Më 10 nëntor 1997 vdes gjyshja ime, Paula, në moshën 82 vjeçare. Nuk foli kurrë për veten deri në fund. I mori të gjitha me vete në varr, gjithë jetën, gjithë sekretet, por edhe të gjithë hallet e saj.Mëngjeseve, teksa eci nëpër park, i bie rrotull liqenit dhe dëgjoj si gagaritin mjellmat dhe rosat. Kur shoh rosat mandarin që shkëlqejnë si pikla me ngjyra mes rosave të tjera, shpesh më kujtohet gjyshja e cila ka tetëmbëdhjetë vjet që ka vdekur, më kujtohen edhe prindërit. Do të doja shumë t’u kisha treguar parkun, qentë që takoj rregullisht gjatë rrugës, vendet e bukuar buzë kanaleve anësor të Aizbahvelle, sipërfaqen e të cilit herë pas here e prek ndonjë shelg. Burrat që qëndrojnë shtrirë përdhe përpara trajneres së tyre personale, duke e munduar veten me ushtrime gjimnastikore apo duke qëlluar me grushte thasë të vegjël me rërë të varur në pemë, prapë, e prapë, e prapë, për t’u bërë të fortë, kushedi se për çfarë. Do të doja shumë t’u kisha treguar jogistët, japonezen teksa përshëndet diellin, mënyrën e çuditshme se si i lëviz duart kur ecën. Shoh sërfistët nëAizbahvelle, dhe shpesh për shkak të tyre ndaloj. Vështroj njerëzit e panjohur dhe jam e lumtur që ekzistojnë, që unë mund të lëviz mes tyre dhe, pa folur fare me ta, e di: Më pëlqen që ata janë aty. Do të doja shumë t’i tregoja familjes time: Shikoni, këtu jetoj unë tani. Kështu është bërë dhe është mirë. Po gjyshja nuk jeton më. Ndërsa prindërit nuk kanë ndonjë interes të madh për jetën time, që nuk ka të bëjë drejtpërdrejtë me ta. Flas me ata duke ecur, me mendje u tregoj botën, po bie gjithnjë e më shumë në trishtim.
Heshtja është zgjatur në breza.
1915 sipas kalendarit kinez është viti i lepurit të drunjtë (Holzhasen). Lindi Franc Jozef Shtrausi, Ingrid Bergman, Edith Piaf edhe Frank Sinatra, Pinoceti. Lufta e Parë Botërore është në vitin e saj të dytë, në Hagë zhvillohet Kongresi i Parë Ndërkombëtar i Grave, Albert Ajnshtaini flet hapur për teorinë e relativitetit, Virxhinia Woolf debuton me romanin e saj të parë. Në ditën e festës së Gjithë Shenjtorëve, në një fshat të vogël, mu në mes të Shvabisë së Epërme katolike, lindi Paula. Ajo është fëmija i parë i familjes. Familja ku ajo lindi është një familje e thjeshtë, pa shumë parà. Rritet bashkë me dy motra dhe vëllanë e saj të vetëm, i cili vdes në front gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ajo tregon për vdekjen e tij. Përsëri e përsëri, më shpesh se do doja unë ta dëgjoja.
Vdiq në luftë.
Ai ka vdekur, në luftë.
Kaq ishte tregimi i saj. Përbëhej vetëm nga pesë fjalë.
Kur vdiq mbaroi jeta e një gruaje, për historinë e së cilës unë nuk di shumë. Kishte përjetuar dy luftëra botërore dhe kishte sjellë në jetë dy fëmijë. Kishte përfituar nga bumi ekonomik gjerman, nuk kishte pasur shkollë e ndaj kishte qenë emigrante ekonomike në vendin e vet. Pastruese quhej zanati që ushtronte ajo. Ndonjëherë më duket se i ndjej zërin. E dëgjoj siç kam dëgjuar edhe motrën e saj, Marian; edhe ajo ka vdekur. E dëgjoj siç kam dëgjuar nënën time, që ka kohë që ka pushuar së foluri për heshtjen e së ëmës. I dëgjoj zërat e të gjithave; nuk përbëjnë ndonjë njësi, vijnë dhe ikin, kanë qejf të fshihen. Kur iu afrohem shumë, marrin arratinë; të paktën kështu më duket mua. Mendoj se me ndihmën e tyre do të kishte qenë e mundur të tregoja për jetën e Paulës. Dua ta zbuloj.
