.png)
Shqipëria është vendi i parë që bën një hap të vërtetë drejt “algokracisë”: qeverisjes me anë të algoritmit.
Në shtator, kryeministri i saj njoftoi se të gjitha vendimet në lidhje me furnizuesit privatë që do t’i ofrojnë mallra dhe shërbime qeverisë së Shqipërisë, mbi 1 miliard dollarë në vit, do të shqyrtohen nga një avatar i Inteligjencës Artificiale i quajtur “Diella”. Shqipëria ka vuajtur prej kohësh nga korrupsioni, veçanërisht në këtë fushë. “Diella” e paanshme, kompetente dhe algoritmike mendohet të jetë zgjidhja.
Duket si një marrëveshje joshëse: Kur sistemet demokratike dështojnë, lehtësisht mund t’i zëvëndësoni me ato algoritmike. Por rezultati do jetë i gabuar. Algoritmet mund të optimizojnë dobishmërinë, por ato nuk mund të vendosin mes vlerave konkurruese për zgjedhjet që qëndrojnë në zemër të politikës demokratike. Pa transparencë se si “Diella” arrin në përfundimet e saj dhe pa mekanizma për të sfiduar vendimet e saj, qytetarët në mënyrë të pashmangshme do të ndiejnë padrejtsi dhe pamundësi për t’u mbrojtur.
Në vend që ta zëvendësojmë demokracinë me IA-në, ne duhet ta përdorim IA-në për të rigjallëruar demokracinë, duke e bërë atë më të përgjegjshme, më të menduar dhe më të denjë për besimin e publikut.
Fatkeqësisht, kjo nuk është rruga në të cilën po ndjekim aktualisht.
Shumica e të rriturve në 12 vende me të ardhura të larta thonë se janë të pakënaqur me mënyrën se si po funksionon demokracia aty. Ne e shohim këtë pakënaqësi të manifestuar me postblloqet që digjen, vitrinat e shkatërruara të dyqaneve dhe rrugët e mbytura me gaz lotsjellës, një valë protestash në dukje të pafundme kundër qeverive që perceptohen si të shkëputura nga realiteti, joefektive dhe të korruptuara.
Ndërkohë, sistemet e IA-së vazhdojnë të përmirësohen me shpejtësi. Ne tashmë kemi modele që i tejkalojnë interpretuesit njerëzorë në fusha si gjeometria dhe imazheria mjekësore. Publiku gjithashtu po bëhet më i njohur me teknologjinë (edhe nëse amerikanët e përdorin atë dukshëm më pak sesa në shumë vende të tjera, veçanërisht në Kinë).
Ndoshta nuk është për t’u habitur, pra, që njerëzit në mbarë botën tashmë u besojnë sistemeve të reja të IA-së mbi ato demokratike që janë vendosur. Tre raunde anketash të kryera nga “Projekti i Inteligjencës Kolektive” midis marsit dhe gushtit 2025 zbuluan vazhdimisht se njerëzit besonin se chatbot-et e inteligjencës artificiale mund të merrnin vendime më të mira në emër të tyre sesa përfaqësuesit e tyre të zgjedhur.
Ky model është po aq i vjetër sa vetë politika: Kur demokracia përpiqet të japë rezultate, njerëzit u drejtohen burrave të fortë, autoritarëve dhe tani algoritmeve, duke shpresuar për vendosjen e kompetencave mbi kaosin.
Por zëvendësimi i diskutimit demokratik me efikasitet algoritmik nuk e zgjidh krizën themelore. Ai thjesht zëvendëson një formë distance midis njerëzve dhe pushtetit me një tjetër. Kur algoritmet përcaktojnë, të themi, ndarjen e buxhetit ose tenderët publikë pa shpjegim dhe pa ankesë, rezultati është i njëjti mënjanim dhe zhgënjim që po shohim tashmë nga institucione të largëta dhe të pandjeshme. Përveçse tani nuk ka askush për të bërë përgjegjës. Me dinjitetin njerëzor të lënë pas dore, polarizimi thellohet dhe besimi gërryhet më tej.
Këto probleme i shtojnë rreziqet që paraqet tashmë Inteligjenca Artificiale. Algoritmet e sotme të mundësuara nga Inteligjenca Artificiale janë ndërtuar kryesisht rreth modeleve të biznesit ku konkurrenca nxit të ardhurat. Meqenëse zemërimi i bën njerëzit të klikojnë, sistemet digjitale të renditjes nxjerrin në pah materialin më përçarës, duke fragmentuar diskursin publik dhe duke na çuar në dhoma jehone që e bëjnë konsensusin të duket i pamundur. Teksa sistemet e IA-së bëhen më të fuqishme dhe të afta për manipulim ideologjik, këto kërcënime vetëm sa do të intensifikohen.
