.png)
Gazeta Si – Më 22 maj 1960, në qytetin Valdivia, në jug të Kilit, toka u lëkund për gati 4 minuta pa ndërprerje.
Ishte ora 15:11 e pasdites. Edhe sot, ai mbetet tërmeti më i fortë i regjistruar ndonjëherë në botë, me magnitudë 9.5 ballë.
Ai tërmet shkaktoi dëme të pallogaritshme, mijëra të vdekur, një shpërthim vullkanik dhe një cunami që vrau njerëz në anën tjetër të oqeanit, në Hawaii dhe Japoni.
Lëkundja preku 1.000 kilometra territor kilian, duke ndryshuar përgjithmonë peizazhin dhe gjeografinë e vendit. Disa zona u rritën me metra, të tjera u fundosën: fushat u bënë përgjithmonë këneta.
Shtrirje të tëra të vijës bregdetare u fshinë, disa lumenj ndryshuan rrjedhën dhe të tjerët ndryshuan nga përrenj të vegjël në rrugë ujore të lundrueshme. Qytetet dhe portet pushuan së ekzistuari.
Valdivia ndryshoi natyrën, duke braktisur profesionin e saj industrial. Reagimet njerëzore ishin të shumta. Nga njëra anë, përpjekjet për të shpëtuar rajonin ndihmuan në formimin e identitetit kombëtar të Kilit.
Nga ana tjetër, një lajm i lidhur me një komunitet të vogël autokton Mapuche shkaktoi diskutime të gjata në mediat e kohës.
Tërmeti i Valdivia njihet edhe si “Tërmeti i Madh Kilian”, në një vend që ka përjetuar shumë prej tyre: Kili ndodhet në pllakën tektonike të Amerikës së Jugut, në kontakt të ngushtë me pllakën Nazca, e cila zë një pjesë të zonës juglindore të Oqeanit Paqësor.
E thënë shumë thjesht, pllaka Nazca vazhdimisht “rrëshqet” nën pllakën e Amerikës së Jugut (subduksioni): kjo lëvizje, e ngadalësuar nga fërkimi, shkakton një akumulim energjie, e cila çlirohet në momente të caktuara dhe shkakton tërmete shumë të forta.
Në vitin 1960, ky fenomen preku rreth 900 kilometra të vijës së kontaktit midis dy pllakave. Tërmeti i Valdivias erdhi pas ditëve të aktivitetit sizmik, disa prej të cilëve intensivë.
Tërmeti i 21 majit që shkatërroi Concepción (magnitudë 8.1), dukej se ishte goditja më e fortë, pas së cilës vala sizmike zakonisht ulet. Por kjo ndodhi.
Epiqendra e tërmetit në orën 15:11 u lokalizua në zonën e Traiguén, 700 kilometra në jug të kryeqytetit Santiago, 200 kilometra në veri të Valdivias, që ishte qyteti i madh më i prekur.
Dëshmitarët raportuan një dridhje që zgjati më shumë se dhjetë minuta; ato ishin në fakt pasgoditje të njëpasnjëshme dhe të afërta, por goditja e parë ishte shumë e gjatë (pothuajse 4 minuta) dhe shumë e fortë.
Tërmeti shkatërroi rreth 450,000 shtëpi, dy milionë njerëz u zhvendosën dhe numri i të vdekurve ishte midis 1,500 dhe 2,500.
Ky është një numër më i ulët se ai i tërmeteve të tjerë më pak të fortë: pavarëisht nga Valdivia, zona nuk ishte aq e populluar dhe lëkundja ndodhi të dielën pasdite, kur shumë njerëz nuk ishin në shtëpi ose u larguan shpejt nga shtëpitë e tyre para se të shembeshin.
Më pak se një orë pas tërmetit, mbërriti cunami: një valë mbi 8 metra e lartë, me shpejtësi 150 kilometra në orë, goditi një shtrirje të gjatë të bregdetit, të cilin tërmeti e kishte “ulur” në vende të ndryshme me të paktën rreth dy metra.