Ishte gjyshja ime.
Unë jam një tregimtare e pabesueshme. Isha ulur në kolltukun analitik. Kam reflektuar për jetën time. Jam përpjekur të ndjek rrugën që kisha bërë, për të kuptuar stuhitë e mija të kaluara, për t’iu bërë ballë më mirë atyre të ardhshme. Jam bërë e mirë në këtë punë. Në këtë pikë mund të mbështeteni tek unë pa frikë. Po. Duhet ta besoni se gjithçka që nuk e di, gjithçka që nuk e kam ditur kurrë, gjithçka që dua ta di me doemos, do ta sajoj. Se nuk ka mundësi tjetër për të shpalosur atë që nuk kam ditur kurrë përkrah asaj që e di shumë mirë. Si ta tregosh atë që sheh gjithnjë në ëndërr në mënyrë të përsëritur, makthin dhe frikën apo ndjenjën e errët të kërcënimit që më ka ndjekur deri në ditët e sotme të jetës? Si ta tregosh atë që ditën të pushton pa u ndjerë si imazh e pastaj largohet prapë? Dhe pse kam shtatë vjet që nuk kam shkuar më në varreza – apo kam qenë vetëm një herë fshehurazi?
Ja një gjë për shembull që nuk më duhet ta sajoj: Lëkura e fytyrës së gjyshes më dukej si petal manushaqeje, pothuajse e tejdukshme, e paprekur. Nuk kishte rrudha, vetëm vijëza të holla, gjurmë, shenja siç i lënë zogjtë në dëborë. Edhe erën e saj e mbaj mend akoma edhe sot. E ngrohtë dhe jo e thartë. E butë dhe jo e ashpër. Aroma e saj ishte më e mirë se ajo vetë. Më e butë, më delikate. Asnjëherë nuk i vinte erë pleqëri. Nëse dua, mund ta ndjej kurmin e ngrohtë të gjyshes dhe murin e veshur me letër me kokrriza. E mes tyre shoh veten të shtrirë netëve pas maktheve në ëndrra. Gjyshja luan rruzaren nëpër duar dhe ndez qirinj të shenjtëruar. Ngandonjëherë fytyra ime prek të sajën.
Të dua dhe të urrej, fëmijët e thonë jo në një fjali të vetme. Se ata thonë ose njërën ose tjetrën. “Të dua” nuk është ndonjë fjali e fëmijërisë time. Po as “Të urrej”. Asgjë nuk ishte më e qartë se sa frika nga vdekja. Dhe që unë dikur as dorën nuk doja më t’i jepja gjyshes.
Në një sirtar të komosë së saj, ndër librat e këngëve me, dhe pa cepat e faqeve të lyera apo të palyera me varak të verdhë, dhe gjithfarë fletoresh të vockla e fotografi shenjtorësh, ndodhej edhe një kuti kartoni me ngjyra, marrë në ndonjë ëmbëltore, një kuti e fortë kashte, një album blu me aplikime kuqebardhë në kapak, ndoshta i bërë vetë. Të gjitha ishin të mbushura me fotografi. Në to kishin dalë burra të moshave të ndryshme, shumë burra, ndër ta prapë shumë ushtarë. Burra në motoçikleta, burra në makina, burra në fushë, burra përpara anijeve, burra përpara tankeve, përpara pyllit dhe fushës, emra burrash në kryqet e varreve. Burra me burra në makina elegante. Rrallë burra me gra në makinë. Disa prej burrave ishin veshur me rroba pune, që i dija nga dokumentet për punën e detyrueshme. Shumë ishin me uniformë. Kishte burra me kostume elegante, burra me kravatë, me papion, burra me monokël, burra të zgjuar të veshur lirshëm. Edhe burra zeshkanë me uniformë, ndoshta burra maroken, për këtë jam e sigurt. Burra me fytyrë të gëzuar, priftërinj, të zinj e të bardhë me rasë. Ministrantë. Babai im shend e verë dhe i pashëm në ditën e dasmës me nënën time të bukur. Jo fotografi të vërteta familjare. Përveç atyre të familjeve që për mua janë krejt të huaja. Gra. Motrat e Paulës: Maria dhe Tereza. Tre motrat me një fëmijë. Vajza e Terezës. Vajza e Terezës dhe nëna ime. Gjyshja Paula me kamerdare noti në një liqen të vogël. Paula krah një burri të pashëm në një lëndinë, dorashka të gjata të bardha kombinuar e një fustan me