.png)
Nga Gazeta “SI” – Primo Levi , është një nga të mbijetuarit e kampeve naziste. Njeriu dhe intelektuali simbol i cili shkroi dy vepra monumentale mbi pervojën fatkeqe në ato kampe, “ Armëpushimi” dhe “ A është vallë njeri?” , vepra të cilat shpalosin në mënyrë kronologjike periudhën që nga arrestimi i tij, deportimin në Aucshwitz e deri në ditën kur Ushtria e kuqe ruse i liroi nga kampi.
Levi lindi më 31 korrik 1919 në Torino, Itali. Ai ishte fëmija i parë i dy prindërve hebrenj italianë, të cilët kishin pasur një trashëgimi nga paraardhësit që migruan në Itali disa shekuj më parë për t’i shpëtuar persekutimit gjatë Inkuizicionit Spanjoll. U rrit në një komunitet të vogël hebre dhe ishte një djalë i vogël dhe i turpshëm, shpesh objekt bullizmi. Megjithatë, ai ishte gjithashtu një lexues i pasionuar dhe një student i shkëlqyer, dhe që në moshën e re, kishte zhvilluar një interes të thellë për kiminë.
Ai studioi kimi në Universitetin e Torinos dhe e përfundoi me nder diplomën, pavarësisht rritjes së fashizmit në vendin e tij. Pas mbarimit të studimeve, ai filloi të punonte si kimist. Megjithatë, me fillimin e Luftës së Dytë Botërore, ai u arrestua për shkak të origjinës së tij hebraike dhe u dërgua në kampin e përqendrimit Auschwitz, ku kaloi një vit të tmerrshëm, duke mbijetuar përkundër kushteve ekstreme të atij kampi.
Veprat e tij janë konsideruar si nga më të rëndësishmet në letërsinë e Holokaustit dhe janë vlerësuar për sinqeritetin, thellësinë emocionale dhe intelektuale që ai ofron në përshkrimin e vuajtjeve të tij dhe të tjerëve gjatë periudhës së Luftës së Dytë Botërore.
Vdiq në mënyrë tragjike në vitin 1987 dhe vdekja e tij u shpall si vetëvrasje, por kjo ngjarje ka ngjallur debate dhe dyshime, duke mbetur një çështje të hapur për shumë historiografë dhe studiues.
Në intervistën dhënë për “ New Republic” në vitin 1976 Levi kujton sërish atë përvojë por dhe rrëfen për rëndësinë e kujtesës, si mburoje ndaj fatkeqësive të ardhshme.
Në librat e tu nuk ka shprehje urrejtjeje ndaj gjermanëve, as dëshirë për hakmarrje. A i ke falur ata?
E shoh urrejtjen si diçka të ashpër, dhe preferoj që veprimet dhe mendimet e mia të jenë produkt i arsyes, sa të jetë e mundur. Akoma më pak pranoj urrejtjen që drejtohet kolektivisht ndaj një grupi etnik, për shembull ndaj të gjithë gjermanëve. Po ta pranoja këtë, do të ndihesha sikur po ndiqja parimet e nazizmit, i cili u ndërtua pikërisht mbi urrejtjen kombëtare dhe racore. Duhet të pranoj se nëse do të kisha përpara një nga përndjekësit tanë të atyre ditëve, disa fytyra të njohura do të kisha tundimin për ti urryer; por pikërisht sepse nuk jam fashist apo nazist, refuzoj të jepem pas këtij tundimi.
Besoj në arsyen dhe diskutimin si instrumentet më të larta të përparimit. Kështu, kur përshkruaja botën tragjike të Auschëitz-it, qëllimisht kam përdorur gjuhën e qetë dhe të matur të dëshmitarit, dhe jo tonet ankuese të viktimës apo zërin e zemëruar të atij që kërkon hakmarrje. Mendoja se tregimi im do të ishte më i besueshëm dhe më i dobishëm sa më objektiv të dukej, sa më pak të tingëllonte emocional; vetëm kështu një dëshmitar në çështjet e drejtësisë e kryen detyrën e tij, që është përgatitja e terrenit për gjykatësin. Gjykatësit janë lexuesit e mi.
