.png)
Intervistoi Suadela Balliu - Ka shkruar më shumë se njëzet pjesë teatrore, të cilat janë vënë në skenë në Kosovë, në rajon, por edhe përtej në teatro të vendeve të Europës Perëndimore. Ka gërryer me penën e shkrimtarit probleme që kanë ngacmuar jo pak shoqërinë shqiptare andej dhe këtej kufirit, është kërcënuar deri me jetë, por nuk është ndalur së shkruari e së thëni përmes dramaturgjisë, të vërtetën. Edhe kur kërkon një farë çmimi, edhe kur dhemb.
“Hezitojmë ta drejtojmë gishtin kah problemet, sepse kështu besojmë se e ‘dëmtojmë’ “çështjen kombëtare’, “rrugën tonë europiane”, “rrugën e integrimeve euro-atlanitke” e broçkullash të kësaj natyre.”, thotë Jeton Neziraj, e megjithëse dramat e tij i turbullojnë jo pak ujërat e debatit publik, kur fjala vjen, në Teatrin Kombëtar të Kosovës ngjitet në skemë një dramë si “Bordel Ballkan” apo “50 shades of gay”, mendon se një farë lirie për të krijuar e ka. Pesë a gjashtë vjet të shkuar nuk do e kish menduar se do të qe e mundur t’i shihte veprat e tij të merrnin formë mbi skenë. Në fund të fundit, çdo shoqëri, edhe më të përparuarat i kanë demonët e vet që herë shfaqen si fanatikë fetarë, herë si nacionalistë, herë si nacionalistët apo neo-fashiste, gjithnjë për të kundërshtuar, edhe me forma dhune shfaqje teatrore. Kjo sipas dramaturgut, tregon rëndësinë e vërtetë që ka teatri.
E ndërsa për publikun e Ballkanit ka vepra të tilla, jashtë tij çon drama si “Burrnesha” – një fenomen që dramaturgu ka dashur ta çojë përtej ekzotikes, me të cilën është kundruar deri më tani. Edhe pse është dramaturgu më i debatuar dhe i përfolur – veçanërisht në hapësirën shqipfolëse – thotë se në dramaturgjinë e tij nuk ka asgjë të jashtëzakonshme, veçse adreson problemet dhe tabutë e shoqërisë, duke i përballur zërat kundërshtues në skenën e teatrit.
Pak kohë më parë u vlerësua nga Zyra e BE-së në Prishtinë me çmimin “Europiani i Vitit” , por përtej rolit që ka teatri në shërbim të demokracisë dhe pluralizmit të ideve, Neziraj thotë se nuk e konsideron veten aktivist. Por një çmim i tillë nuk mund të mos ia çojë mendimet tek radha që mbajnë artistët në pritje të vizave.
E kanë pyetur shpesh nëse e ka menduar ta lërë Kosovën – atë që ka mbetur ende e stampuar në opinionin botëror në luftën e vitit 1999 - por përgjigja e tij, megjithë sytë dyshues, mbetet e njëjta. Me syzet e një shkrimtari, jeta në Kosovë nuk është edhe aq e keqe sa nga perspektiva e një të riu të papunë, edhe pse jashtë vendit të tij, vazhdon ta përndjekë etiketimi si ‘autori nga Kosova’ .
Do të donte të ishte thjesht një ‘shkrimtar teatri’, me zërin dhe poetikën e tij në botën e dramaturgjisë europiane pa asnjë barrë politike e historike të Kosovës mbi supe. Por kjo nuk do të thotë se është shkëputur nga temat që lidhen me trajtimin e problematikave që i has çdo ditë në Kosovë. Krejt në të kundërt, çdo ditë merr brumi nga realiteti ku jeton, për ta lartësuar në art , por edhe për të bërë atë që ka mision teatri ; shkundjen e ndërgjegjeve njerëzore. Kjo niset të bëhet atëherë kur teatri të çlirohet nga kthetrat e politikës, duke qenë gjithnjë kritiku më i ashpër i saj...
E nisim nga çmimi “Europiani i Vitit” , i cili ju akordua nga Zyra e BE-së në Kosovë. Ç’do të thotë ky çmim për ju dhe, a mendoni se artistëve u duhet vënë në dukje se kanë promovuar vlerat evropiane?
