.png)
Ujërat e pastër të Nartës pasqyrojnë qiellin dhe një zog të madh të bardhë që del nga Adriatiku. “Është një pelikan dalmati”, thotë udhëheqësi im, Julian Hoffman.
Ishte hera e parë që unë e shikoja këtë pelikan prej vërteti, e kisha parë vetëm në pikturat e Edëard Lear. Atij iu bashkuan edhe disa shpendë të tjera, flamingo, çafka.
Me Hoffman ecëm drejt jugperëndimit të Shqipërisë, midis detit Adriatik dhe lagunës së Nartës, e njohur për biodiversitetin e saj. Destinacioni ynë ishte një kodër që do të na ofronte një pamje të deltës së lumit Vjosa prej 59.000 hektarësh, e cila përfshin lagunën si dhe dunat e rërës, pyjet, kripërat dhe fshatrat e peshkimit. Delta është shtëpia e një morie speciesh bimore dhe shtazore, disa nga popullatat e të cilave po pakësohen, si pelikani dalmat.
Kur Lear bëri pikturën e tij të zogut, specia tashmë ishte në rënie për shkak të gjuetisë dhe humbjes së habitatit. Sot është renditur si “gati e kërcënuar” nga Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës dhe në Shqipëri veçanërisht si “e rrezikuar në mënyrë kritike” nga Ministria e Turizmit dhe Mjedisit – “kjo është arsyeja pse vende si kjo deltë janë të domosdoshme për mbijetesën e saj,” tha Hoffman.
Kisha udhëtuar drejt deltës për të parë një vend të njohur për egërsinë e tij – përpara se egërsia e tij të shuhej. Në vitin 2021, ekuipazhet hapën terren në skajin verior të lagunës së Nartës për të ndërtuar një aeroport të ri ndërkombëtar, pjesë e një përpjekjeje më të gjerë për të zgjeruar turizmin në rajon. Projekti vazhdon edhe sot, pavarësisht kundërshtimit nga organizatat joqeveritare kombëtare dhe ndërkombëtare dhe thirrjeve të përsëritura për të pezulluar ndërtimet nga Konventa e Këshillit të Europës për Ruajtjen e Kafshëve të Egra Europiane dhe Habitateve Natyrore.
Duke qëndruar në samitin e kryeqendrës, ne qëndruam gjithashtu në majë të asaj që do të bëhet një resort luksoz prej 1100 hektarësh me 6.000 dhoma hoteli dhe vila, nëse planet e Jared Kushner dhe firma e tij e investimeve, Affinity Partners, realizohen. Paraqitjet arkitekturore të projektit tregojnë struktura shumëkatëshe moderne të ndërtuara në rreshta përgjatë lagunës dhe mbi duna dhe plazhe, një qendër tregtare plot zhurmë, pishina, marina, skafe, jahte dhe një anije turistike, një traget që ‘fluturon’ përgjatë lagunës në drejtim të aeroportit të ri.
Kushner dhe gruaja e tij, Ivanka Trump, planifikojnë një komunitet turistik luksoz prej 1400 hektarësh në një ishull të pabanuar, Sazan, që shtrihet rreth gjashtë milje larg bregut nga skaji i lagunës, brenda një parku detar kombëtar. Projektet e pronave të paluajtshme, të cilat përfaqësojnë më shumë se 1 miliard dollarë investime të mundshme, kanë nxitur pakënaqësi tek disa pronarë lokalë, të cilët vënë në dyshim nëse qeveria shqiptare po i afrohet Kushner në mënyrë që të fitojë favore politike me vjehrrin e tij, Presidentin Trump. Kryeministri i Shqipërisë Edi Rama e ka kundërshtuar pretendimin.
Asher Abehsera, një ekzekutiv amerikan i pasurive të paluajtshme që po mbikëqyr projektet, shkroi në një email se Affinity ishte tërhequr nga zona për bukurinë e saj të pacenuar, natyrore, qetësinë dhe afërsinë e saj me qytetin e Vlorës. “Aeroporti i ri i parashikuar do të përmirësojë më tej lidhjen, duke e bërë këtë destinacion të jashtëzakonshëm edhe më të dëshirueshëm,” shtoi ai.