Por jo, nuk kam falur asnjërin nga fajtorët, dhe nuk jam i gatshëm të fal një të tillë, përveçse nëse ka treguar (me vepra, jo me fjalë, dhe jo shumë kohë pas) se ka kuptuar krimet dhe gabimet, dhe është i vendosur t’i dënojë ato, t’i shkulë ato nga ndërgjegjja e tij dhe ta formojë atë të tjerëve, sepse një armik që sheh gabimin e tij, ndalon së qeni armik.
A e dinin gjermanët se çfarë po ndodhte?
Si është e mundur që shfarosja e miliona qenieve njerëzore të realizohej në zemër të Evropës pa ditur askush?
Bota në të cilën ne, perëndimorët, jetojmë sot ka mangësi dhe rreziqe të mëdha, por kur krahasohet me vendet dhe kohët kur demokracia shkatërrohet, ajo ka një avantazh të jashtëzakonshëm: çdo kush mund të dijë gjithçka për çdo gjë. Informacioni sot është “pushteti i katërt.” Në një shtet autoritar, nuk është kështu. Ka vetëm një të vërtetë, e shpallur nga lart. Gazetat janë të gjitha të njëjta; të gjitha përsërisin të njëjtën të vërtetë. Propaganda zëvendëson informacionin. Është e qartë se nën këto kushte bëhet e mundur (ndonëse jo gjithmonë e lehtë: nuk është kurrë fare e lehtë të bësh dhunë të thellë mbi natyrën njerëzore) të fshihet një pjesë e madhe e realitetit.
Megjithatë, nuk ishte e mundur të fshihej ekzistenca e aparatit të jashtëzakonshëm të kampeve të përqendrimit nga populli gjerman. Për më tepër, nuk ishte (nga këndvështrimi i nazistëve) as e dëshirueshme. Krijimi dhe mbajtja e një atmosfere të pasqaruar terrori në vend ishte një nga qëllimet e nazizmit. Ishte po aq e dobishme që njerëzit të dinin se kundërshtimi ndaj Hitlerit ishte jashtëzakonisht i rrezikshëm. Në fakt, qindra mijëra gjermanë u dërguan në kampe që në muajt e parë të nazizmit: Komunistë, Social-Demokratë, liberale, hebrenj, protestantë, katolikë. I gjithë vendi e dinte këtë, e dinte se në kampe njerëzit po vuajnë dhe po vdesin.
Është e vërtetë që masa e madhe e gjermanëve nuk ishte në dijeni për detajet më të tmerrshme të asaj që ndodhi më vonë në kampe: shfarosja metodike dhe industriale në një shkallë miliona, dhomat e gazit, furrat e krematimit, shkatërrimi i trupave, të gjitha këto nuk duhet të ishin të njohura, dhe në fakt, pak veta e dinin atë, deri në fund të luftës. Ndër masa të tjera, për të ruajtur sekretin, gjuha zyrtare përdorte vetëm eufemizma të kujdesshëm dhe cinikë: nuk shkruhej “shfarosje” por “zgjidhja përfundimtare,” nuk shkruhej “deportim” por “transferim,” nuk shkruhej “vrasje me gaz” por “trajtim special.” Jo pa arsye, Hitleri kishte frikë se ky lajm i tmerrshëm, nëse do të zbulohej, do të komprometonte besimin e verbër që vendi kishte në të, si dhe moralin e trupave luftarake.