Disa qytete portuale, si Corral, u shkatërruan plotësisht; disa anije dhe varka u gjetën të paprekura edhe dy kilometra larg bregut: ato qëndruan atje për një kohë të gjatë, në livadhe, pjesërisht për shkak të vështirësisë së transportit të tyre, pjesërisht si monumente për të kujtuar atë që kishte ndodhur.
Pesëmbëdhjetë orë më vonë cunami goditi Hawaiin, duke vrarë më shumë se 60 njerëz. Pothuajse një ditë më vonë, ai arriti në Japoni, duke shkaktuar gati 140 viktima.
Vetëm pas kësaj ngjarjeje, Kombet e Bashkuara filluan të koordinojnë një sistem paralajmërimi për cunami që filloi të funksiononte në Paqësor në vitin 1965.
Dy ditë më vonë, një vullkan, Puyehue, shpërtheu në lindje të Valdivia. Shpërthimi nuk shkaktoi dëme të tepërta, përveç se një përqendrim të madh të hirit që arriti edhe në Argjentinë.
Valdivia mori pjesën më të madhe të vëmendjes: ishte qyteti më i madh dhe më i njohur, edhe për arsye turistike dhe ku dëmi ishte në fakt më i rëndë. Në total janë shembur 70-80 për qind e shtëpive.
Daniel Navarrete është një gazetar kilian dhe ai shkroi me Daniel Carrillo një libër për atë tërmet: “Sesenta historias del terremoto del ’60” (Gjashtëdhjetë histori për tërmetin e vitit 1960).
Ai thotë: “Unë u rrita në Valdivia dhe gjyshërit tanë flisnin për atë tërmet në terma thuajse mistike: pemë që dukej se kërcenin, toka që gëlltiti njerëz dhe sende”.
Hace 60 años el Terremoto de Valdivia provocó un tsunami que no solo arrasó partes del sur de Chile, también embistió territorios de EE.UU., Asia y Oceania causando más de 200 muertes. ¿Cuánto tiempo tardó en propagarse por el Pacífico y qué países fueron los más afectados? pic.twitter.com/Uan5JBxDxv
— BBC News Mundo (@bbcmundo) May 22, 2020
Ai thotë se shkatërrimi i stacionit të zjarrfikësve, i cili kishte një kullë me një orë shumë “moderne”, që ishte dhuruar nga Gjermania, u interpretua si një lloj shenje e “brishtësisë së urbanizimit përballë fuqisë së natyrës”.
Në ditët pas tërmetit u bë e qartë se emergjenca nuk kishte përfunduar: tre rrëshqitje dheu të shkaktuara nga lëkundjet kishin bllokuar rrjedhën e ujit nga liqeni Riñihue (i fundit nga shtatë liqenet e ndërlidhur) drejt lumit San Pedro. Niveli i ujit në liqen, 90 kilometra nga Valdivia, u rrit me 26.5 metra në rreth 60 ditë.
Me këtë ritëm, brenda një muaji, rreth 4 miliardë metra kub ujë, e barabartë me 1.6 milionë pishina me përmasa olimpike, do të derdheshin në Valdivia dhe në luginën përreth.
Nga fundi i majit, një mobilizim filloi të realizonte një punë të madhe inxhinierike: ishte e nevojshme të hapeshin rrugë shpëtimi për ujin dhe të hiqeshin mbetjet e baltës dhe mbeturinat.
Ushtria, punëtorët dhe vullnetarët gërmuan për dy muaj, por 27 buldozerët që mbërritën në vend shumë shpejt u bënë të papërdorshëm për shkak të tokës me baltë.
Treqind deri në katërqind njerëz gërmuan me lopata me dorë. Në fund u vendos për një përmbytje të kontrolluar që zgjati katër ditë, e cila parandaloi dëme të mëtejshme.