lule, Paula me të njëjtin burrë në një motoçikletë të madhe, Paula në varrin e një burri, që dikur kishte qenë i fejuari i saj, Paula dhe pesë gra të tjera në tavolinën e kuzhinës, të hareshme. Gra në grup, të rreshtuara si një ekip gjimnastike. Paula dhe e ëma, Paula me një grua të panjohur dhe fëmijë të panjohur. E kështu me radhë. Paula në dasmën e së bijës duke parë nusen përrallore: e zymtë, e vrerosur, por më të zymtë sytë në fytyrën e saj të rreptë. Pala me çantë dore në lëndinë me lule, shikim i vrenjtur, luledele në duar. Flokët e bardha të lidhura fort topuz nga mbrapa. Këmbën e lidhur poshtë kostumit. Në krah nëna ime me fund shumë të ngushtë, me flokë të shkurtër të fryrë dhe me syze dielli, si gjithnjë e lezetshme si Odri Hepbern, duke ecur me takat e saj të larta nëpër një rrugë fshati sikur të ishte në Shamps Elise. Dalloj aty dhe veten, një vajzë me flokët si djalë, veshur me një fustankë jeshile, që nuk shikon si koketë nga kamera. Gjyshe Paula në divanin prej lëkurë me Marien, nëna dhe unë. Ime më duket sikur sapo ka dalë nga faqet e ndonjë revistë mode shik për të rinj. Pantallona Marlen, një bluz, që sot do ishte ETRO, modeli i flokëve, thonjtë e gishtave të lyer me manikyr. Është njëzet e gjashtë vjeçe dhe aq e bukur sa nuk i heq dot sytë prej saj. Po pastaj e dalloj: nëna ime duket se nuk ndjehet mirë në atë vend, dalloj shikimin e saj të errët melankolik, e dalloj që ajo nuk është aty ku është ulur. Shikoj Paulën dhe Marien, që kujdesen për mua, fëmijën me kukulla dhe për çudi këtë radhë me flokët e prera keq. Ata kujdesen si gjithnjë. Unë jam gjashtë vjeçe në këtë fotografi. E di se kur isha shtatë dhe tetë vjeçe flokët i kisha më të gjata sepse me këto flokë gjysmë të gjata dhe të shndritshme, alla Miriel Matie, që më lejuan t’i mbaja vetëm për pak kohë, dhe me nallane prej vërteti e fustan xhins me tiranda, më dhanë vetëm një herë mundësinë në Izola Bella në Lago Maggiore të isha vajza që nuk i linte gjë mangët së ëmës. Pas kësaj nuk më lejuan më t’ i mbaja flokët kështu.
Tre gra, tre breza - dhe ndërmjet tyre një heshtje, kundrejt se cilës vetëm një gjë të ndihmon: rrëfimi.Paula kur vdes merr një sekret me vete në varr: Vajza dhe mbesa e saj nuk do ta marrin kurrë vesh kush ishte babai i saj, kush ishte gjyshi i saj. Çfarë ndodh me një njeri që pushon së treguari, çfarë ndodh me një familje që i nënshtrohet dhe i bashkohet këtij refuzimi? Me kurajë, zemërim dhe ëmbëlsi Sandra Hoffmann i bën vetes pyetjet që gjyshja e saj Paula nuk iu përgjigj kurrë dhe që atë vetë nuk e linin të qetë. Memoari i Sandra Hoffmanit, me titullin “Paula”, sjellë në shqip nga përkthyesi Sokol Mici dhe “Botimet POETEKA” lexohet si një roman familjar, ndërsa ky fragment botohet për herë të parë, në Gazetën “Si”. Me sinqeritet dhe ndjeshmëri të madhe ajo zbulon jetën e një gruaje, që kish qenë aq afër asaj sa gati i zinte frymën, por që ajo dinte aq pak për të. I një gruaje, që dikur duhej të kishte qenë e lumtur, por i shoqi i vdiq në luftë. I një gruaje, që dikur, nga frika dhe trupi, fillon të heshtë, që nuk tregon kurrë se me cilin burrë e ka fëmijën që ajo rrit e vetme, deri sa hapësira mbrojtëse e heshtjes i shndërrohet në një burg, ku dashuria dhe eupatia vyshken. Me një mbresë të jashtëzakonshme, Sandra Hoffman tregon në këtë tekst letrar se si mbrojtja shndërrohet në kontroll, dashamirësia në zemërim, dhe si arrin të çlirohesh dhe të pranosh dashuri.
