.png)
Në vitin 1970, një roman nga një shkrimtar shqiptar erdhi si stuhi në Paris. “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” është një rrëfim për një gjeneral italian që shkon në Shqipëri pas Luftës së Dytë Botërore për t’i gjetur trupat e ushtarëve italian të vrarë në Shqipëri, dhe për t’i kthyer ata në Itali. Romani u konsiderua një kryevepër dhe autori i saj u ftua në Francë, ku u mirëprit nga intelektualët francez si një zë i fuqishëm dhe origjinal nga prapa “Perdes së Hekurt”. Gjenerali u përkthye në dhjetëra gjuhë dhe frymëzoi dy filma.
Prej atëherë, dhjetëra novela tjera dhe disa përmbledhje me poezi dhe ese janë përkthyer në frëngjisht, anglisht dhe në gjuhë të tjera. U konsiderua si një prej shkrimtarëve më të mëdhenj botëror dhe ishte ndër kandidatët për të fituar çmimin Nobel, disa herë me radhë.
Kadare u lind dhe u rrit në qytetin e Gjirokastrës në Shqipëri. Studioi letërsi në Universitetin e Tiranës dhe i kaloi tre vite në Institutin Gorki të Moskës duke i kryer studimet post-diplomike. Gjenerali ishte novela e tij e parë, e botuar pas kthimit të tij në Shqipëri më 1962, kur ishte njëzet e gjashtë vjeçar.
Kadare është krahasuar me Kafkën dhe Orwellin, por ai është një zë origjinal, unik, i thellë i lidhur me tokën prej nga vjen. Për më shumë se katër dekada, Shqipëria jetoi nën diktaturën komuniste të Enver Hoxhës, që zbatoi një version të egër të stalinizmit dhe që zgjati më shumë se në vendet e tjera të Europës lindore. Kadare përdori një numër të shumtë zhanresh dhe formash letrare – alegorinë, satirën, largesën historike, mitologjinë – për t’i ikur censurës së ashpër të Enverit dhe hakmarrjeve të tij kundër çdo forme të disidencës.
Vepra e tij është një kronikë e dekadave të tmerrshme në atë regjim megjithëse rrëfimet shpesh vendosen në të kaluarën e largët apo në vende të tjera. Dy prej novelave të famshme “Pallati i Ëndrrave” dhe “Piramida” u vendosën në Perandorinë Osmane dhe në Egjiptin antik, ndërsa “Dimri i Madh” dhe Koncerti qartë i referohen prishjes së Hoxhës me Rusinë e Khrushchevit dhe me Kinën, pas vdekjes së Mao-së.
Kadareja e la Shqipërinë në vitin 1990 dhe u vendos në Paris. Më 1996 ai u zgjodh anëtar i jashtëm i Akademisë franceze të moralit dhe shkencave politike, duke e zëvendësuar filozofin britanik me origjinë austriake Karl Popper, që kishte vdekur atë vit.
Ai jetoi me gruan dhe vajzën, në një apartament të madh dhe të ndritshëm me pamje nga Kopshtet e Luxembourgut. Shpesh udhëtoi për në Shqipëri. Kjo intervistë u bë në atë apartament, në shkurt dhe tetor të 1997-ës, me biseda telefonike.
Paris Review: Ju jeni i pari shkrimtar shqiptar që e arritët famën ndërkombëtare. Për shumicën e njerëzve, Shqipëria është një vend i vogël me tre milionë e gjysmë banorë në skaj të Europës. Pyetja ime e parë ka të bëj me gjuhën shqipe. Çfarë është ajo?
Ismail Kadare: Gjysma e popullsisë shqiptare jeton pranë nesh, në Jugosllavi, në vendin e quajtur Kosovë. Gjithsej, dhjetë milionë njerëz në botë flasin shqip, e cila është një ndër gjuhët bazike europiane. Nuk e them nga krenaria kombëtare, ky është një fakt. Në linguistikë, janë gjashtë apo shtatë familje fundamentale të gjuhëve në Europë: latinishtja, gjermanishtja, sllavishtja, baltishtja dhe tri gjuhë pa familje – greqishtja, armenishtja dhe shqipja. Prandaj, gjuha shqipe është më e rëndësishme nëse e marrim parasysh kartografinë linguistike të Europës. Hungarishtja dhe finlandishtja nuk janë fare gjuhë indoeuropjane.