Përpjekja për të shmangur përmbytjen u bë e njohur si Eposi i Riñihue, ose “Riñihuazo” dhe është rrëfyer gjerësisht dhe festuar si një partneritet publik-privat në shoqërinë kiliane.
Megjithatë, tërmeti shkaktoi ndryshime të përhershme në gjeografinë e atyre vendeve. Marcelo Godoy, një antropolog në Universitetin Austral të Kilit, i quan ato “me vendosmëri radikale”: “një zonë e madhe prodhuese, fushash dhe fermash, përfundoi përfundimisht nën ujë”.
Ato që janë tani ligatinat e Valdivias u krijuan, me bimë të reja ujore që tërhoqën zogjtë dhe në fakt krijuan një ekosistem të ri, i ruajtur sot nga krijimi i Parkut Natyror Carlos Anwandter.
Sipas rrëfimeve lokale, luanët e detit, tani një atraksion i qytetit, u vendosën gjithashtu në zonë pas tërmetit, kur grykëderdhja e lumit Cruces u bë më e thellë dhe më e kripur.
Këto ishin pasojat e vetme dhe të kufizuara pozitive të tërmetit. Humbjes së tokës bujqësore iu shtuan edhe rrëshqitjet e dheut dhe fenomeni i lëngëzimit të tokës: në korrespodencë me tërmetet, dheu humbet përkohësisht konsistencën dhe sillet si lëng, duke u shkërmoqur dhe duke shkaktuar shembje të reja me kalimin e kohës.
Disa lumenj, si Lebu, pushuan së qeni të lundrueshëm. Të tjerët u zgjeruan ndjeshëm, si Chepu, në ishullin Chiloé, plot 650 kilometra nga epiqendra.
Disa pyje u zhytën nga ujërat: sot, Bosque hundido (Pylli i zhytur) në ishullin Chiloé, vizitohet shumë nga turistët që vijnë në zonë.
Në atë kohë, Valdivia ishte ende qendra e dytë industriale e vendit, pas Santiagos: në zonë kishte fabrika letre, sharre, rafineri sheqeri, fabrika këpucësh, fabrika birre dhe disa kantier detarë.
Kriza e ngadaltë e sistemit industrial kishte filluar në vitin 1914, me hapjen e Kanalit të Panamasë: shumë porte kiliane pushuan së qeni ndalesa të rëndësishme të detyrueshme, sepse anijet tregtare nuk duhej të qarkullonin më kontinentin.
Tërmeti e përshpejtoi atë krizë. Pa ndonjë ndihmë të veçantë nga shteti, shumë kompani u mbyllën përgjithmonë dhe në zonë u ngritën banesat e para të familjeve të punëtorëve që kishin humbur punën. Më pas, filloi një tranzicion drejt një modeli të ri, me shërbimet, universitetet dhe turizmin në qendër.
Antropologu Godoy thotë: “Kampusi i Universitetit Austral lindi aty ku ishte një nga fabrikat më të rëndësishme të birrës në vend dhe qyteti tregoi se dinte të rishpikte veten. U deshën rreth 15 vjet për të përfunduar pjesën më të madhe të rindërtimit, por ai arriti të ruante diçka nga rrënjët e tij spanjolle dhe gjermane”.
Shumë vende të huaja ndihmuan Kilin në menaxhimin e emergjencës në ditët e para dhe më vonë mbështetën përpjekjet për rindërtim.
Ndihma për viktimat e tërmetit kilian ishte gjithashtu një pikë grindjeje për Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimin Sovjetik: në fund të fundit, tërmeti ndodhi në mes të Luftës së Ftohtë.
Gazetari Navarrete thotë: “Ishte pothuajse një konkurs, në të cilin u përfshi edhe qeveria kubane: në parlamentin kilian u diskutua se çfarë ndihme të pranohej”. Në rindërtim kontribuan edhe vendet evropiane që kishin më shumë emigrantë në zonë, si Gjermania.