Dhe megjithatë, burime të ndryshme informacioni ishin në dispozicion të shumicës së gjermanëve. Dija dhe bërja e gjërave të njohura ishte një mënyrë për të mbajtur distancën nga nazizmi. Por shumica e gjermanëve nuk dinin sepse nuk donin të dinin. Sepse, në të vërtetë, ata donin që të mos dinin. Pa dyshim është e vërtetë që populli gjerman, si një i tërë, nuk përpiqej as të rezistonte. Në Gjermaninë e Hitlerit, një kod i caktuar ishte i përhapur, ata që dinin nuk flisnin; ata që nuk dinin nuk bënin pyetje; ata që bënin pyetje nuk merrnin përgjigje. Duke mbyllur gojën, sytë dhe veshët, qytetari tipik gjerman krijoi për veten iluzionin e mosdijes, pra të mos qënit bashkëpunëtor i asaj që po ndodhte para derës së tij.
A kishte të burgosur që arritën të iknin nga kampet? Si është e mundur që nuk pati kryengritje masive?
Këto janë disa nga pyetjet më të shpeshta që më bëhen. Ato, pra, duhet të rrjedhin nga një kuriozitet ose nevojë veçanërisht e rëndësishme. Interpretimi im është optimist: të rinjtë e sotëm e ndjejnë lirinë si një privilegj që nuk mund të mohohet, pavarësisht nga çfarëdo që mund të ndodhi. Për ta, ndoshta, ideja e burgut lidhet menjëherë me idenë e arratisjes apo revoltës. Koncepti i arratisjes si një detyrim moral forcohet vazhdimisht nga letërsia romantike, nga letërsia popullore dhe nga kinemaja, ku heroi, i burgosur padrejtësisht (ose madje edhe drejtësisht), gjithmonë përpiqet të arratiset, edhe në rrethana më të papritura dhe përpjekja e tij kurdoherë kurorëzohet me sukses. Ndoshta është mirë që kushtet e burgut, gjendja e mos-lirisë, ndihet si diçka e papranueshme, anormale, si një sëmundje që duhet kuruar me arratisje apo rebelim.
Fatkeqësisht, kjo pamje i ngjan shumë pak të vërtetës për kampet e përqendrimit. Vetëm disa qindra të burgosur u përpoqën të arratisen, për shembull, nga Auschëitz; prej tyre, ndoshta disa dhjetëra arritën të iknin. Arratisja ishte e vështirë dhe jashtëzakonisht e rrezikshme. Të burgosurit ishin të dobësuar, përveçse të demoralizuar, nga uria dhe keqtrajtimi. Ata kishin kokën e rruar, veshjet me viza i bënin menjëherë të dallueshëm, dhe këpucët prej druri e bënin të pamundur ecjen të shpejtë dhe të heshtur. Ata nuk kishin para dhe, në përgjithësi, nuk flisnin polonisht, gjuhën lokale; as nuk kishin kontakte në zonën që ishte e panjohur për ta. Për më tepër, hakmarrje të ashpra përdoreshin për të frikësuar përpjekjet për arratisje. Çdokush që kapet duke u përpjekur të arratiset varrosej publikisht (shpesh pas torturave të egra) në sheshin ku zhvilloheshin thirrjet e regjistrimeve. Kur zbulohej një arratisje, miqtë e të arratisurit konsideroheshin bashkëpunëtorë dhe vdisnin nga uria; të gjithë të tjerët detyroheshin të qëndronin për 24 orë; ndonjëherë prindërit e “fajtorëve” arrestoheshin dhe deportoheshin në kampe.
Rojet e SS që vrisnin një të burgosur gjatë një përpjekjeje për arratisje merrnin pushime speciale. Si pasojë, shpesh ndodhte që një roje SS të qëllonte mbi një të burgosur që nuk kishte ndërmend të arratisej, thjesht për të fituar një pushim. Ky fakt e frynte artificialisht numrin e përpjekjeve për arratisje të regjistruara në statistika. Siç kam thënë, numri real ishte shumë i vogël, i përbërë kryesisht nga një numër i vogël të burgosurish “arjanë” (pra, jo-hebrenj) polakë që jetonin jo larg kampit dhe, si pasojë, kishin një qëllim të qartë dhe sigurinë se do të mbroheshin nga popullata. Në kampet e tjera, gjërat zhvilloheshin në një mënyrë të ngjashme.