Çmimi dhe motivimi për dhënien e tij, po, tingëllon paksa çuditshëm kur i jepet një artisti. Megjithatë, në kontekstin në të cilin punojmë, në rrethanat e një shoqërie, ta quaj “under-construction” e cila, në të vërtetë, nuk po e ndërton sall identitetin e saj të ri, por edhe strukturën e institucioneve shtetërore dhe organizimin demokratik, çmimi si ky, merr ndoshta njëfarë kuptimi. Pavarësisht se puna dhe përkushtimi im kanë dedikim para së gjithash artistik, në kontekstin në të cilin ne veprojmë e krijojmë, ajo punë dhe ai angazhim i kontribuon, besoj, pluralizmit të ideve dhe përgjithësisht zhvillimit dhe krijimit të një demokracie të shëndoshë. Por dua ta bëj të qartë: unë e konsideroj veten artist dhe jo aktivist. Rezultatet tona me të aktivistëve shpesh edhe puqen, por metodat dhe mënyra sesi ne arrijmë tek ato rezultate janë të ndryshme, janë të ndryshme edhe atëherë kur aktivisti përdorë artin si mjet.
Si e shihni këtë ndarje mes nocionit gjeografik dhe atij të qytetërimit?
Natyrisht se për çmimin, kur m’u nda, u ndjeva i nderuar. Ashtu ndihem edhe sot. Por atë ditë kur pranova çmimin, thash edhe se atë e shoh si mbështetje “kundrejt qasjes së padrejtë dhe shpesh poshtëruese që ne artistëve na vjen nga disa prej ambasadave evropiane në Kosovë, çdoherë kur kemi të bëjmë me çështjen e vizave”. I përmenda vizat për artistët, sepse ato janë shembull më tipik i një keqkuptimi në rritje mes aspiratave tona për të lëvizur të lirë në hapësirën europiane, qytetërimin e së cilës e admirojmë pa kushte dhe dyshimeve që shumë burokratë europiane kanë ndaj nesh, punës sonë dhe ndaj këtij admirimit tonë të sinqertë. Për shumë prej tyre, Kosova është ajo që ata mbajnë mend nga lufta e vitit 1999 dhe ata kanë filluar të na trajtojnë vetëm si refugjatë potencialë, rrjedhimisht, si rrezik. Kaq shpesh më ndodh që pyetem nga gazetarë të huaj, ose nga njerëz që shohin shfaqjet tona në Europë, nëse kam menduar ta lë Kosovën dhe të filloj të jetoj e veproj në një vend tjetër europian. Dhe pastaj, kur u them që jo, duken posepo të habitur, por edhe të dëshpëruar.
Veprat që keni vënë në skenë trazojnë jo pak ujërat dhe madje keni marrë kërcënime me jetë për dramën “Bordel Ballkan” . Sa e rrezikshme është të jesh artist në shoqëri si e jona?
Beteja për liri krijuese, për liri të medieve e për liri të shprehjes në këto hapësirat tona është betejë e vazhdueshme. Shembull i mirë i kësaj është shfaqja “Bordel Ballkan” dhe peripecitë me të cilat ajo u ballafaqua për t’u dhënë para publikut. Një ditë para premierës së saj (Prill 2017), në teatër ia behën një grup prej rreth 10 veteranësh të UÇK-së, të cilët kërkonin që premiera e nesërme të mos jepej, sepse, sipas tyre ajo “fyen vlerat e luftës çlirimtare”. Ata më kërcënuan me jetë. Por nuk bëhej fjalë për heqje dorë, përkundrazi, insistuam me ngulm, i gjithë ekipi, që shfaqja të jepej. Dhe ajo u dha, sado që nën masa të rrepta sigurie policore. Në të vërtetë, prezenca policore ka qenë e domosdoshme thuajse në çdo shfaqje që kemi realizuar këta 5 – 6 vitet e fundit, edhe kur ato janë shfaqur në Kosovë e edhe kur ato janë shfaqur në Serbi, ku vazhdimisht jemi prezentë me shfaqjet që realizojmë me kompaninë time teatrore ‘Qendra Multimedia’.
Çfarë ndodhi pas kërcënimeve?
Çështjen e sigurisë e kam kuptuar me seriozitet. Me dhjetëra herë kam marrë kërcënime e fyerje përmes rrjeteve sociale, por asnjëherë nuk kam menduar se duhet të heq dorë dhe se duhet të filloj të punoj në një ‘terren më të kollajshëm’. Absolutisht jo. Kërcënimet, debatet, kritikat, zhurmat e përpjekjet për censurë, vetëm se kanë dëshmuar sesa e rëndësishme është ajo që jemi duke bërë. Kanë treguar që teatri ka kuptim dhe çon peshë akoma.
Mendoni se këto janë shfaqjet e grahmave të fundit të një shoqërie patriarkale e të egër ballkanase që po vdes?