Shqipja është e vetmja që rrjedh nga gjuha e ilirëve të lashtë. Në antikitet ishin tri regjione në Europën jugore: Greqia, Roma dhe Iliria. Shqipja është e vetmja gjuhë e mbijetuar nga gjuhët ilirishte. Ja pse i ka intriguar shumë linguistët e së kaluarës. I pari person që e bëri një studim serioz lidhur me këtë çështje ishte filozofi gjerman Gottfried Leibniz më 1695.
Po sa i përket letërsisë shqipe? Cila është origjina e saj? A ekziston ndonjë Dante, Shakespeare apo Gëte shqiptar?
Origjinat e saj janë krejtësisht gojore. I pari libër në shqip u botua në shekullin e XVI, dhe ishte përkthimi i Biblës. Vendi asokohe ishte katolik. Veç më pas lindën shkrimtarët. Babai i letërsisë shqipe ishte shkrimtari i shekullit të XIX-të, Naim Frashëri. Pa e pasur madhështinë e Dantes a Shakespeare-it, ai është krijuesi, karakteri emblematik i saj. Ai shkroi poema të gjata epike, ashtu sikurse poezi lirike, për të zgjuar ndërgjegjjen kombëtare në Shqipëri. Pas tij erdhi Gjergj Fishta. Mund të thuhet që këta dy janë gjigantët e letërsisë shqipe, të cilët fëmijët e sotëm i mësojnë nëpër shkolla. Më vonë erdhën poetë e shkrimtarë tjerë që prodhuan vepra më të mira se këta të dy, edhe pse nuk mund të kenë të njëjtin vend në kujtesën e kombit tonë.
Turqit e pushtuan Konstandinopojën më 1454, dhe më pas ra edhe i gjithë Ballkani bashkë me Greqinë. Cili ishte ndikimi i Turqisë te shqiptarët?
Pak për të mos thënë hiç. Veço fjalorin administrativ e ushqimor me fjalë si kebab, kafe, bazaar. Por nuk pati aspak ndikim në strukturën e gjuhës për arsyen e thjeshtë se janë të ndryshme. Gjuha turke nuk ishte njohur askund jashtë Turqisë. Turqishtja moderne u konstruktua nga shkrimtarët turq të shekujve XIX dhe XX, kurse turqishtja e thatë, administrative nuk ishte një gjuhë e gjallë dhe prandaj nuk mund të kishte ndikim në gjuhët e tjera të Perandorisë Osmane. Kam takuar shkrimtarë turq që më kanë thënë se kanë probleme me gjuhën e tyre.
Mua më duket se në veprat tuaja jeni përpjekur të përfshinit tragjedinë greke në novelën moderne.
Ekzakt. Jam munduar të bëj një lloj sinteze të tragjedisë së madhe dhe groteskes, shembulli suprem i së cilës është “Don Kishoti”, një prej veprave më të mira të letërsisë botërore.
Prej atëherë novela është ndarë në shumë zhanre…
Jo aspak! Për mua këto zhanre nuk ekzistojnë. Ligjet e krijueshmërisë letrare janë unike; nuk ndërrojnë, dhe janë të njëjta për secilin kudo. Dua të them se mund të shkruash për një ngjarje që zhvillohet në tri orët e jetës njerëzore sikurse për tre shekuj , prapë vijmë te e njëjta gjë. Secili shkrimtar që krijon diçka autentike në një formë të natyrshme, instinktivisht e krijon teknikën e tij. Kështu, të gjitha format dhe zhanret janë të natyrshme.