Sa i përket mungesës së rebelimit, historia është disi ndryshe. Së pari, duhet të kujtojmë se kryengritjet janë verifikuar në mënyrë përfundimtare në disa kampe: Treblinka, Sobibor, madje edhe Birkenau, i cili ishte një nga varësitë e Auschëitz-it. Ato nuk kishin shumë peshë numerike. Si kryengritja e Getos së Varshavës, ato përfaqësonin më tepër shembuj të forcës morale të jashtëzakonshme. Në çdo rast, ato ishin planifikuar dhe udhëhequr nga të burgosur që ishin të privilegjuar në një mënyrë, dhe si pasojë ishin në kushte më të mira fizike dhe shpirtërore se mesatarja e të burgosurve të kampit. Kjo nuk është aq befasuese: vetëm në dukje duket paradoksale që ata që u rebeluan ishin ata që vuajtën më pak. Edhe jashtë kampeve, luftërat nuk zhvillohen shpesh nga të shtypurit. Njerëzit që janë të varfër dhe të rrethuar nga mjerimi nuk rebelohen.
Në kampet për të burgosurit politikë, ose aty ku të burgosurit politikë ishin shumicë, përvoja e komplotit nuk ishte e pazakontë, dhe shpesh çonte në aktivitete mbrojtëse mjaft efektive, sesa në një rebelim të hapur. Në varësi të kampeve dhe periudhave, të burgosurit arritën, për shembull, të shantazhojnë ose korruptojnë SS-të, duke frenuar fuqinë e tyre ; të sabotojnë punën e industrive gjermane të luftës; të organizojnë arratisje; të komunikojnë përmes radios me aleatët dhe t’u japin atyre raporte për kushtet e tmerrshme në kampe; të përmirësojnë trajtimin e të sëmurëve, duke zëvendësuar mjekët e SS me ata të burgosurit; të udhëhiqnin seleksionimet, duke dërguar në vdekje spiunët dhe tradhtarët dhe duke shpëtuar të burgosurit që mbijetesa e tyre kishte një rëndësi të veçantë; të përgatisin, madje në mënyrë ushtarake, të rezistonin në rast se nazistët do të vendosnin, me afrimin e Frontit, të likuidonin kampet (siç në fakt vendosën).
Në kampet ku shumica ishin hebrenj, si Auschwitz, mbrojtja aktive ose pasive ishte veçanërisht e vështirë. Të burgosurit, në shumicën e rasteve, ishin të privuar nga çdo lloj eksperience organizative ose ushtarake. Ata vinin nga çdo shtet i Europës dhe flisnin gjuhë të ndryshme. Ata kishin vuajtur urinë më të madhe dhe ishin më të dobët dhe më të lodhur se të tjerët; shpesh kishin një histori të gjatë urie, persekutimi dhe poshtërimi në geto. Koha e qëndrimit të tyre në kampe ishte tragjikisht e shkurtër. Ata ishin, me fjalë të tjera, një popullsi që luhatej vazhdimisht, e shkatërruar nga vdekja, dhe e rinovuar nga ardhja e pafundme e të rinjve.