Unë besoj që liritë tona si krijues kanë ardhur duke u zgjeruar këto vitet e fundit. Diçka si shfaqjet “Bordel Ballkan” apo “55 shades of gay” nuk do të kishte qenë e mundur të realizohej 5 apo 6 vite më përpara. Reagime, protesta e akte dhune pas shfaqjeve teatrore ndodhin edhe në shoqëritë shumë më të emancipuara e me demokraci më të avancuar sesa kjo e jona. Kanë ndodhur në Francë, ndodhin në Kroaci, Poloni, Çeki e kështu me radhë, protestojnë e prodhojnë dhunë fanatikët e dogmatikët fetarë, veteranët e luftës, grupet anti-emigrantë, nacionalistët apo grupet neo-fashiste. Sepse, secila shoqëri, sado e përparuar, fatkeqësisht, ka dhe do të ketë demonët e saj përbrenda të cilët te liria krijuese, te teatri, shohin rrezikun potencial.
Keni vënë në skenë më shumë se 20 shfaqje , jo vetëm regjisor por edhe dramaturg, keni prekur plagë të shoqërisë, po aq sa edhe keni sjellë provokim me shfaqje si “50 Shades of Gay” apo “Romeo e Zhuljeta” një bashkëpunim me trupën serbe, “Një shfaqje teatri...” e të tjera...A mendoni se shoqëria shqiptare është gati për dramaturgjinë tuaj?
Më së pari dua ta sqaroj një diçka; Formimi im profesional është si dramaturg. Duke qenë se drejtoj një kompani të pavarur teatri (Qendra Multimedia), përfshirja ime në shfaqjet që realizojmë aty është edhe në cilësinë e producentit. Por kaq. Me regji nuk jam marrë asnjëherë dhe as nuk kam ambicie. Por, për dallim prej shumë autorëve që shkruajnë për teatër, unë shkrimin e dramës e konsideroj të lidhur me procesin e të bërit teatër. Pra, ku drama merr formë, shkruhet e rishkruhet shpesh në proces pune, duke përfituar nga impulset e provave skenike. Kur dramat e mia punohen në Qendrën Multimedia, regjinë e tyre kryesisht e bënë Blerta Rrustemi - Neziraj, por edhe regjisorë të tjerë, si Agon Myftari, Jochen Roller, etj.
Ndërkohë që, kur dramat e mia realizohen nga teatro tjerë, atëherë, përfshirja ime në proces të provave është e limituar. Gjatë një viti arrij të shkruaj afërsisht dy drama. Njëra zakonisht realizohet në Qendrën Multimedia, kurse tjetra është e komisionuar nga ndonjë teatër tjetër në Europë. Sa i përket prezencës së dramave të mia jashtë regjionit, ndoshta është me rëndësi të potencoj diçka. Duke qenë se vij nga Kosova, pra nga një vend që jo moti ka dalë nga lufta, për publikun e huaj dramat e mia kanë qenë shpesh të ‘markuara’ me njëfarë konteksti jo-teatror. Markimi është “Kosova” që ata njohin, e luftës, e prapambetjes, e ekzilit, e konfliktit, e fukarallëkut. Ky ‘markim’ ndonjëherë edhe më ka sjellë benefite sepse unë shihesha si ‘indian ekzotik’ i Kosovës dhe ftohesha nëpër festivale falë edhe kësaj prapavije shtesë. Por pritjet e tyre ishin të limituara, se do të shihnin një dramë për luftën apo pasojat e luftës. Pra, ky ‘markim’ si ‘autor nga Kosova ka qenë edhe sfidues, të mos them pengesë. Unë kam synuar dhe akoma synoj të jem, thjesht, “një shkrimtar teatri”, që ka zërin e vet, që ka “shenjën e vet” në botën e dramaturgjisë europiane, që ka ‘poetikën’ e vet, që ka ndjeshmërinë e vet artistike. Pra, kam synuar të jem një shkrimtar pa bartur mbi supe atë bagazhin ‘politik’ e ‘historik’ të Kosovës. Deri diku ia kam arritur, besoj. Dhe kjo nuk ka nënkuptuar që unë jam shkëputur nga trajtimi i temave që kanë të bëjnë me Kosovën. Përkundrazi.
