese. Italia ka zbutur reformat e daljes në pension që u ligjëruan në vitin 2011. Qeveria laburiste e Britanisë njoftoi në vitin 2024 se do të testojë “kompensimin e karburantit dimëror” – një ndihme universale vjetore prej 300 £ (405 dollarë) që për shumicën e marrësve ka pak të bëjë me ngrohjen. U detyrua që ta kthente propozimin.

Teksa popullsia është plakur, politika duket se është bërë më shumë një luftë me oferta: duke analizuar manifestet e partive politike në 65 vende, studiuesit e FMN-së kanë zbuluar se partitë e majta dhe të djathta janë bërë dukshëm më ekspansioniste në premtimet e tyre që nga viti 1990. Ndryshimet në retorikën politike drejt ekspansionizmit priren të pasohen nga deficite më të mëdha.

Ku e lë kjo Nicolas? Drejtimi i shtetit të mirëqenies siguron njëfarë mbështetjeje edhe për meme. Por i mungojnë dy fenomene. E para është se pensionet janë popullore për të rinjtë po aq sa të moshuarit. Katër në pesë amerikanë i thanë Peë, një sondazhi, në vitin 2024 se përfitimet e sigurimeve shoqërore nuk duhet të reduktohen në asnjë mënyrë, një pikëpamje e përbashkët gjerësisht në grupet demografike. Shumica e britanikëve të moshës 25-49 vjeç mendojnë se qeveria duhet patjetër ose ndoshta të mbajë bllokimin e trefishtë, një garanci që pensioni shtetëror i vendit rritet nga të ardhurat, inflacioni ose 2.5%, cilado që të jetë më e larta dhe që me kalimin e kohës garanton rritjen e pensioneve në raport me pagat. Nicolas, me sa duket, dëshiron që gjyshja e tij të ketë një jetë të bukur dhe të gëzojë një pension të rehatshëm vetë. Të moshuarit kanë një mikpritje ndaj shteteve të mirëqenies jo vetëm sepse janë një bllok i madh votues, por sepse janë marrës dashamirës.

Mungesa e dytë është se taksat mbi Nicolas nuk janë rritur në masën që do të ishte e nevojshme për të paguar borxhet e vjetra- kjo është arsyeja pse kaq shumë qeveri kanë borxhe të mëdha në vend. Si në Europë ashtu edhe në Amerikë, pyka totale e taksave, ose diferenca midis pagës së një punonjësi që merr në shtëpi dhe asaj që kushton për t’i punësuar ata, është mesatarisht më e ulët sot se sa ishte në vitin 2000 për një individ që fitonte 167% të pagës mesatare. Edhe në Francë dhe Britani, rritja e pykës tatimore është rritur me më pak se 2 pikë përqindjeje.

Por Nicolas ka një problem. Nëse qeveritë vendosin të shmangin krizat fiskale duke balancuar buxhetet, ai është objektivi më i mundshëm. Megjithëse bilanci i provave është se shtrëngimi i rripit është më i lehtë për ekonominë kur shkurtohen shpenzimet sesa rriten taksat, politika e një shoqërie të thinjur e bën këtë të vështirë. Pjesa tjetër e shtetit tashmë është shtrydhur për të krijuar hapësirë për pensionet dhe kujdesin shëndetësor, dhe nga reformat e qeverisjes vendore të Italisë deri te ekonomistët në tenxhere të Britanisë, e kanë lidhur përkeqësimin e shërbimeve publike me më shumë vota për partitë populiste të krahut të djathtë, të cilat pushtetarët po përpiqen t’i luftojnë. Në vend të kësaj, taksat, veçanërisht për ata që fitojnë më shumë, do të duhet të rriten. Kjo është mundësia e mbetur nëse nuk gjendet një mënyrë më e përshtatshme për të dalë nga borxhi.

Burimi:TheEconomist/Gazetasi.al

Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.