Ndoshta do të pyesni pse të burgosurit që sapo kishin zbritur nga trenat nuk u rebeluan, duke pritur siç bënin për orë (ndonjëherë për ditë!) për të hyrë në dhomat e gazit. Duhet të shtoj se gjermanët kishin përmirësuar një sistem djallëzor dhe shumë të zgjuar të vdekjes kolektive. Në shumicën e rasteve, ata që mbërrinin nuk dinin se çfarë i priste. Ata priteshin me efikasitet të ftohtë, por pa brutalitet, dhe ftoheshin të zhvishehin për “dushin”. Disa herë u jepeshin sapun dhe peshqirë, dhe iu premtonin kafe të nxehtë pas dushit. Dhomat e gazit ishin kamufluar si dhoma dushi, me pipa, kriklla, dhoma zhveshjeje, hangarë për rrobat, dhe kështu me radhë. Nëse të burgosurit shfaqnin shenjën më të vogël të njohjes ose dyshimit për fatin e tyre të afërt, SS-të dhe bashkëpunëtorët e tyre përdornin taktika surprize, ndërhynin me brutalitet ekstrem, me shpërthime, kërcënime, shtypje, goditje; sulnin qentë e tyre, të cilët ishin të stërvitur të grinin njerëzit në copa, kundër njerëzve që ishin të ngatërruar, të dëshpëruar, të dobësuar nga pesë ose dhjetë ditë udhëtimi në vagonë hekurudhorë të mbyllur.
Kështu, pohimi që është bërë herë pas here se frika e bëri që hebrenjtë të mos rebeloheshin është absurd dhe fyes. Do të doja të shtoja një mendim përfundimtar. Ndjenja e thellë që nuk duhet të pranosh shtypjen, por duhet të luftosh kundër saj, nuk ishte e përhapur në Europën fashiste, dhe ishte veçanërisht e dobët në Itali. Ajo ishte pasuri e një rrethi të kufizuar njerëzish politikisht të angazhuar. Por fashizmi dhe nazizmi kishin izoluar, përzënë, terrorizuar ose shkatërruar këta njerëz përfundimisht. Nuk duhet të harrohet se viktimat e para të kampeve gjermane, në qindra mijëra, ishin kuadrot e partive politike anti-naziste. Pa kontributin e tyre, vullneti popullor për të rezistuar u ngjall vetëm shumë më vonë.
A u ktheve në Auschwitz pas çlirimit?
U ktheva në Auschëitz dy herë, në vitin 1965 dhe në vitin 1982. Nuk ndjeva shumë kur vizitova kampin qendror të kompleksit të Auschwitz-it, i cili përbëhej nga rreth 40 kampe. Qeveria polake e ka shndërruar në një lloj monumenti kombëtar. Ka një muze në të cilin ekspozohen relikte të dhembshme, flokë njerëzorë, qindra mijëra syze, krehra, furça rruajtjeje, kukulla, këpucë fëmijësh por mbetet gjithmonë, përjetësisht, një muze, diçka statike, e riorganizuar e shpikur. Për mua, i gjithë kampi dukej si një muze. Sa i përket kampit tim, i quajtur Monoëitz, rreth shtatë kilometra në lindje të Auschëitz-it, ai nuk ekziston më. Fabrika e gomës, ku ishte aneksuar, tani nën duar polake, është rritur aq shumë sa mbulon të gjithë zonën.
E përjetova, megjithatë, një ndjenjë të dhimbshme ankthi kur hyra në kampin Birkenau, të cilin nuk e kisha parë kurrë si të burgosur. Këtu asgjë nuk ka ndryshuar. Kishte baltë, dhe ende ka baltë, ose pluhur veror që bllokon frymëmarrjen. Blloqet e kasolleve (ato që nuk ishin djegur kur lufta arriti dhe kaloi në këtë zonë) kanë mbetur siç ishin, të ulëta, të ndyra, me anë të drunjta dhe dysheme me tokë të goditur. Këtu nuk është zbukuruar asgjë. Me mua ishte një shoqe e imja, Giuliani Tedeschi, një e mbijetuar nga Birkenau. Ajo më tregoi se në çdo plate, 1.8 me 2 metra, flinin deri në nëntë gra. Më tregoi se nga dritarja e vogël mund të shihje rrënojat e furrës së kremimit. Në kohën e saj, mund të shihje flakët që dilnin nga oxhaku. Ajo pyeste gratë më të vjetra: “Çfarë është ky zjarr?” dhe ato përgjigjeshin: “Ne jemi ato që po digjemi.”