Falë bashkëpunimit mes Goethe-Zentrum Tirana, Ambasadës Gjermane dhe Shoqatës POETEKA, shkrimtarja e njohur gjermane Sandra Hoffmann ka mbërritur në Tiranë për një muaj qëndrim në Rezidencën letrare “POETEKA – Tirana in Between”. Ajo do të bëhet pjesë e muajit të veprimtarive “Tetori Gjerman”, i cili këtë vit zhvillohet nën moton “Frymëzuar nga njerëzit”.Në kornizën këtyre veprimtarive shkrimtarja Sandra Hoffmann do të bëhet pjesë e leximeve publike në Tiranë dhe në Shkodër, do të përfshihet në jetën kulturore të kryeqytetit, do të japë intervista dhe do të kryejë udhëtime për njohjen më të mirë e më të thellë të realitetit shqiptar. Gjatë kohës së qëndrimit të saj në Shqipëri do të botohet gjithashtu edhe romani “Paula” i Sandra Hoffmann-it, përkthyer në gjuhën shqipe nga Sokol Mici. Ky roman i shtohet gjerdanit të botimeve nga letërsia bashkëkohore europiane të “Botimeve “POETEKA”. Romani “Paula” është vlerësuar me Çmimin “Hans Fallada”, 2018. Aty rrëfehen histori familjare-autobiografike, ndërkohë që teksti i romanit është shkruar “me intensitet të dhimbshëm”, siç thuhet në deklaratën e jurisë dhe ofron “një pjesë prekëse të historisë bashkëkohore, në të cilën autorja ndërthur realitetin dhe fiction". “Paula” është një vepër e mirëpritur nga kritika letrare e cila, mes të tjerash, ka shkruar: “Është një tekst i pasur! I pasur me figura, tragjikë dhe guxim, i pasur me gjetje dhe me trillime, i pasur me tmerre dhe ngushëllime, zgjuarsi dhe ndjenjë.” (Alissa Walser.) Për romanin e saj “Çfarë do t’i mungojë kur të vdesë” (2012) Sandra Hoffmann u vlerësua me Çmimin Thaddäus Troll.Pjesë e programit të Sandra Hoffmann-it në rezidencën letrare do të jenë edhe takime me studentë të Departamentit të gjermanishtes pranë universitetit të Tiranës, të interesuar veçanërisht në letërsinë bashkëkohore gjermane dhe në atë që është përkthyer në gjuhën shqipe.Sandra Hoffmann (1967) studioi për Letërsi, Studime Mesjetare dhe Studime Italiane në Universitetin e Tübingen-it, ku mbrojti masterin. Prej vitit 1998 deri në vitin 2002 ajo ka qenë asistente e hulumtimit shkencor pranë Katedrës për Letërsi Krahasuese në Tübingen. Që prej vitit 2003 ajo jeton si shkrimtare në profesion të lirë. Në vitin 2004 ajo mori pjesë në konkursin letrar Ingeborg Bachmann në Klagenfurt. Prej vitit 2010 është pedagoge në Qendrën për Studime të Aplikuara Kulturore dhe Studime të Përgjithshme pranë Institutit të Teknologjisë në Karlsruhe. Sandra Hoffmann jeton në Mynih.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