Detyra e artit është të provokojë e të shkaktojë katarsis, të na fusë në një gjendje më të lartë të mendimit kritik, por duket se ky mision apo detyrë sikur është harruar nga ky komunitet, flas për hapësirën shqipfolëse të paktën. Ndërkohë jeni nga të rrallët që me çdo shfaqje arrini të ngjallni debat të gjerë publik. Sipas jush, cili është ngërçi i artit shqiptar, veçanërisht atij skenik dhe dramaturgjisë? Nuk guxojnë sa duhet ndoshta?
Është thënë e thuhet se e vërteta ndonjëherë dhemb dhe kërkon njëfarë çmimi dhe prandaj ajo nuk thuhet. Dhe shpesh, në vend të së vërtetës, ne krijojmë të pavërteta e gjysmë të vërteta dhe fillojmë t’u besojmë këtyre të pavërtetave e gjysmë të vërtetave, sepse kështu besojmë se jemi duke i shërbyer një kauze më të madhe, në rastin tonë, kryesisht ndonjë kauze ‘kombëtare’. Hezitojmë ta drejtojmë gishtin kah problemet, sepse kështu besojmë se e ‘dëmtojmë’ “çështjen kombëtare’, “rrugën tonë europiane”, “rrugën e integrimeve euro-atlanitke” e broçkullash të kësaj natyre. Por në realitet, mohimi i së vërtetës kurrë nuk i shërben as të tanishmes e as të ardhmes dhe asnjë lloj kauzeje. Duke kamufluar të vërtetat, ne prodhojmë mite. E mitet janë si opium, ato na mbajnë në gjendje ku ne nuk jemi më të aftë t’i ndjejmë dhembjet nga plagët e dramave më të cilat përballemi si shoqëri dhe nuk na lënë ta kuptojmë mirë e thellë mjerimin në të cilin ndodhemi.
Pak a shumë, i njëjti princip vlen edhe në art, sidomos në teatër. Pyetja me të cilën ballafaqohet krijuesi teatror është: a duam që në skenë ta riprodhojmë një të pavërtetë, ose një ‘gjysmë të vërtetë’, apo dëshirojmë të zhbirojmë më tutje, më thellë, në zemrën e çështjes, aty ku ndoshta fshihet e vërteta, “e vërteta artistike”. Pra, njëlloj e “vërtete –grackë”. Si ajo e vërteta e vrasjes së mbretit, nga skena e Hamletit me aktorët, në të cilën Shekspiri thotë: teatri është gracka, ku mbreti kapet si laraska.
Është poashtu e rëndësishme të dihet se ne si krijues teatrorë me çfarë dioptrish jemi duke e parë jetën e realitetin të cilin e jetojmë. Pra, a jemi vetëm krijues ‘riprodhues’ besnikë të jetës, dofarë kronistësh që përtypim realitetin ashtu siç bëjnë mediet e politika, apo në ndjesitë tona kemi edhe ata sensorët ‘kritikë’ të cilët shohin më përtej asaj së dukshmes, shohin atë që ndoshta shoqëria nuk ka kurajë ta shohë e të ballafaqohet me të. Pra, a kemi kurajë t’i shohim të vërtetat në lakuriqësinë e tyre.
Në të vërtetë, prezenca policore ka qenë e domosdoshme thuajse në çdo shfaqje që kemi realizuar këta 5 – 6 vitet e fundit, edhe kur ato janë shfaqur në Kosovë e edhe kur ato janë shfaqur në Serbi
Si ndihesh në një atmosferë ballkanase ku ende preket fanatizmi apo reminishencat e shoqërisë patriarkale ?
Pozicioni i shkrimtarit që e sheh shoqërinë “nga lart” më duket arrogant. Natyrisht, shpesh ndihem i frustruar me mënyrën sesi funksionojnë gjërat këtu, me mundësitë e limituara që kemi si artistë, por, në anën tjetër, vazhdoj të besoj se gjërat mund dhe duhet të rregullohen dhe ato duhet t’i rregullojmë ne të gjithë. Nuk jam prej atyre që e projektoj fajin diku tjetër, ta zëmë, te kjo qeveri teveqelësh që kemi, ose kudo tjetër, ndërkohë që unë vet të rri këmbëkryq ose t’i bashkohem ushtrisë virtuale të facebooku-ut, që ‘kritikon ashpër’ përmes statuseve shterpë. Jo, përpiqem ta bëj punën time si duhet, më së miri që mundem. Dhe në këtë mënyrë besoj që jam duke kontribuar në përmirësimin e gjërave, jam duke kontribuar në zhvillimin e kësaj shoqërie dhe të këtij shteti të ri, jam duke i luftuar dogmat shoqërore, fanatizmin, qasjet mendjengushta, të cilat synojnë të na e kufizojnë lirinë e kështu me radhë.