Ballë për ballë me fuqinë e trishtuar dhe evokative të atyre vendeve, secili prej nesh që ka mbijetuar sillet ndryshe, por është e mundur të përshkruhen dy kategori tipike. Ata që refuzojnë të kthehen, ose edhe të diskutojnë për këtë çështje, i përkasin kategorisë së parë, ashtu si ata që do të donin të harronin, por nuk ia dalin, dhe vuajnë nga makthe, dhe ata që kanë harruar, larguar gjithçka, dhe kanë filluar të jetojnë përsëri, duke nisur nga zero. Kam vënë re se përgjithësisht të gjithë këta janë individë që kanë përfunduar në kampet për shkak të fatit të keq, pra, pa një angazhim të qartë politik ose moral. Për ta, vuajtja ishte një përvojë traumatike, por pa kuptim, si një fatkeqësi ose një sëmundje. Kujtimi është për ta një lloj gjëje të huaj, një masë e dhimbshme që ndërhyri në jetën e tyre, dhe ata kanë kërkuar (ose ende kërkojnë) ta eliminonin.
Kategoria e dytë përbëhet nga ish-të burgosurit politikë, ose ata që kishin të paktën një përgatitje politike, ose besim fetar, ose një ndërgjegje të fortë morale. Për këta mbijetues, kujtimi është një detyrë. Ata nuk duan të harrojnë, dhe akoma më shumë nuk duan që bota të harrojë, sepse ata kanë kuptuar se përvoja e tyre nuk ishte pa kuptim, se kampet nuk ishin një aksident, një ngjarje historike e paparashikuar.
Pse flet vetëm për kampet gjermane dhe jo edhe për ato ruse?
Unë mund të dëshmoj për gjërat që kam përjetuar dhe kam parë. Librat e mi nuk janë libra për fëmijë. Kur i shkrova ato, u kufizova ngushtë në raportimin e fakteve që kam pasur përvojë të drejtpërdrejtë, duke përjashtuar ato që kam mësuar më vonë nga libra ose gazeta. Për këtë arsye, unë zakonisht nuk flas për kampet ruse. Fatmirësisht, unë nuk kam qenë kurrë në to; dhe kështu mund të përsëris vetëm ato që kam lexuar, që do të thotë të njëjtat gjëra që i di çdo njeri i interesuar për këtë temë.
Megjithatë, nuk dua, as mundem, të shmang detyrimin, që çdo njeri ka, të bëjë një gjykim dhe të formulojë një opinion. Pavarësisht ngjashmërive të dukshme mes kampet gjermane dhe atyre ruse, mendoj se mund të vërej dallime thelbësore. Dallimi kryesor qëndron në qëllimin përfundimtar.
Kampet gjermanë përbëjnë diçka unike në historinë e njerëzimit, aq të tmerrshme sa janë. Përveç qëllimit të lashtë të eliminimit ose frikësimit të kundërshtarëve politikë, ato vendosën një qëllim modern dhe monstruoz: fshirjen e popujve dhe kulturave të tëra nga bota. Duke filluar rreth vitit 1941, ata u shndërruan në makina gjigante vrasëse. Dhoma e gazit dhe krematorët ishin planifikuar në mënyrë të qëllimshme për të shkatërruar jetë dhe trupa njerëzorë në një shkallë prej miliona. Rekordi i tmerrshëm iu përket Auschëitz-it, ku 24,000 njerëz humbën jetën në një ditë të vetme, në gusht të vitit 1944.