Aeroporti dhe projektet e zhvillimit janë pjesë e një fushate të drejtuar nga kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama, për ta shndërruar vendin në një “kampion të turizmit”.
“Ne njohim biodiversitetin e pasur dhe peizazhin natyror në dhe rreth lagunës së Nartës,” vazhdoi z. Abehsera. “Ndërsa pjesë të zonës janë ndikuar historikisht nga bujqësia dhe ndërhyrja njerëzore, masterplani ynë është krijuar për të rivendosur dhe përmirësuar kushtet ekologjike.”
Një zëdhënës i Affinity, Jonathan Gasthalter, tha se firma kishte mbajtur një firmë globale të zhvillimit të qëndrueshëm, Arup, si konsulentin kryesor inxhinierik për projektin. “Arup është lider në industri dhe standardi i artë për qëndrueshmërinë dhe mbrojtjen e mjedisit,” vazhdoi ai. Ozgur Gungor, një drejtues komunikimi në Arup, nuk pranoi t’i përgjigjet pyetjeve në lidhje me projektin.
Një liman me ujë bruz shtrihej poshtë nesh, përtej të cilit ishte ishulli i Sazanit, i rrethuar nga deti i gjerë Adriatik. Në lindje, peshkatarët e vegjël që kishin shkuar thellë në ujërat e lagunës, morën rrjetat e tyre. Në veri, kilometra të tëra plazhe me rërë të paprekur – midis hapësirave të fundit të bregdetit të egër të Mesdheut. Në jug të largët ishte Vlora, qyteti i tretë më i madh i Shqipërisë.
Hulumtimi i kryer në prill 2024 nga një ekip ndërdisiplinor shkencëtarësh demonstroi biodiversitetin e jashtëzakonshëm të deltës së Vjosës. Duke mbështetur rreth 248 lloje zogjsh, delta strehon gjithashtu breshka dhe një nga fokat më të rrezikuara në botë, fokën murg mesdhetare, dhe shërben si një ndalesë kritike për miliona zogj që lundrojnë në Adriatikun, rrugën migratore midis Afrikës Sub-Sahariane dhe Europës. Si një nga deltat e fundit të lumenjve të paprekura të mbetura në pellgun e Mesdheut, sipas një studimi tjetër të vitit 2024, delta ka një rëndësi të pashembullt ekologjike për Detin Mesdhe dhe Europën, duke mbështetur biodiversitetin e rajoneve.
Kur lumi Vjosa u shpall park kombëtar në mars 2023, delta e tij u përjashtua nga kufijtë e parkut. Delta dhe laguna e saj ishin tashmë të mbrojtura nga zhvillimet e mëdha atëherë, nga ligjet kombëtare dhe konventat ndërkombëtare të shkruara për të mbrojtur zona jashtëzakonisht të larmishme biologjike. Por në shkurt 2024, parlamenti i Shqipërisë i dha një komisioni të drejtuar nga Rama autoritetin për të miratuar projektet e mëdha të infrastrukturës turistike në zonat e mbrojtura. Ligji u miratua tre ditë zoti Kushner njoftoi planet e tij të zhvillimit. Zyrtarë nga Zyra e Kryeministrit dhe Ministria e Turizmit dhe Mjedisit nuk iu përgjigjën kërkesave për koment.
“Ju mund ta shihni pse Kushner zgjodhi këtë vend,” tha Hoffman ndërsa ne ecnim. “Por ju gjithashtu mund të shihni pse është një pikë ndalimi kaq e rëndësishme migratore.” Zogjtë, shpjegoi ai, anojnë në veri të qytetit të Vlorës dhe vijës bregdetare në jug të tij, sepse ato zona nuk ofrojnë më habitat të mjaftueshëm – “dhe ata vijnë këtu, në deltën, ku lumi Vjosa ka depozituar shtresa mbi shtresa llumi dhe sediment që mundësojnë një gamë masive zogjsh të gjejnë ushqim dhe strehim”.