Mendoj se në historinë e letërsisë ka ekzistuar vetëm një ndryshim vendimtar: kalimi nga letërsia gojore në atë të shkruarën. Për shumë kohë, letërsia ishte vetëm gojore, dhe pastaj papritur me Babilonasit dhe Grekët nisi të shkruhej. Kjo ndryshoi gjithçka, sepse në kohën e moçme, poetët i recitonin dhe i këndonin poezitë e tyre duke i ndryshuar pas çdo performance. Poezia përcillej me ndryshime, nga një gjeneratë në tjetrën. Me shkrimin, teksti u bë i fiksuar njëherë e mirë. Autori filloi të përfitonte nga lexuesit, por humbi diçka , lirinë. Ky është ndryshimi i madh në historinë e letërsisë. Zhvillimet, të tilla si ndarjet në kapituj dhe paragrafe, shenjat e pikësimit, janë të parëndësishme; detaje hesapi.
Për shembull, thonë se letërsia bashkëkohore është shumë dinamike për shkak të ndikimit që e merr nga kinemaja, televizioni, shpejtësia e komunikimit. E kundërta! Nëse i krahasoni tekstet e antikitetit grek me letërsinë e sotme, do të vëreni që klasikët kanë operuar në një terren shumë më të madh, të pikturuar në një tablo shumë më të gjerë, dhe e kishin një dimension shumë më të madh. Karakteri lëvizte nga qielli në tokë, bëhej nga zot në të vdekshëm, dhe kthehej prapë. Shpejtësia e aksionit, vizioni kozmik në një faqe e gjysmë të librit të dytë të Iliadës është e pamundur të gjendet te ndonjë autor modern. Rrëfimi është i thjeshtë: Agamemnoni ka bërë diçka që e ka zhgënjyer Zeusin, që vendos ta dënojë atë. E thërret një lajmëtar dhe i thotë të fluturojë në tokë, të gjejë një gjeneral grek të quajtur Agamemnon, dhe t’ia fusë një ëndërr fallse në kokë. Lajmëtari arrin në Trojë, e gjen Agamemnonin në gjumë, ia vendos një ëndërr fallse në kokë si lëng, dhe kthehet te Zeusi. Në mëngjes Agamemnoni i thërret oficerët e tij dhe iu thotë që e kishte parë një ëndërr të bukur dhe se ata duhej t’i sulmonin Trojanët. Dhe kështu, ai e pëson një disfatë të tmerrshme. E gjithë kjo në një faqe e gjysmë! Kalohet nga truri i Zeusit në të Agamemnonit, nga qielli në tokë. Cili shkrimtar mund ta bëj këtë sot? Raketat balistike nuk janë aq të shpejta!
Sidoqoftë, ka pasur evente letrare si modernizmi – Joyce, Kafka…
Kafka ishte shumë klasik, sikurse Joyce-i. Kur Joyce-i u bë modernist në Finnegans Wake, dështoi. Shkoi shumë larg dhe askush nuk e pëlqeu atë libër. As Nabokovi, si një adhurues i madh i Joyce-it. Një burrë e takon një grua dhe ata bien në dashuri. Në këtë dashuri janë të gjitha mënyrat e mundësive, diversiteteve, por askush nuk mund ta imagjinojë gruan me trupin e një krijese tjetër. Nëse ka një ndarje të plotë nga realiteti, ky është fundi – hyjnë në fushën e shenjave.
Mos po mendon se ekziston një vazhdimësi e caktuar në krijueshmërinë njerëzore?
Ekzakt. Në një mënyrë jemi të kurthuar nga e kaluara e njerëzimit; nuk na duhet të njohim psikologjinë e krokodilëve apo gjirafave. E kaluara mund të jetë barrë, por s’kemi se ç’të bëjmë. E gjithë kjo zhurmë rreth inovacioneve, zhanreve të reja, është e kotë. Në njërën anë është letërsia e vërtetë ndërsa në tjetrën gjithçka tjetër.
Ju po ashtu keni folur rreth “krijimit negativ.” Çfarë do të thotë kjo?
