Duke u frikësuar nga pushtimet gjatë Luftës së Ftohtë, kreu i Shqipërisë komuniste Enver Hoxha detyroi vendin e tij të ndërtonte mijëra bunkerë. Shumë kohë pas rënies së regjimit, disa prej tyre kanë mbetur akoma.
Nga Stephen Dowling– Është një mëngjes pranvere dhe dielli është i fortë dhe i nxehtë. Unë jam duke ecur nëpër rrënojat e Orikumit, një vendbanim që prej epokës romake që shtrihet përgjatë bregdetit të Vlorës, në Shqipëri. Por nuk është arsyeja pse unë jam këtu.
Ka një tjetër arsye që ndodhet rrëzë strukturave të shkatërruara të Orikumit. Midis rrënojave të kazermave detare dhe rrugës janë disa bunker. Ata janë ngjyrë gri, mjaftë të mëdhenj për të strehuar një numër të caktuar njerëzish në secilën prej tyre. Muret janë kurorëzuar me një kupolë të rrumbullakosura dhe janë ndërtuar që nga vitet 1970, kur Shqipëria ishte një nga vendet më të izoluara në botë.
Bunkerët ishin ideja e Enver Hoxhës, një partizan që udhëhoqi shtetin, pas luftës në Shqipëri për 40 vjet nën një regjim brutal dhe imagjinar. Të bindur se të gjithë nga Jugosllavia fqinje në Greqi, Nato dhe madje edhe ish-aleatët e tij në Bashkimin Sovjetik donin të pushtonin vendin e tij, Hoxha filloi një program bunker ndërtimi me përmasa të mëdha .
Bunkerët që shohin nëpër gjirin e Vlorës janë maja e një akullnaje prej betoni dhe çeliku, që nga kufiri verior me Malin e Zi dhe deri në plazhet përballë ishullit grek të Korfuzit, Shqipëria u mbulua me bunkerë në një valë ndërtimi. Në atë kohë në të gjithë Shqipërinë u ndërtuan më shumë se 170.000 bunkerë. Sot, gjenden ende nëpër fshatrat, duke mbuluar luginat malore, duke ruajtur në heshtje kryqëzimet dhe autostradat dhe të rreshtuara si statuja të papastra në plazhet e shkreta. Trashëgimia e tyre shkon përtej fizikut, secili prej tyre mendohet të ketë përmasat e një apartamenti me dy dhoma gjumi, dhe ndërtimi i tyre pa dyshim ndihmoi ta kthejë Shqipërinë në një nga vendet më të varfra në Evropë, një trashëgimi që mbetet deri më sot.
Hoxha kishte një emër për gjendjen e gatishmërisë, të gjithë shqiptarët duhet të jenë gjithnjë gati, ose “gjithmonë të gatshëm”. Kjo gjendje mendore ka ardhur pjesërisht nga përvojat e tij në Luftën e Dytë Botërore. Pas përfundimit të luftës, Hoxha e konsolidoi pushtetin, duke shfarosur pa mëshirë fraksionet rivale dhe madje disa nga udhëheqësit e tij të rezistencës. Ai e bëri Shqipërinë një shtet komunist sovjetik. Më pas vendi i vogël u pengua nga një sërë krizash diplomatike.
Por pse u kthye Shqipëria në një tokë të mbuluar me bunkerë?
Gjithçka nisi kur vendi i vogël prej 28.000 meta katror, pati në një problem tjetër në vitin 1961, kur Hoxha kundërshtoi pasardhësin e Stalinit, Nikita Hrushovin. Sovjetikët dhe pjesa tjetër e Paktit të Varshavës e përjashtuan Shqipërinë, duke detyruar shtetin e izoluar të krijonte marrëdhënie diplomatike me Maon e Kinës.
Kjo marrëdhënie ishte gjithashtu jetëshkurtër. Të inkurajuar nga mikpritja e presidentit amerikan Richard Nixon në Kinë në vitin 1972, Hoxha prishi marrëdhëniet, edhe me kinezët. Në vitin 1978, kinezët kishin tërhequr të gjithë këshilltarët e tyre, duke lënë Shqipërinë pa aleatë dhe vendin më të izoluar në botë.
