Harvard Buisiness Review-Studimet akademike në shkencat shoqërore shpesh arrijnë në rezultate shumë të ndryshme. Edhe në disiplina si mjekësia, ku mund të imagjinohet se ajo është një marrëdhënie e drejtpërdrejtë, por është një marrëdhënie midis qenies njerëzore dhe pasojave, ndodh të arrihet në rezultate të ndryshme, por shumë syresh mendojnë që situata reflektohet më e përkeqësuar në shkencat shoqërore. Kjo sepse marrëdhënia mes ndërhyrjes dhe efekteve të saj mund të bazohet në faktorë të shumëfishtë dhe dallimet në kontekstin ose implementimin mund të kenë një ndikim të madh në rezultatet e studimeve.
Ka arsye të tjera që studimet mund të raportojnë efekte të ndryshme. Së pari, gabimet e mundshme mund të ndikojnë në rezultatet e një studimi. Studiuesit gjithashtu mund të paragjykojnë me vetëdije ose pa vetëdije rezultatet e tyre. Të gjitha këto burime të ndryshueshmërisë kanë çuar në frikën e një “krize përsëritjeje” në psikologjinë dhe shkencat e tjera shoqërore që lidhen me biznesin. Duke pasur parasysh këtë ndryshueshmëri, si duhet të konsumojmë evidencën?
Përgjigjja e menjëhershme është që të mos mbështetemi shumë në ndonjë studim. Sa herë që është e mundur, kërkoni meta-analiza ose rishikime sistematike që sintetizojnë rezultatet nga shumë studime, pasi ato mund të ofrojnë dëshmi më të besueshme dhe ndonjëherë sugjerojnë arsyet pse rezultatet ndryshojnë.
Kur merret parasysh sa peshë i duhet dhënë një studimi dhe rezultateve të tij, kushtojini vëmendje madhësisë së mostrës. Studimet kanë të ngjarë të dështojnë dhe të përsëriten nëse ato janë bazuar në një mostër të vogël. Rezultatet më pozitive dhe negative janë shpesh ato me mostrat më të vogla ose intervale më të gjera të besueshmërisë. Studimet më të vogla kanë më shumë gjasa të mos përsëriten pjesërisht për shkak të rastësisë, por efektet mund të jenë gjithashtu më të vogla, pasi rritja e mostrës rritet për disa arsye. Nëse studimi po testonte një ndërhyrje, mund të ketë kufizime të kapaciteteve që parandalojnë zbatimin e cilësisë së lartë në shkallë. Për shembull, nëse do të testonit një program trajnimi, nuk do të nevojitet të punësosh personel me orar të plotë për ta ekzekutuar atë – por nëse do të zgjerosh programin, do të nevojitesh të punësosh staf të ri dhe ata nuk mund ta drejtojnë po aq mirë.
Studimet më të vogla gjithashtu shpesh synojnë mostrën e saktë që do të jap efektet më të mëdha. Ka një logjikë për këtë: Nëse bëhet fjalë për një ndërhyrje të kushtueshme, mund ti drejtoheni vetëm pak njerëzve, ju mund të bëni përzgjedhje dhe shpërndajeni atë tek ata që mund të përfitojnë më së shumti prej tyre. Por kjo do të thotë se efekti ka të ngjarë të jetë më i vogël në qoftë se keni zbatuar ndërhyrjen në një grup më të madh. Në përgjithësi, mund të jetë e dobishme të mendoni se cilat gjëra mund të jenë të ndryshme nëse ndërhyrja u zgjerua. Për shembull, ndërhyrjet e vogla nuk kanë gjasa të ndikojnë në tregun më të gjerë, por nëse shkallëzohen, konkurrentët ose rregullatorët mund të ndryshojnë sjelljen e tyre si përgjigje.
Në mënyrë të ngjashme, konsideroni veçoritë e mostrës, kontekstit dhe zbatimit. Si ia dolën studiuesit për të studiuar njerëzit, firmat apo produktet që bënë? A prisni që kjo mostër të ketë shërbyer më mirë ose më keq sesa mostra në të cilën jeni të interesuar? Përzgjedhja mund të ketë ndikuar edhe në rezultatet. A kishte ndonjë gjë të veçantë për mjedisin që mund të kishte dhënë rezultate më të mëdha?