Krijimi negativ për një shkrimtar është ajo që ai nuk shkruan. Duhet një talent i madh për të ditur se çfarë nuk duhet të shkruani, dhe për vetëdijen e shkrimtarit, veprat e pashkruara janë më të shumta sesa ato që ka shkruar. Ju duhet të zgjedhni. Dhe kjo zgjedhje ka shumë rëndësi. Në anën tjetër, duhet çliruar vetja nga këto kufoma, duhet varrosur ato, sepse pengojnë që të shkruash atë që duhet shkruajtur, ashtu siç është e nevojshme të largosh gërmadhat që të bësh gati vendin për të nisur ndërtesën e re.
Kjo më kujton Cyril Connollyn, që thoshte, “Librat që nuk i kam shkruar janë shumë më të mirë se ata që i kanë shkruar shokët e mi.” Por le të flasim për fillimet tua. Për fëmijërinë së pari: Ju ishit shumë i vogël kur shpërtheu lufta, pas së cilës gjithçka ndryshoi në Shqipëri.
Fëmijëria ime ishte e pasur sepse isha dëshmitar në shumë ngjarje. Lufta nisi kur isha vetëm pesë vjeç. Jetoja në Gjirokastër, një qytet shumë i bukur, përmes të cilit kalonin ushtritë e huaja, dhe që e prodhonin një spektakël të vazhdueshëm, italianët, grekët… qyteti u bombardua nga gjermanët, anglezët, dhe u kalua nga njëra dorë te tjetra. Për një fëmijë ishte gjë e mahnitshme. Jetonim në një shtëpi të madhe me shumë dhoma bosh, ku luanim , dhe kjo ishte pjesa më e rëndësishme e fëmijërisë. Familja ime nga babai ishte modeste , babai ishte postier gjykate, njeri që i shpërndante letrat e gjykatës por familja e nënës ishte goxha e pasur. Dhe paradoksalisht, ishte familja e nënës komuniste ndërsa babai mbante qëndrim konservator e puritan. Jetonim mesatarisht në shtëpi der ikur shkuam në shtëpinë e nënës e cila ishte shumë e pasur. Babai ishte kundër regjimit komunist; nëna dhe familja e saj ishin pro tij. Ata nuk grindeshin por megjithatë e ngacmonin njëri tjetrin me ironi dhe sarkazmë. Në shkollë, unë s’i përkisja as grupit të fëmijëve të varfër që ishin pro-komunist, e as fëmijëve të pasur që tmerroheshin nga regjimi. Por megjithatë i njihja të dyja palët. Kjo më bëri të pavarur, të lirë nga komplekset fëmijërore.
Pas shkollës ju shkuat në Tiranë, në kryeqytet, dhe studiuat letërsi në Universitet. Më pas fluturuat për në Moskë, te Instituti “Gorki” Ishte koha e Khrushchevit, kur kishte njëfarë lirie, një shkrirje pas gjithë asaj ngrirjes së madhe staliniste. Si e gjetët skenën letrare në Moskë?
Jam dërguar në Institutin “Gorki” për t’u bërë shkrimtar zyrtar i regjimit. Ishte një fabrikë që i prodhonte të vërtetat e shkollave të soc-realizmit. Në fakt, iu desh tre vjet që të vrisnin çdo kreativitet, çdo origjinalitet që mund të kishe. Fatmirësisht, unë isha imunizuar nga gjithë ajo që kisha lexuar. Në moshën njëmbëdhjetë vjeçare e kam lexuar Makbethin, i cili më goditi si vetëtimë, klasikët grekë, pas të cilëve asgjë nuk e ndikoi më shumë shpirtin tim. Ajo se çka i ndodhte Elsinorit ose ajo që ndodhte në brigjet e Trojës më dukej më e vërtetë sesa të gjitha ato banalitete mjerane të novelave të socialist-realizmit.
Në Institut më neveriste indoktrinimi, dhe kjo neveri më shpëtoi. I thoja vetes vazhdimisht se në asnjë rast unë nuk duhej të bëja atë që më mësonin ata, por saktë të kundërtën. Shkrimtarët e tyre ishin të gjithë skllavë të partisë, përjashto disa si Konstantin Paustovsky, Chukovsky, Yevtushenko.