E meqë e përmenda Qeverinë, duhet të them se ne vazhdimisht kemi pasur qeveri të dobëta, kronikisht të dobëta. Kështu që, s’kemi pse befasohemi as tani me këtë qeveri. Dhe s’kemi pse presim që do të na vijë ndonjë qeveri normale. Qeveri normale do të kemi kur të kemi një shoqëri normale e cila do t’jetë në gjendje t’i ndëshkojë politikanët koprracë, ata të korruptuar e hajvanët e kësaj natyre.
Cila prej dramave ka qenë më e debatuara dhe cila mban peshën emocionale më të madhe për ju si dramaturg?
Më e debatuara deri tani është “Bordel Ballkan” e cila u shfaq vjet në Teatrin Kombëtar të Kosovës. Regjinë e saj e ka bërë regjisori hungarez nga Vojvodina, Andras Urban. Sipas meje, ai ka bërë punë të shkëlqyeshme. “Bordel Ballkan” mori vëmendje të shtuar për shkak të reagimit irracional të Shoqatës së Veteranëve të UÇK-së për çka fola më sipër. Përndryshe, të debatuara dhe jo “pa telashe” janë dhënë edhe “Fluturimi mbi Teatrin e Kosovës”, “Shembja e Kullës së Ajfelit”, “Patriotik Hypermarket”, “Carla del Ponte…” e “55 shades of gay”. Për disa nga këto shfaqje, kurdo që janë dhënë, në Kosovë e në Serbi, është dashur prezenca policore. Në disa raste kemi pasur incidente të vogla me ndonjërin në publik, mesazhe fyese e kërcënuese, por që, fatmirësisht, kanë ngelur në nivel të dhunës verbale dhe nuk janë “përkthyer” në dhunë fizike, ose ngjashëm. Dhe, nëse do të shtrëngohesha të zgjidhja dy dramat më favorite për mua, megjithatë do të ndalesha te “Fluturimi mbi Teatrin e Kosovës” dhe “Bordel Ballkan”. Sado që janë të ndryshme, ato, besoj unë, më së miri shpërfaqin cilësinë e shkrimit tim, humorin, temperamentin tim dhe perceptimin tim për realitetin ku jetojmë.
Nga politika, te çështjet gjinore e diskriminimi, te arratisja prej realitetit, a është kjo koha e të bërit art jo vetëm për hir të artit, por edhe për t’i prekur më drejtpërdrejt disa fenomene, që shoqëri si e jona nuk parapëlqen t’i adresojë?
Unë e konsideroj veten njeri të teatrit, sepse me teatrin merrem profesionalisht dhe atë në mënyrë aktive. Siç thash më herët, nuk shkruaj i izoluar, por përfshihem, kurdo që të jetë e mundur, në procesin e provave dhe në shumë raste, në të gjitha fazat e produksionit teatror. Dhe pastaj, kurdo që të jetë e mundur, i shoqëroj shfaqjet dhe përcjell reagimin e publikut. Krejt kjo ndikon që të shoh dhe ndjej më drejtpërdrejt impulset e publikut, reagimet, dhe sensin për të pranuar, respektivisht, për të mos pranuar shfaqjen ose pjesë të caktuara të saj. Dhe kjo e zgjeron dhe inkurajon edhe interesin tim si shkrimtar për të qenë sa më afër publikut, në kuptimin që, të shkruaj për vibrimet dhe dramat e traumat aktuale të publikut sot dhe tani, për aq sa mundem dhe për aq sa kjo është e mundur. Teatri natyrisht i shërben demokracisë, i shërben në mënyrën e vet, duke adresuar problemet dhe tabutë e shoqërisë dhe duke i konfrontuar zërat e ndryshëm kundërshtues në skenë. Kjo e bënë teatrin një vend të veçantë dhe të domosdoshëm për secilën shoqëri njerëzore, por veçanërisht për këto tonat që i jetojnë kaq intensivisht dhe njëherazi plot kontradikta, plot drama e plot trauma.
Ky ‘markim’ si ‘autor nga Kosova ka qenë edhe sfidues, të mos them pengesë. Unë kam synuar dhe akoma synoj të jem, thjesht, “një shkrimtar teatri”, që ka zërin e vet, që ka “shenjën e vet” në botën e dramaturgjisë europiane
Aktualisht, a jeni duke shkruar një pjesë të re?