Fshati Toltén u zhvendos diku tjetër, në tokë të konfiskuar nga shteti dhe me shtëpi të financuara nga Holanda, e cila u bë “Lagjja e Holandës”. Tërmeti shkatërroi shumicën e shkollave në Valdivia dhe zonë, si dhe shtëpitë.
Shteti kilian mendoi t’u përgjigjej nevojave të fëmijëve duke organizuar një transferim të përkohshëm, në baza vullnetare, të mijëra prej tyre.
Në korrik 1960, 2.030 prej tyre u nisën për në Santiago dhe Valparaiso, ku u pritën nga familjet “nga veriu” dhe u vendosën në shkollat lokale.
Për disa muaj, deri në janarin e ardhshëm, Valdivia ishte “qyteti pa fëmijë” në titujt e gazetave të kohës. Në disa raste, kjo lëvizje i shtoi një traumë të re asaj të tërmetit. Kili Jugor është gjithashtu zona ku e kanë origjinën populli autokton Mapuche.
Tërmeti shkatërroi pothuajse tërësisht zonat ku ata jetonin, veçanërisht komunitetet e tyre bregdetare. Vazhdimësia e lëkundjeve dhe valëve të cunamit krijuan tmerr në një popullsi për të cilën një nga mitet themeluese është lufta midis dy entiteteve, Trentren Vilu dhe Caicai Vilu, përfaqësues të tokës dhe detit.
Në një komunitet mjaft të izoluar Mapuche, në Collileufú, afër Puerto Saavedra dhe epiqendrës, shamani Juana Namuncura Añén mbështeti nevojën për një sakrificë njerëzore për të qetësuar detin dhe tokën dhe për të rivendosur një ekuilibër: u zgjodh një djalë gjashtë vjeçar, José Luis Painecur ku nëna e të cilit punonte në një qytet në veri të Kilit dhe që jetonte me gjyshërit.
Sipas informacioneve, ai u çua në një shkëmb të lartë dhe prej andej u hodh në det. Disa javë më vonë, pesë persona u arrestuan, përfshirë shamanin, por ata u shpallën të pafajshëm në fund të gjyqit.
Sipas një gjykate kiliane, ata vepruan “pa vullnet të lirë, të nxitur nga një forcë mbinatyrore, besime të rrënjosura thellë dhe terrori i momentit”.
Ky është një përjashtim specifik i parashikuar në Kodin Penal Kilian që daton që nga viti 1875 dhe është ende në fuqi (me ndryshime), i cili parashikon se ata që udhëhiqen nga “një forcë e papërmbajtshme ose një frikë e pakapërcyeshme”, nuk janë përgjegjës.
Rasti nxiti shumë polemika në shtypin kilian për një kohë të gjatë: opinioni publik vendosi përgjegjësinë morale për atë që kishte ndodhur mbi të gjithë popullsinë indigjene, duke nxitur diskriminimin ndaj tyre.
Në fakt, edhe brenda komunitetit Mapuche pati shumë diskutime rreth incidentit dhe shumë udhëheqës lokalë u distancuan nga ai.
Nevoja për të kujtuar dhe përcjellë ngjarjet e lidhura me tërmetin dhe përpjekjet për rindërtim, janë tema të hapura diskutimi në rajon.
Navarrete thotë se çdo vit në 22 maj ka festime për të kujtuar të vdekurit, por pastaj kaq, deri në vitin pasardhës.
Godoy thotë se turizmi i kujtesës kurrë nuk është zhvilluar realisht: “Është sikur popullsia vendase donte të hiqte atë që ndodhi”.
Prej disa vitesh, një iniciativë pjesërisht publike dhe pjesërisht private po punon për krijimin e një muzeu: megjithatë, për momentin projekti mbetet në fazën paraprake.
Përshtati në shqip: Gazeta “Si”
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