Përgjatë kohës në Institut kam shkruar novelën “Qyteti Pa Reklama.” Kur u ktheva në Shqipëri kisha frikë që t’ia tregoja ndonjërit. E publikova vetëm një fragment të shkurtër në një revistë të titulluar “Një ditë në Kafe,” që u ndalua menjëherë. Nuk më shkoi më ndërmend që ta botoja librin. Kreu i Organizatës së Rinisë komuniste që e kishte rekomanduar publikimin e revistës, më vonë u akuzua për liberalizëm dhe u dënua me pesëmbëdhjetë vjet burg. Fatmirësisht fragmenti ekziston; ndryshe, askush nuk do të besonte që unë e kam shkruar novelën. Ishte një rrëfim për dy hajdutë letrarë që donin të fallsifikonin një tekst për të provuar se mund t’i përshtatej marksizmit, dhe kështu të ecnin para në karrierë. Kjo e preku problemin fundamental të kulturës socialiste , fallsifikimin. Novela do të publikohet në vëllimin e gjashtë të veprave të mia komplete, për të cilën po punojnë botuesit francezë. Asnjë fjalë nuk do të ndryshohet.
Megjithatë, në adoleshencë ju ishit goxha i dhënë pas komunizmit, apo jo?
Kjo e ka një anë idealiste; mund të mendosh në fillim se disa aspekte të komunizmit janë të mira në teori, por pastaj shikon se në praktikë çështja ndryshonte. Shpejt e kam kuptuar se e gjithë ngrehina komuniste ishte shtypëse dhe katastrofike.
Në institut, a iu lejohej të lexonit shkrimtarët e ndaluar ose disidentët si Pasternaku, Akhmatova, Tsvetayeva, Mandelshtam?
E kam lexuar Gogolin dhe Pushkinin dhe disa novela të Dostojevskit, në veçanti “Shtëpia e të Vdekurve “dhe “Vëllezërit Karamazov”.
Po në Shqipëri?
Në Shqipëri të gjithë shkrimtarët ishin të ndaluar. Kohë pas kohe arrija të gjeja ndonjë libër kur udhëtoja nëpër vende të ndryshme. E kam lexuar Orëellin dhe Kafkën. Mendoj se i fundit është më i rëndësishëm. E pëlqeja “1984” por nuk më pëlqente “Ferma e Kafshëve” sepse alegoria me mbretërinë e kafshëve nuk më prekte shumë. Ajo që ndodhte në vendet totalitare ishte më keq se gjithçka që letërsia ka arritur të shpikë.
Orwell ishte unik në Angli. Që në kohën kur shumica mendonte ndryshe, ai e kuptoi natyrën e totalitarizmit dhe shkroi për të.
Nuk mund të kuptoj pse Sartre e mbrojti Bashkimin Sovjetik. Përgjatë Revolucionit Kulturor në Kinë, u tha se mijëra shkrimtarë, artistë dhe intelektualë u persekutuan, torturuan dhe u vranë. Dhe prapë, ai u bë maoist!
Çfarë triumfi i madh për Camus (Alber Kamy), reputacioni i të cilit është rritur shumë në vitet e fundit! Doli se ai kishte të drejtë në secilën çështje politike për të cilën foli, ndërsa Sartre e kishte krejtësisht gabim. Camus e mbajti qëndrimin e tij pavarësisht presionit të madh që binte mbi të, dhe nuk ishte e lehtë në atë kohë.
Kam respekt të madh për Camus , ai është një shembull. Shumica e intelektualëve që jetuan në Francë, të lirë dhe të pakërcënuar nga totalitarizmi diktatorial, prisnin që ne të bëheshim kurajozë dhe të rrezikonim jetët tona. Në Kinë ishte edhe më keq se në Shqipëri. Pse nuk protestonin intelektualët e Perëndimit?
Në atë klimë represioni, si ia dolët të përkthenit dhe botonit “Gjenerali e Ushtrisë së Vdekur “në Francë?