Po shkruaj një komedi të re. Provat për të do të fillojnë javën e parë të shtatorit, kurse premiera do të jetë me 19 tetor, në Prishtinë. Në të po merrem me sistemin e rrënuar shëndetësor te ne, për etikën mjekësore që ka degraduar e kolapsuar thuajse totalisht dhe është shndërruar në njërin prej turpeve kryesorë të kësaj shoqërie. Pra, bëhet fjalë për institucione shëndetësore krejtësisht të korruptuara që shkelin mbi çdo parim human dhe shëndetin e njeriut e shohin si monedhë. Spitali publik në Kosovë është bërë si një shtëpi publike. Mjekët, shumica, janë shndërruar në biznesmen që për një grusht para të bien brisk trupit edhe kur s’ke nevojë, ta mbushin zemrën me stenta edhe atëherë kur s’ke nevojë, ti mund të zgjohesh nga operacioni i zorrës qorre pa e kuptuar që në operacion të është hequr edhe veshka, ta mbushin barkun me medikamente të këqija të prodhuara në Turqi, vetëm se kështu ata sigurojnë, nga kompania që i prodhon ato medikamente, pushime dyjavore në ndonjë plazh turk, e kështu me radhë. Mjekët te ne janë shndërruar në hipokritë e deri edhe në mizantropë.
Sistemi shëndetësor natyrisht nuk vepron i vetëm dhe i shkëputur jashtë shoqërisë, ai është pjesë e një hallke më të gjerë të keqpërdoruesve që vijnë nga politika dhe nga fushat tjera. Prandaj, drama që po shkruaj, jep një tablo më të gjerë, ose, të themi, i bënë njëlloj ‘prerje’ shoqërisë aktuale në Kosovë, duke përfshirë edhe, tashmë obsesionin tim, këtë relacionin e komplikuar mes vendorëve e ndërkombëtarëve.
Disa atje mendojnë që Tirana është qendra e botës teatrore, prandaj sillen me arrogancë e përçmim ndaj çdo oferte tjetër teatrore që vjen prej jashtë. Megjithatë, them, si t’ua hapim sytë e t’u tregojmë që, në të vërtetë, teatri që bëhet në Shqipëri është (me disa përjashtime) teatri më i shpifur, më i varfër dhe më mediokër që shoh kudo tjetër.
Herën e fundit që ishit në Tiranë, ku “Një shfaqje teatri...” e planifikuar për t’u ngjitur në skenë në “Kujtim Spahivogli” u anulua. Pas asaj shijeje, e shihni të shpejtë rikthimin në Tiranë?
Ai ishte një incident i panevojshëm me një tyxhar teatri i cili, siç e kuptova, e drejton atë teatër jo për shkak të meritave të tij si artist a si menaxher, por për shkak të kontributit të tij partiak. Incidenti ishte një përvojë shumë e hidhur – jo i pari fatkeqësisht. Sepse, edhe më herët kemi pasur ‘pritje të ftohta’ nga drejtuesit e teatrove, probleme për të gjetur termine, mos-gatishmëri për të na lënë të luajmë e kështu me radhë. Por incidenti në teatrin “Kujtim Spahivogli” ishte natyrisht i një natyre tjetër dhe ai tejkalonte ato kufijtë tanë të tolerimit. Dhe sado që i ‘izoluar’, ai incident flet pak më shumë për këto raportet tona kulturore dhe për njëlloj perspektive arrogante kulturore të Tiranës ndaj Prishtinës. E kam thënë edhe më herët, disa atje mendojnë që Tirana është qendra e botës teatrore, prandaj sillen me arrogancë e përçmim ndaj çdo oferte tjetër teatrore që vjen prej jashtë. Megjithatë, them, si t’ua hapim sytë e t’u tregojmë që, në të vërtetë, teatri që bëhet në Shqipëri është (me disa përjashtime) teatri më i shpifur, më i varfër dhe më mediokër që shoh kudo tjetër. E di që shumë miq të mi atje ma marrin për të keq kur flas kështu, por ta hajë dreqi, përse duhet të vazhdojmë ta gënjejmë njëri-tjetrin e të mos e themi atë që e besojmë. Unë e di që atje ka potencial, ka emra autorësh të respektuar, ka emra regjisorësh të respektuar e plot aktorë të talentuar, por disi, ka humbur ai elani për ta parë teatrin përtej atyre kornizave të një teatri të klishetizuar, të varfër në ide e të varfër në estetikë. Përndryshe, po, në momentin e parë kur do të kemi termin të lirë, do t’vijmë të luajmë shfaqjen e re, në Teatrin Kombëtar të ri ose të vjetër, ose te Turbina, ose kudo që na duan.