Një “kampion i turizmit”
Më 30 dhjetor 2024, qeveria shqiptare dha miratimin paraprak për planet e Affinity për ishullin e Sazanit. Propozimi i firmës për lagunën e Nartës ende nuk është miratuar. Në Serbi, një projekt i veçantë i udhëhequr nga zoti Kushner për të ndërtuar një kompleks hotelesh luksoz, duke përfshirë kulla me logon e firmës “Trump”, në vendin e bombarduar të ministrisë së mbrojtjes të ish-Jugosllavisë në Beograd, u miratua nga qeveria në maj 2024. Muajin e kaluar, mijëra protestues u mblodhën për ta kundërshtuar atë.
Në vitin 2023, Shqipëria u rendit e katërta në nivel global për rritjen më të madhe në përqindje të ardhjeve ndërkombëtare të turistëve. Ai ishte gjithashtu, në vitin 2024, renditej vendi i pestë më i varfër i Europës. Pasi Kroacia në veri doli nga Lufta e saj për Pavarësi, në 1995, ajo u shndërrua nga një destinacion pothuajse i pazbuluar në një pikë të nxehtë udhëtimi — dhe turizmi u bë një shtytës kryesor për rritjen ekonomike; në vitin 2022, ekonomia e Kroacisë ishte ndër me rritjen më të shpejtë në Bashkimin Europian. Turizmi luksoz mund të jetë një ndihmë ekonomike edhe për deltën e lumit Vjosa.
Por Joni Vorpsi, një ornitolog që punon për grupin joqeveritar Mbrojtja dhe Ruajtja e Mjedisit Natyror në Shqipëri, beson se kostoja do të jetë e madhe, si në aspektin ekologjik ashtu edhe ekonomik. Puna e tij përfshin ruajtjen e pelikanit, rrugët e migrimit dhe kërkimin dhe nismat e ekoturizmit. “Rama po sakrifikon thesaret që mund të krijojnë një ekonomi të qëndrueshme turistike këtu – një ekonomi që funksionon për të gjithë, jo vetëm për disa të zgjedhur,” tha ai.
Vendpushimet sezonale mbushen gjatë verës, duke e tendosur infrastrukturën, tha zoti Vorpsi, dhe më pas shndërrohen në “qytete fantazmë” gjatë sezonit jashtë sezonit.
Plus, tha ai, shumica e të ardhurave nga projektet ka të ngjarë të kthehen tek korporatat që i zotërojnë ato, jo tek njerëzit vendas. “Turizmi në pronësi lokale, me bazë në natyrë, jo vetëm që do të ndihmojë zogjtë, por do të gjenerojë të ardhura që mbeten këtu,” tha ai.
Z. Vorpsi dhe unë po ecnim në një shëtitore të gjarpëruar prej druri përtej lagunës për në St. Z. Tereziu na tregoi histori për historinë e gjatë të manastirit – dhe për zogjtë, të cilët ai i përshkroi si “një mrekulli”. Kur e pyeta për aeroportin dhe projektet e propozuara nga zoti Kushner, ai tha: “Manastiri do të bëhet një destinacion më i madh turistik, por nuk është ky qëllimi i tij. Do të rrethohet nga zhvillimi; laguna do të shkatërrohet dhe kuptimi i këtij vendi do të zvogëlohet. Dhe për çfarë? Për përfitimin e kujt?”
Një pjesë e vogël e njerëzve që takova i mirëpritën projektet. Pronarja e re e ngrohtë e akomodimit tonë, Hotel Beke, midis lagunës dhe Vlorës, tha se besonte se ajo dhe sipërmarrësit e tjerë të rinj do të fitonin nëpërmjet rritjes së klientelës. Një grua e moshuar që takova në Nartë, fëmijët e së cilës u larguan nga Shqipëria për të gjetur punë jashtë vendit, tha se shpreson që zhvillimi të sjellë punësim në rajon.