Në Shqipëri, ashtu si në shumë vende të Europës Lindore, kishte një organizatë përgjegjëse për përkthimin e një numri librash në disa gjuhë të huaja. Kështu, ata e botuan librin tim në frëngjisht. Rastësisht, gazetari Pierre Paraf e pa atë libër dhe e rekomandoi te botuesit francezë.
Dhe pas këtij suksesi të madh, a ndiheshit më i sigurtë, i mbrojtur nga fama ndërkombëtare?
Po, por edhe më i vëzhguar për shkak se më konsideronin më të rrezikshëm.
Do të bëhem avokati i djallit, nëse mundem, për t’iu thënë se në shoqëri të atilla totalitare, i mbijetuari bëhet i dyshuar, si në Rusinë staliniste. Mund t’iu përmend ata që u zhdukën, si Mandelstami, ose ata që bënë vetvrasje si puna e Tsvetayevas, ose si ata që u ndalën së shkruari, si Pasternaku ,që u mjaftuan vetëm në përkthimin e Shakespeare-it dhe shumë e shumë të tjerë. Më 1970 ju e keni shkruajtur një novelë me gjashtëqind faqe “Dimri i madh” që nuk ishte bazuar në një mit ose në një ngjarje historike por në situatën politike të vendit tuaj. Libri duket se është një sulm ndaj revizionizmit, dhe kësisoj një mbrojtje e Enver Hoxhës. Pse e shkruajtët atë libër? Ju mund të vazhdonit që të shkruanit tregime alegorike si më parë.
Nga viti 1967 deri më 1971, unë isha në një vëzhgim direkt nga diktatori vetë. Kujtohuni për fatkeqësinë e madhe të intelektualëve në atë kohë. Hoxha e vlerësoi vetveten si një shkrimtar dhe poet e prandaj edhe “shok” të shkrimtarëve. Meqë isha shkrimtari më i njohur i vendit, ai kishte një interes të madh për mua. Në atë rrethanë, kisha tri zgjidhje: ose të mbaja qëndrimin tim ,që do të nënkuptote vdekjen; ose heshtjen, që do të nënkuptonte një tjetër vdekje; ose të paguaja njëfarë borxhi. Unë e zgjodha të tretën dhe e shkruajta “Dimrin e madh”. Shqipëria u bë aleate e Kinës, por kishte mjaft fërkime të cilat rezultuan në ndarjen e mëvonshme. Si Don Kishoti, mendoja se libri im do ta përshpejtonte ndarjen me Kinën duke e inkurajuar Hoxhën ta bënte atë. Me fjalë tjera, mendoja se letërsia mund ta bënte të pamundurën , ta ndryshonte diktatorin!
Hoxha juve iu bëri deputet të Parlamentit, megjithëse siç shpreheni ju dyshonte në ju. Pse e bëri këtë?
Kjo nuk do të thoshte asgjë. Lista e deputetëve përcaktohej nga ai, dhe nëse dikush refuzonte ai e eleminonte, e vriste. Askush kurrë nuk refuzoi, dhe deputetët nuk bënin kurrfarë pune. Një herë në vit, Parlamenti mblidhej, dhe Hoxha e diktonte rrjedhën e mbledhjes pa diskutim, pa debate. Deputetët ishin zgjedhur nga radhët e puntorëve, shkenctarëve, shkrimtarëve, kështu që Parlamenti të dukej përfaqësues i popullit.
Pas suksesit të librave tuaj në Perëndim, ju mund ta lëshonit vendin. A keni provuar ndonjëherë? Në librin tuaj “Pranvera shqiptare” të botuar më 1992, thoni se disa herë gjatë qëndrimit në Francë, gati sa nuk kishit vendosur të mos ktheheshit.
Nuk e lëshova Shqipërinë për shkak të hakmarrjes që mund ta pësonin të afërmit, shokët. Më 1983 erdha në Francë me mendimin që do të qëndroja. Aty e kuptova se kjo ishte e pamundur. Ekzistonte rreziku i një ndarjeje të plotë me vendin tim, gjuhën time, të cilën e doja. Shokët e mi francezë më udhëzuan të kthehesha, dhe i dëgjova.