Të qëndrojmë pak te çështja e Teatrit; Jeni shprehur rreth debatit që ka mbërthyer Tiranën me shembjen ose jo të godinës së TK. Kur keni vënë shfaqje aty, si ju janë dukur kushtet?
Ndoshta s’ka qenë shumë e drejtë që unë të deklarohem në lidhje me çështjen e Teatrit Kombëtar atje, por kam konsideruar se një perspektivë e jashtme s’i bënë dëm debatit. Që, me thënë të drejtën, si debat, kam përshtypjen se është okupuar dhe instrumentalizuar nga një grup zhurmaxhinjsh, për interesa e qëllime krejtësisht të tjera. Natyrisht, kam lexuar edhe komente shumë relevante dhe qëndrime shumë të argumentuara e të matura të disave që janë kundër shembjes së godinës së teatrit – dhe këto qëndrime e argumente duhet të merren parasysh e të trajtohen me dashamirësi, por në anën tjetër, nga një grup tjetër bashibozukësh, ka pasur shumë argumente ‘emocionale’, shfryrje mllefi, përpjekje për protagonizëm e bullshitizma që s’lidheshin me thelbin e debatit.
Ndërkohë që, ajo godinë, ashtu si është, është në gjendje të ‘mozomokeqit’, me infrastrukturë primitive, me probleme të sigurisë dhe me kushte pune që janë larg përtej së “pranueshmes’ – për të keq. Dhe vërtetë, nuk di sesi ajo godinë në atë gjendje që është do të mund të ribëhej, të rinovohej, të funksionalizohej dhe të bëhej e qasshme për aktorët dhe për publikun!
Në djall me atë Qeveri që s’është në gjendje të ndërtojë një teatër. Në djall me çdo qeveri që s’është në gjendje ta ndërtojë një teatër.
A duhen ruajtur godinat që kanë një vlerë historike dhe kujtese apo duhet ecur drejt modernes dhe kushteve të mira për aktorët dhe për publikun?
Në rrethana normale, të një godine që ka vlera të pakontestueshme të trashëgimisë kulturore, unë natyrisht se do të pozicionohesha pa hezitim për ruajtjen e saj. Megjithatë, nga sa kam lexuar në këtë debat, ajo godinë s’është se përfaqëson më shumë sesa mbamendjen dhe lidhjen shpirtërore të një grupi artistësh që kanë krijuar aty. Kjo shpesh edhe mjafton si argument pro, por unë them se kjo mbamendje mund të ruhet bukur në shumë forma të tjera.
Çështjet tjera pastaj, të cilat kam bindjen se i janë mveshur kësaj ‘kauzës për teatrin’ si artificialisht, duhen diskutuar ndaras. Pra, çështja e hapësirës publike dhe çështja e, ta quaj, ‘betonizimit’ dhe ‘rrokaqiellizimit’ të Tiranës. Në këtë drejtim, kjo duhet të jetë një betejë e vazhdueshme e të gjithë neve, pra, për ruajtjen dhe për krijimin e hapësirave të përbashkëta publike. Këtë e ka obligim ta marrë përsipër edhe Bashkia e Tiranës. Dhe meqë jemi këtu, ta them edhe se mua më është dukur e pasinqertë edhe qasja e bashkisë dhe e Qeverisë Shqiptare. Teatri Kombëtar i ri duhet të ndërtohet pa kushte dhe pa pasur nevojë të jetë si monedhë kompensimi. Në djall me atë Qeveri që s’është në gjendje të ndërtojë një teatër. Në djall me çdo qeveri që s’është në gjendje ta ndërtojë një teatër.
Veprat tuaja janë përkthyer në shumë gjuhë dhe janë ngjitur në shumë skena të huaja. A e ke menduar ndonjëherë mundësinë t‘i ikni mjedisit mbytës të Kosovës apo mendoni se ndryshimin do e bëni aty?
Jo, nuk kam menduar. Ose, kur kam menduar, ka qenë sikur kur sheh ndonjë ëndërr, por të cilën nuk mund ta kuptosh me qartësi në ishte “ëndërr e mirë” apo “e keqe”, sepse të kujtohet turbull. Mendoj që largimi nga këtu do t’ishte traumatik për mua. Një barsoletë që lexova para disa ditësh thoshte me ironi që “shtëpia është aty ku wi-fi e celularit yt lidhet automatikisht”. Nuk është se me Kosovën jam i lidhur në kuptimin romantik, ose në kuptimin e “ndjenjës së shtëpisë”, me Kosovën jam i lidhur më shumë për shkak të punës, angazhimit dhe për shkak se besoj që duke qenë brenda, mundem më mirë t’i artikuloj idetë e mia si dhe dramat, ëndrrat e utopitë e kësaj shoqërie. Dhe prapë, s’është ky qëndrim si mision, por thjesht, është qëndrim këtu sepse e bën punën time si shkrimtar më produktive, më bindëse dhe, nëse më lejohet të them, më “legjitime”.