Por shumica e banorëve vendas me të cilët fola gjatë javës sime në delta – kamerierë, peshkatarë, tregtarë, një themelues i një kompanie turistike aventureske, agjenti ynë i makinave me qira – i bënë jehonë pyetjes së priftit: Kush do të përfitojë nga zhvillimi i deltës?
Disa njerëz shprehën frikën e turizmit të jashtëzakonshëm dhe mungesës së ujit, ose se do të humbnin tokën ose aksesin në lagunë dhe plazhe. Të tjerë thanë se më shumë infrastrukturë do të thoshte thjesht më shumë korrupsion qeveritar. Një grua e ulur jashtë një tregu në Nartë, e cila u identifikua vetëm si Dimitra, më tregoi për mbesën e saj që drejton një kafene buzë rrugës pranë fshatit të saj në buzë të Parkut Kombëtar të Vjosës. “Ajo nuk ka nevojë të humbasë kulturën e saj ose peizazhin e saj për të fituar nga vizitorët.”
“Ne nuk jemi kundër turizmit këtu,” shtoi ajo. “Ne jemi kundër turizmit që do të shkatërrojë tokën dhe traditat tona”.
Efekti Domino
Gjatë pasdites sime të fundit në delta, shkova me makinë në një zonë në lagunë ku autoritetet lokale dhe N.G.O. kishin bashkëpunuar dikur për të ndërtuar infrastrukturën për vëzhgimin e shpendëve, duke përfshirë stendat e vëzhgimit dhe tabelat interpretuese në anë të rrugës. Rruga e gjatë për të arritur në të ishte e gërvishtur dhe me gropa; vende-vende ishte mezi e kalueshme. Barkodi në tabelën interpretuese të zbardhur nga dielli në hyrje të rezervës çoi në një lidhje të zhdukur. Dukej sikur synimi për të krijuar infrastrukturë për vëzhgimin dhe kërkimin e shpendëve ishte harruar.
Por zogjtë ishin ende aty, duke u ushqyer dhe duke u pregatitur në të dy anët e xhadesë. Pasi pashë një tufë pelikani dalmat që kërkonin ushqim në dritën e venitur, vazhdova rrugën me gropa, me dritare të hapura ndaj zhurmës së këngës së bretkosave. E dija se kisha arritur në aeroport kur rruga ndaloi në një gardh të gjatë me zinxhir, në krye me mbështjellje të trasha teli me gjemba. Përtej saj, pajisjet e rënda punuan gjatë natës, të ndihmuara nga prozhektorët e fuqishëm. Së shpejti, po ecja me shpejtësi përgjatë rrugës së re që të çon nga aeroporti në autostradën kombëtare. Ishte e gjerë dhe e lëmuar, shkëlqente dhe e ashpër me asfalt të freskët. Krahasuar me strehën e zogjve me stendat e saj të rrënuara të vëzhgimit, shenjat e saj interpretuese, të zbehura dhe të zhdukura dhe rrugën e saj të gërvishtur dhe me gropa, kjo ishte një botë tjetër.
Të nesërmen në mëngjes, u zgjova herët për të parë deltën për herë të fundit. Kur arrita kulmin, m’u kujtua diçka që Vorpsi kishte thënë për të ardhmen e këtij vendi. “Edhe nëse Kushner planifikon të ndërtojë gjelbërim, siç premton, po shkatërrohet një ekosistem i pazëvendësueshëm”, më tha ai.
Projektet, vazhdoi ai, do të kenë pasoja më të gjera: jeta e egër do të prishet, tha ai, dhe aeroporti do të hapë dyert për më shumë zhvillim. “Do të ketë një efekt domino nga laguna veriore, përgjatë kësaj shtrirjeje të egër të bregdetit,” tha ai, “sepse sapo të ndërtohet një vendpushim, pse jo edhe të tjerët?”
Nga Alexis Marie Adams për New York Times
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
