.png)
Mënyrat e jetesës së vetmuar mund të kenë disa avantazhe të mëdha në botën e kafshëve. A mund të mësojnë njerëzit diçka prej tyre?
Miu i verbër i Lindjes së Mesme është introverti më i madh. Duke qëndruar rreth një metër nën tokë, ai gërmon ‘sistemet’ e tij të tunelit ku qëndron për pjesën më të madhe të jetës së tij, duke mbledhur rrënjë dhe zhardhokë. Çdo miush i verbër ka territorin e vet dhe nëse dikush gërmon aksidentalisht në tunelin e një tjetri, fillon një betejë e dhunshme, shpesh vdekjeprurëse.
Mënyrat e jetesës së vetmuar si kjo janë jashtëzakonisht të përhapura në mbretërinë e kafshëve. Edhe në mesin e gjitarëve, një grup përgjithësisht i shoqërueshëm, 22% e specieve të studiuara janë kryesisht të vetmuara, që do të thotë se meshkujt dhe femrat flenë ose gjuajnë vetëm për shumicën e kohës.
Por kafshët e vetmuara kanë marrë relativisht pak vëmendje nga shkencëtarët. Ndoshta për shkak se ne jemi vetë krijesa shoqërore, ne jemi tërhequr më shumë nga studimi i krijesave që bashkëpunojnë në grupe për mbrojtje ose për të gjetur ushqim, mbarështim dhe rritje të të rinjve. Ekspertët thonë se për një kohë të gjatë, shumë shkencëtarë janë prirur të anashkalojnë jetën e vetmuar, duke e konsideruar atë një gjendje më primitive, themelore të ekzistencës, të lidhur me sjellje antisociale dhe inteligjencë të dobët.
Por studiuesit tani po arrijnë të kuptojnë se disa kafshë kanë evoluar për të qenë të vetmuara pikërisht sepse mund të jetë kaq e dobishme për të shmangur konkurrencën dhe kushtet stresuese të jetesës në grup. Për të filluar, shumë kafshë të vetmuara janë në fakt shumë inteligjente dhe jetojnë jetë shoqërore të larmishme dhe komplekse, pavarësisht nga vetmia e tyre. Edhe pse minjtë e verbër janë një përjashtim, shumë kafshë të vetmuara tolerojnë, mësojnë dhe herë pas here edhe bashkëpunojnë me të tjerët të llojit të tyre, duke i lejuar ata të shijojnë më të mirën e të dy botëve.
Ndërsa njerëzit po kalojnë gjithnjë e më shumë kohë vetëm, këto kafshë na kujtojnë përfitimet e shumta të vetmisë dhe se të jetosh vetëm nuk është e barabartë me vetminë, një mendim që ndoshta ia vlen të merret në konsideratë për njerëzit që kalojnë vetëm ditën e Shën Valentinit.
“Ndoshta duke studiuar speciet e vetmuara dhe mënyrën se si ato ia dalin me këtë taktikë, ne gjithashtu mund të identifikojmë më mirë për shoqërinë njerëzore se çfarë është e mirë për të qenë vetëm,” thotë psikologu i sjelljes Carsten Schradin.
Të jetosh në grup sigurisht që ka shumë përfitime. Mendoni për zebrat që gjejnë siguri në tufat dhe luanët që shpesh gjuajnë së bashku për të kapërcyer gjahun më të madh dhe më të shpejtë se ata. Disa zogj bashkëpunojnë për të rritur të rinj dhe shimpanze që shoqërohen duke hequr parazitët nga njëri-tjetri. Por ka edhe dobësi. Në një grup, “çdo strehë duhet të ndahet, çdo pjesë e ushqimit duhet të ndahet, çdo akses duhet të ndahet”, thotë David Scheel, psikolog i sjelljes.
Dhe ndërsa gjuetia së bashku dhe ndarja e ushqimit ka kuptim për kafshët si luanët që shpesh rrethohen nga pre e bollshme dhe e madhe që mund të ushqejë shumë individë, kjo është më pak e dobishme në situatat kur preja është më e vogël dhe më pak e ndashme. As nuk është aq e dobishme kur gjahu është i shpërndarë në të gjithë peizazhin ku duhet më shumë përpjekje për t’i gjetur ato.