Pse u larguat pas komunizmit?
U largova më 1990 kur Shqipëria po luhatej midis demokracisë dhe totalitarizmit. Mendova se largimi im do ta ndihmonte ardhjen e demokracisë. Nëse vendi do të binte në diktaturë përsëri, unë nuk doja të isha aty, dhe ky kërcënim e stimuloi luftën për demokraci. Erdha në Francë për publikimin e “Pallatit i Ëndrrave” dhe e bëra publik vendimin për të qëndruar në Francë. Mediat raportuan dhe kjo pati rol vendimtar në favor të demokracisë.
Disa njerëz deshën t’iu zgjidhnin president, si Havelin në Çekosllovaki, por refuzuat. Pse?
As nuk e mendova dy herë. Rasti im ishte i ndryshëm nga ai i Havelit. Doja të mbetesha shkrimtar dhe i lirë.
Është goxha dilemë: a duhet rezistuar diktaturën, a duhet të bëhesh disident, siç bënë disa shkrimtarë çekosllovakë; apo duhet ikur, siç bënë disa shkrimtarë gjerman kur Hitleri erdhi në pushtet.
Nuk duhet të bëhemi naivë! Rrethanat ishin të ndryshme në secilin vend. Nuk mund të krahasosh Shqipërinë me Çekosllovakinë. Ne nuk e patëm Dubcekun, Pranverë Çeke, dhe gjithçka që pasoi. Nëse Haveli do të ishte në Shqipëri, ai do të vritej menjëherë. Ja përse nuk kishim disidentë në Rusinë e Stalinit. Askush s’mund të bënte asgjë. Në Shqipëri, si në Rumani, Stalinizmi zgjati deri në fund. Kur Havel ishte në burg, e kishte me vete një makinë shkrimi, kishte qasje në mediat e botës, çdokush fliste për të. Ata që e krahasojnë situatën tonë me atë të Çekosllovakisë nuk ia kanë idenë se çfarë është represioni stalinist.
Do të thotë se shpëtuat nga një mrekulli?
Jo krejtësisht. Secili regjim kërkon ta ruajë fytyrën dhe respektin në komunitetin ndërkombëtar, dhe nëse jeni shktimtar i famshëm, regjimi është edhe më i kujdesshëm. Hoxha donte të konsiderohej poet, student i Sorbonës, shkrimtar, dhe jo vrasës. E vetmja gjë që një shkrimtar mund të bënte në atë diktaturë ishte të shkruante letërsi. Kështu e kryente detyrën e tij. Të presësh diçka tjetër është cinike dhe kriminale. Shqiptarët e gjetën tek unë shkrimtarin që i lidhi me botën. E dominova jetën tonë kulturore dhe e ruajta kulturën shqiptare me veprën time, në një anë ishte ajo që e krijoja unë ndërsa në tjetrën, ajo që e krijonte komunizmi, që ishte e padobishme. Kur një libër i imi botohej, shitej për pesëmbëdhjetë minuta , çdo kopje shitej menjëherë. Njerëzit e dinin se mund të ndalohej, kështuqë nguteshin ta blinin para se të ndodhte kjo. Ndodhte që nganjëherë libri ndalohej para se të shpërndahej, por deri atëherë mijëra kopje ishin në qarkullim dhe njerëzit e kalonin nga njëri te tjetri.
Duke parë atë që ka ndodhur në Jugosllavi. Dua t’ju pyes për tolerancën fetare. Gjysma e shqiptarëve janë myslimanë, duke përfshirë edhe familjen tuaj. A morët edukim religjioz? Dhe a ka rrezik nga fundamentalizmi islamik në Shqipëri, tash që, praktikimi i feve është bërë i lirë?
Nuk besoj. Familja ime ishte muslimane, por nuk e praktikonte atë. Askush rreth meje nuk ishte besimtar. Veç kësaj, sekti Bektashi i islamit që praktikohet në Shqipëri është shumë i moderuar, edhe më shumë se ai në Bosnje. Nuk besoj se duhet të brengosemi për këtë gjë.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