Për të shpëtuar demokracinë, Amerika ka nevojë për një rrugë tjetër: një rrugë që përdor IA-në për t’u dhënë njerëzve më shumë zë në zgjedhjet tona të politikave dhe rezultate më të mira.
IA mund të ndihmojë që qeveritë të jenë më efektive, duke ulur burokracinë, duke përmirësuar shërbimet publike dhe duke hapur vendimmarrjen për publikun. Në Tajvan, platforma “vTaiëan” ka kaluar më shumë se një dekadë duke demonstruar se si IA mund të forcojë, në vend që të zëvendësojë diskutimin demokratik. Kur Uber mbërriti në Tajvan në vitin 2013, ajo shkaktoi të njëjtat konflikte që shpërthyen në qytete në të gjithë botën: shoferët e taksive kundër udhëtarëve, zyrtarët ekzistues kundër të sapoardhurve, rregullimi kundër inovacionit. Në vend që të linte zërat më të zhurmshëm të dominonin ose të kishte lobistë dhe burokratë të vendosnin pas dyerve të mbyllura, Tajvani përdori mjete të mundësuara nga IA-ja për të lehtësuar një version të diskutimit masiv.
Mijëra qytetarë dorëzuan deklarata në “vTaiëan” dhe votuan për propozimet e të tjerëve. IA-ja nuk mori vendime. Në vend të kësaj, ajo hartëzoi peizazhin e opinionit publik, duke nxjerrë në pah propozimet që kapërcenin përçarjet në vend që t’i thellonin ato. Rezultati ishte legjislacioni i nxjerrë nga inteligjenca kolektive. Për Uber, kjo do të thoshte lejimi i shërbimit të vazhdonte të funksiononte për sa kohë që shoferët e tij ishin të siguruar, të licencuar profesionalisht dhe nuk ulnin çmimet e tarifave të taksive. Që atëherë, Tajvani ka përdorur variacione të kësaj qasjeje për dhjetëra sfida të tjera politike, secila prej të cilave ndërton besim me qytetarët dhe tregon se Inteligjenca Artificiale mund të ofrojë infrastrukturën që mundëson një arsyetim demokratik në shkallë të gjerë.
Demokracia ka qenë gjithmonë e kufizuar nga logjistika: Nuk mund të fusësh miliona njerëz në një dhomë; nuk mund t’i lësh të gjithë të flasin; nuk mund të përpunosh kaq shumë perspektiva. IA ka aftësinë të heqë shumë nga këto kufizime duke përmbledhur mijëra komente publike, duke identifikuar shqetësime të përbashkëta dhe duke ndihmuar politikëbërësit të kuptojnë përparësitë e zgjedhësve. Mund ta bëjë tekstin legjislativ të arritshëm për qytetarët e zakonshëm, të shpjegojë kompromiset në gjuhë të thjeshtë dhe t’i ndihmojë njerëzit të artikulojnë preferencat e tyre. Madje mund të shkallëzojë diskutimin nëpër gjeografi dhe gjuhë, duke e bërë koordinimin global të mundshëm në mënyra që më parë ishin të paimagjinueshme.
Por dritarja për këtë rrugë nuk është e pafundme. Çdo muaj që demokracitë mbeten jofunksionale ndërsa aftësitë e IA-së përmirësohen, algokracia bëhet më tërheqëse. Mbetet për t’u parë nëse “Diella” do ta çrrënjosë korrupsionin në Shqipëri apo thjesht do t’i shtojë një shtresë për t’a mbuluar. Por sigurisht që do të tërheqë imitues, veçanërisht në vendet ku korrupsioni është endemik dhe institucionet janë të dobëta.
E ardhmja e demokracisë nuk kërkon që ne ta refuzojmë IA-në. Përkundrazi. Ne kemi nevojë për IA-në për ta bërë demokracinë të funksionojë për shekullin e 21-të. Por gjithashtu duhet të jemi të kujdesshëm për atë që i kërkojmë Inteligjencës Artificiale të bëjë. Jo për të vendosur për ne, por për të na ndihmuar të qeverisim veten më mirë.
Opinion për “New York Times”, nga Eric Schmidt, ish-drejtues në Google dhe biznesmen. Andrew Sorota, kreu i depertamentit të kërkimeve mbi Inteligjencën Artificiale për Schmidt.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