Për minjtë e verbër, vetmia do të thotë të mos kesh nevojë të konkurrosh vazhdimisht për hapësirën e tunelit, e cila kërkon shumë energji për të gërmuar. Kafshët e vetmuara gjithashtu mund të përballen me më pak konkurrencë për çifte dhe një rrezik të reduktuar të kontraktimit të sëmundjeve dhe parazitëve. Ndërkohë, femrat e reja mund të investojnë të gjithë energjinë e tyre për t’u kujdesur për pasardhësit e tyre pa pasur nevojë të kujdesen për të vegjlit e të tjerve, siç bëjnë disa specie më sociale.
Lindelani Mayuka, zoologe nga Universiteti i Ëitëatersrand në Johannesburg thotë se të jetosh vetëm krijon sfida si humbja e përfitimit të grumbullimit së bashku për të qëndruar ngrohtë. Por disa kafshë e shmangin këtë duke ndërtuar shtëpiza të mëdha me shkopinj për të mbrojtur veten nga luhatjet e temperaturës si dhe nga grabitqarët.
Për kafshët shumë sociale, të qenit vetëm mund të jetë stresuese, shpesh duke çuar në shëndet të dobët dhe ankth por kafshët që janë mësuar të qëndrojnë vetëm nuk e kanë këtë problem.
Në fakt, disa prej tyre stresohen dhe janë të shqetësuar kur kanë afër specie të tjera.
“Ata mund të ndërrojnë nga stresi që kanë,” thotë Tali Kimchi, neuroshkencëtare e sjelljes në Institutin Weizmann në Izrael.
Jo të gjitha speciet e vetmuara sprapsin në mënyrë aktive njëra-tjetrën. Shumë prej tyre janë të bashkuar nga burimet e përbashkëta dhe kanë jetë çuditërisht të pasur sociale, duke toleruar njëri-tjetrin dhe madje duke bashkëpunuar kur ka kuptim.
“Vetëm për shkak se disa kafshë jetojnë të vetmuar nuk do të thotë se ato nuk kanë ndërveprime sociale,” thotë Mayuka.
“Edhe disa oktapodë, një grup që dikur konsiderohej aq i vetmuar sa ishte një shaka saqë ata takoheshin vetëm për t’u çiftuar ose për të ngrënë njëri-tjetrin, ndonjëherë grumbullohen”, thotë Scheel.
Në një vend në gjirin Jervis në Australinë lindore, individët e një specie të quajtur oktapodi i zymtë janë tërhequr së bashku nga disponueshmëria e strehimit. Kjo ndoshta filloi kur një oktapod krijoi grumbullin e tij të oktapodëve derisa 16 oktapodë u mblodhën në një vend.
Në këtë “qytet oktapod”, individët e gjejnë veten në një situatë shumë më të mbushur sesa janë mësuar dhe shfaqin sjellje kurioze për t’u përballur me të tjerët në llojin e tyre.
Meshkujt ndonjëherë përpiqen t’i detyrojnë femrat të qëndrojnë afër dhe të ndjekin meshkujt e tjerë, herë pas here duke u zvarritur në strofkat e njëri-tjetrit, duke luftuar me to dhe duke i dëbuar. Ndonjëherë kur meshkujt e dëbuar kthehen në strofkën e tyre, “mashkulli që dëbon mund të kthehet dhe të përsërisë dëbimin”, thotë Scheel.
Dhe ndërsa pastrojnë strofkat e tyre, oktapodët shpesh shtyjnë mbeturinat në anën e fqinjëve të tyre.
As agresive dhe as bashkëpunuese, disa shkencëtarë i quajnë këto sjellje “luhatëse”, thotë Scheel, i cili ende është duke gjetur qëllimin e këtyre ndërveprimeve.