Kampet sovjetikë nuk ishin dhe nuk janë, sigurisht, vende të këndshme, por në to vdekja e të burgosurve nuk ndodhtte , as në vitet më të errëta të stalinizmit. Ajo ishte një ngjarje shumë e shpeshtë, dhe tolerohej me indiferencë brutale, por në thelb nuk ishte e planifikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë. Ajo ishte një produkt anësor i urisë, të ftohtit, infeksioneve dhe punës së rëndë.
Në këtë krahasim të trishtuar mes dy modeleve të ferrit, duhet të shtoj gjithashtu faktin se në kampet gjermane, në përgjithësi, hyje për të mos dalë më. Asnjë rezultat tjetër përveç vdekjes nuk ishte parashikuar. Në kampet sovjetike, gjithmonë ekzistonte një kufi i mundshëm për burgimin. Në kohën e Stalinit, shumë prej “fajtorëve” iu dhanë dënime jashtëzakonisht të gjata (deri në 15 ose 20 vjet), por shpresa për liri, pavarësisht sa e dobët, mbetej.
Lufta vetë, ndonëse e tmerrshme, nuk shpjegon drejtpërdrejt Auschwitz-in. Është thelbësore të kuptohet që Auschëitz-i nuk ishte një pasojë apo një formë ekstreme e luftës; ai ekzistonte jashtë kuadrit të luftës tradicionale. Lufta, pavarësisht brutalitetit të saj, ka një racionalitet, një kontekst që mund të kuptohet. Por urrejtja që ushqente gjenocidin nazist është irracionale, jashtë kuptimit të njeriut. Është një helm që buron nga ideologjia e shtrembëruar e fashizmit, megjithatë ajo e kalon fashizmin vetë. Kuptimi i këtij lloj urrejtjeje është pothuajse i pamundur, megjithatë njohja e saj është e domosdoshme sepse, siç tregon historia, të tilla tmerre mund të ndodhin përsëri.
Një nga aspektet më të frikshme të regjimit nazist ishte mënyra se si ai manipulonte dhe tërhiqte ndërgjegjet e njerëzve. Hitleri dhe Mussolini, për shembull, nuk ishin vetëm figura të fuqishme, ata adhuroheshin si perëndi. Karizma e tyre, aftësia për të folur në një mënyrë që zgjonte emocione dhe tubonte masat, i bënte ata bindës, pavarësisht se fjalët e tyre nuk kishin bazë të arsyeshme apo besueshmëri. Ndjekësit e tyre nuk ishin natyrisht të ligj; ata ishin njerëz të zakonshëm, të gatshëm të vepronin pa pyetur autoritetin. Kjo është ajo që i bën regjimet kaq të rrezikshme: nuk janë individët monstruozë, por shumë njerëz të zakonshëm që janë të gatshëm të bëjnë të keqen kur besojnë se është e justifikuar.
Kjo është arsyeja pse është e domosdoshme të reflektohet mbi të kaluarën dhe të mësohet prej saj. Historia tregon se fashizmi mund të lindë përsëri, jo domosdoshmërisht nën të njëjtin emër, por me parime të ngjashme të intolerancës, shtypjes dhe mizorisë. Ai mund të vijë nga jashtë, duke hyrë në shoqëri në mënyrë të ngadaltë, ose mund të lindë nga brenda, duke mbizotëruar të gjithë kundërshtimin. Në këto kohë, kujtimi i mizorive si Auschwitz-i shërben si një kujtesë e fuqishme, një paralajmërim se çfarë mund të ndodhë kur njerëzit ndalojnë së pyeturi dhe fillojnë të ndjekin verbërisht.
Në fund, njohja e të kaluarës nuk është e mjaftueshme. Aftësia për t’u kundërvënë kur lind errësira e tillë përsëri, duke përdorur mësimet e historisë si një bazë, është thelbësore. Edhe kur mençuria dështon, forca për të qëndruar kundër shtypjes, e mbështetur nga kujtimi i asaj që ndodhi në zemër të Evropës vetëm disa breza më parë, mund të ofrojë një mburojë kundër mizorive të ardhshme.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