Dhe, thënë të drejtën, parë nga kjo pamja ime prej shkrimtari, Kosova nuk duket edhe aq keq sa mund të duket, ta zëmë, nga perspektiva e një të riu të papunë, nga perspektiva e një pacienti që s’merr trajtimin e duhur mjekësor, e të një fshatari që s’ia del ta përthekoj financiarisht muajin, apo e të një të riu që kryen shkollën në një institucion shkollor të degraduar.
Po shkruaj një komedi të re. Provat për të do të fillojnë javën e parë të shtatorit, kurse premiera do të jetë me 19 tetor, në Prishtinë. Në të po merrem me sistemin e rrënuar shëndetësor te ne, për etikën mjekësore që ka degraduar e kolapsuar thuajse totalisht dhe është shndërruar në njërin prej turpeve kryesorë të kësaj shoqërie.
Keni thënë në një intervistë se ato ç’ka duken si të papranueshme në këto kohë nuk do të na bëjnë përshtypje në të ardhmen. Sa përpara kohe e shihni veten me shfaqjet tuaja për publikun shqiptar?
Nuk e shoh veten më përpara. Por teatri, ka lindur dhe është zhvilluar si një hapësirë ku projektohet e vizionohet e ardhmja. Pra, duke artikuluar të shkuarën dhe të tanishmen, në të vërtetë, teatri aspiron të ardhmen. Teatri e konfronton shoqërinë me demonët e saj. Por, përmes teatrit, edhe unë si autor, e konfrontoj vetveten me demonët e mi.
Dhe, kur ky konfrontim bëhet në mënyrë insistuese dhe bindëse, atëherë kjo e ndihmon shoqërinë të ecë përpara. Sepse, nëse publiku herën e parë tronditet kur të sheh në skenë një shfaqje si “55 shades of gay”, nuk do të tronditet më herën e dytë, të tretë e kështu me radhë… Sepse, do ta konsiderojë si të zakonshme. Ai mund të mos pajtohet ose të mos ndajë qëndrime të njëjta me ato që projektohen në shfaqje, por do ta ‘përpijë’ mosdurimin ndaj atyre që thuhen e projektohen në shfaqje. Pra, teatri ndihmon të krijohet pluralizmi i ideve që guxojnë të qarkullojnë lirshëm mes grupeve të ndryshme të shoqërisë. Dhe ky është proces thellësisht emancipues, natyrisht.
Në kontekstin tonë, megjithatë duhet thënë që neve akoma na duhet të bëjmë edhe beteja të tjera, që lidhen me vet ekzistencën e teatrit. Në një front të dytë ne përpiqemi ta çlirojmë teatrin nga kthetrat e politikës, synojmë një teatër i cili nuk i shërben kësaj apo asaj qeverie, por duke qenë kritik dhe duke shtruar pyetje, i sfidon ato.
E unë kam frikë që këto synime të teatrit nuk aspirohen sa duhet nga komuniteti ynë teatror. Sepse, shumica prej nesh jemi akomoduar mirë në budallallëkun e krijuar politik, ku, ta zëmë, një kryetar komune vendos ta mbyllë teatrin e qytetit të vet për disa vite me radhë, ose, ku ta zëmë çdo ministër kulture e nis mandatin me rinovimin e Teatrit Kombëtar të Kosovës, por asnjëri prej tyre nuk kujtohet se duhet pyetur vetë teatri për nevojat dhe kërkesat që ka. Sepse, para se shkallët e Teatrit Kombëtar, aty mbase është dashur të rinovohen e rregullohen tualetet, të cilat janë në gjendje të mjerueshme. Dhe se ndoshta ne vend se të hiqen ato shkronjat e metalta në hyrje e të vihen do shkronja kitch të plastikës a çfarë dreq materiali janë, është dashur të investohet në kanalizimin apo ngrohjen e atij teatri! Dhe kështu, me këtë rast, të themi se tualetet e Teatrit Kombëtar të Kosovës janë ndoshta metafora më e mirë e kulturës në Kosovë dhe jo vetëm. Të tjerat, nuk di a ka nevojë të thuhen.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