“Këtu ne kemi futur një kafshë të vetmuar në një situatë komplekse sociale, dhe gjithçka që ata po bëjnë është të kenë luhatje, dhe duken krejtësisht të shëndetshëm. Kjo sugjeron se ata janë ose më pak të vetmuar nga sa mendonim, ose stresi i të qenit social nuk është aq i rëndë për ta.”
Këto ndërveprime të sofistikuara sociale nënvizojnë inteligjencën e krijesave të vetmuara. Në mënyrë të ngjashme, studiuesit kanë parë disa zvarranikë të vetmuar duke vëzhguar nga afër individë të tjerë dhe duke përdorur atë informacion për të zgjidhur problemet, një aftësi që dikur mendohej se ishte unike për njerëzit, thotë shkencëtarja e sjelljes Anna Wilkinson.
“Kafshët që ndoshta nuk do të formonin natyrshëm grupe komplekse, në fakt mund të kenë aspekte shumë të sofistikuara të të mësuarit social,” thotë ajo.
Në eksperimentet me breshkat me këmbë të kuqe, të cilat ushqehen vetë, por mund të ndeshen me njëra-tjetrën nën pemë frutore, për shembull, Wilkinson u paraqiti atyre një gardh transparent në formë V-je me ushqim brenda. Asnjë kafshë nuk mund të arrinte ushqimin derisa Wilkinson dhe kolegët e saj stërvitën njërin prej tyre se si ta bënte atë. Me të parë të tjerët që arrinin te ushqimi, breshkat e tjera ndoqën menjëherë shembullin. Është veçanërisht e jashtëzakonshme të shihet se kafshët kanë aftësinë të mësojnë nga individë të tjerë duke imituar, duke pasur parasysh se shumë prej tyre kanë evoluar për të dalë nga vezët pa një prind përreth për t’u mësuar atyre aftësitë.
Dëshmi të tilla po bëjnë që shkencëtarët ta shohin jetën e vetmuar jo si një kategori fikse dhe uniforme, por më tepër si një vazhdimësi: nga kafshët si miu i verbër antisocial te speciet që jetojnë kryesisht vetëm, por që mësojnë dhe bashkëpunojnë me njëri-tjetrin. Disa specie madje ndërthurin stile jetese të vetmuara dhe më shoqërore.
Studimi i kafshëve të vetmuara dhe rrjeteve të tyre sociale mund t’i ndihmojë kafshët të mbrojnë dhe ruajnë më mirë popullsinë e tyre nga kërcënimet njerëzore.
Mayuka dhe Schradin kanë filluar tashmë një përpjekje për të ndërtuar një komunitet shkencëtarësh për të deshifruar më tej jetën, përfitimet, nevojat dhe sfidat e kafshëve të vetmuara.
“Të jesh i vetmuar nuk është e thjeshtë dhe primitive,” thotë Schradin. “Ajo mund të jetë mjaft komplekse dhe të ofrojë sfida … të cilat zgjidhen në mënyra të ndryshme nga specie të ndryshme.”
Të kuptuarit e gjerësisë së plotë të jetesës së vetmuar madje mund të jetë e dobishme për njerëzit. Kimchi po studion ndryshimet në trurin e kafshëve teksa ata kalojnë mes fazave të çiftëzimit dhe rritjes së të vegjëlve introvertë dhe më socialë. Ndoshta një hulumtim i tillë mund t’i ndihmojë shkencëtarët të kuptojnë se si njerëzit me probleme neurologjike ose psikiatrike mund të bëhen pjesë e shoqërisë dhe të kenë jetë sociale.
Por kafshët e vetmuara gjithashtu mund të na ndihmojnë të mendojmë se të qenit vetëm nuk duhet domosdoshmërisht të jetë problematike, edhe nëse është disi e stigmatizuar në shoqërinë tonë të drejtuar nga ekstrovertet, thotë Schradin. Kafshët e vetmuara “sociale” ndërtojnë rrjete sociale kuptimplote rreth tyre dhe njerëzit që jetojnë vetëm munden dhe bëjnë gjithashtu.
“Të jesh vetëm,” thotë Schradin, “mund të jetë gjithashtu zgjidhja më e mirë për shumë njerëz.”
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