Nëse studimi po vlerësonte një ndërhyrje të caktuar, mënyra se si është zbatuar kjo ndërhyrje është shumë e rëndësishme. Për shembull, supozoni të mendoni se mesazhet e kujtesës mund të përmirësojnë pjesëmarrjen në takime. Nëse po shqyrtoni zbatimin e një sistemi të kujtesës, ndoshta do të donit të njihni frekuencën e mesazheve që kërkuesit kanë dërguar dhe përmbajtjen e tyre për të vlerësuar nëse mund të keni rezultate të ndryshme.
Ju gjithashtu mund të keni më shumë besim në rezultatet e një studimi në qoftë se ekziston një mekanizëm i qartë, shkakësor që shpjegon gjetjet dhe është konstant në të gjitha cilësimet. Për shembull, disa rezultate në ekonominë e sjelljes sugjerojnë se rregulla të caktuara të sjelljes njerëzore janë të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën. Për fat të keq, këto mekanizma mund të jenë shumë të vështirë për t’u zbuluar dhe shumë eksperimente në ekonominë e sjelljes që fillimisht dukej të pasqyronin një rregull të lidhje nuk kanë mundur të përsëriten, të tilla si një gjetje se lumturia rrit durimin. Megjithatë, nëse ekziston një arsye bindëse se mund të presim të shohim rezultatet që ka gjetur një studim, ose nëse ekziston një arsye e fortë teorike që mund të presim që një rezultat i veçantë të përgjithësohet, kjo duhet të na çojë në besimin më të madh tek rezultatet.
Së fundi, nëse kjo tingëllon shumë e mirë për të qenë e vërtetë, ndoshta është. Kjo mund të tingëllojë si një klishe, por bazohet në një parim të statistikave të Bayesian: Pohimet më të çuditshme duhet të kërkojnë prova më të forta për të ndryshuar besimet ose prioritetet e dikujt. Nëse i marrim prioritetet tona seriozisht – dhe ka arsye për të besuar se, mesatarisht, njerëzit janë mjaft të mirë në bërjen e shumë llojeve të parashikimeve – atëherë rezultatet që duket se janë të pamundura ka më pak gjasa të jenë të vërteta. Me fjalë të tjera, duke mbajtur konstante rëndësinë e një rezultati ose fuqinë e një studimi, probabiliteti i një raporti “të rremë pozitiv” ose “të rremë negativ” ndryshon në varësi të propabilitetit në lidhje me sa mendonim se ishte e vërtetë përpara se të dëgjonim provat e reja.
Ky artikull thekson rëndësinë e vlerësimit të shumë studimeve, në vend që të kiet fokusi në një studim të vetëm. Çfarë ndodh nëse nuk ka pasur shumë studime? Nëse është kështu, mund të konsideroni burime të tjera të provave, të tilla si këshilla ose parashikime nga të tjerët. Ashtu si në hulumtimin e shkencave sociale, mund të merrni këshilla kontradiktore, por parashikimet e grumbulluara mund të jenë mjaft të sakta. Megjithatë, sigurohuni që burimet tuaja të mos mbështeten në të njëjtin informacion; hulumtimet kanë zbuluar se njerëzit janë subjekt i “neglizhimit të korrelacionit”, kështu që kur ekspertë të shumtë ose lajme bazojnë raportet e tyre në të njëjtin studim, njerëzit gabimisht i trajtojnë ato burime si të pavarura dhe përfundojnë duke peshuar mbi rezultatet e studimit.
Në përgjithësi, besoni një përzierje të përvojës suaj dhe provave, por kini kujdes që të mos të besoni me tepri në vlerësimet tuaja. Shumica e njerëzve mund të përfitojnë duke peshuar më shumë dëshmi, edhe kur rezultatet ndryshojnë.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