Në këto faza filloi ndërtimi i bunkerëve. Sipas Hoxhës, vendi rrezikohej nga sulmet e NATO-s, Italia dhe Greqia. Por ai gjithashtu kishte bërë armiq dhe miqtë e tij. Një pushtim mund të vinte nga vetë Jugosllavët, ose vendi i tyre mund të përdorej si korridor për një pushtim sovjetik nëpërmjet Bullgarisë.
Forcat e vogla të armatosura të Shqipërisë nuk do të kishin asnjë ndeshje në një betejë konvencionale kundër këtyre armiqve më të mëdhenj të mundshëm. Hoxha në vend të kësaj bëri thirrje për mobilizimin e popullsisë së përgjithshme, shumica e të cilëve kishin për të bërë trajnime ushtarake bazë çdo vit për të formuar një rezistencë në dhjetëra mijëra.
Në ditët e partizanëve, kjo do të ishte streha malore, ku njësi të vogla do të kryenin sulme ndaj posteve italiane ose gjermane. Hoxha donte të siguronte vendin nga çdo pushtues potencial dhe në këtë mënyrë ndërtoi një rrjet të gjerë të bunkerëve. Prej asaj kohe, Shqiptarët do të shihnin bunker në çdo plazh, fshat dhe udhëkryq.
Bunkerët më të mëdhenj janë ndërtuar për të mbrojtur civilët në raste sulmi. Më të shumtat ishin bunkerët e emëruar, QZ (Qendër Zjarri), të projektuar për të mbajtur vetëm një ose dy njerëz dhe të ndërtuar me beton të përforcuar. Projektuesi i QZ ishte Josif Zagali, një inxhinier i cili gjatë Luftës së Dytë Botërore kishte qenë një partizan. Zagali ngriti një kupolë të rrumbullakosur në majë të bunkerit në mënyrë që plumbat të ktheheshin mbrapsht, duke i dhënë bunkerit një formë të veçantë. Bunkerët QZ u ndërtuan në grupe të vogla që mund të mbrojnë njëri-tjetrin. Pjesët ishin projektuar që të prodhoheshin fillimisht në fabrika dhe pastaj të montoheshin në vendet përkatëse.
Bunkerët më të mëdhenj që kanë shërbyer si komandues artileri, të njohura si PZ (Pike Zjarri) ishin më shumë se 8 metra larg. Gjatë kohës së luftës, këto do të vepronin si komanda për rreshtat e QZ më të vogla. Edhe bunkerë më të mëdhenj janë ndërtuar për të mbrojtur civilët në rast të sulmit. Çdo qytezë e qytet duhet të kishte bunkerë nëntokësorë të mjaftueshëm për të strehuar qindra njerëz. Në vitin 2016, në një udhëtim të mëparshëm në Shqipëri, kam vizituar një nga strehimoret e vjetra në Gjirokastër, një qytet prej 25,000 kilometrash tri orë në jug të Tiranës. Ishte mjaft e madhe për të mbajtur qindra njerëz. Një nga ata që ishin përgjegjës për ndërtimin e mbrojtjes konkrete të Hoxhës ishte Pëllumb Duraj, një komandant gjatë kohës së luftës, i cili ishte diplomuar për inxhinieri. “Unë u caktova aty dhe nuk kisha asnjë zgjedhje,” më tha ai.
“Kishte nevojë për më shumë mbrojtje sepse Shqipëria e la Paktin e Varshavës dhe ne ishim vetëm në arenën politike, frika nga bomba atomike dhe kërcënimi amerikan shtyu qeverinë të kërkonte ndërtimin e bunkerëve,” shtoi Duraj
Gjithashtu, ai me tregoi se ishte puna e tij që të siguronte pjesët e bunkerit dhe vendosjen e tyre në vendin e duhur. Kjo nuk ishte detyrë e vogël, divizioni i ushtrisë së Duraj u caktua të ndërtonte 13,000 bunkerë me madhësi të ndryshme. Ndërtimi i bunkerëve ishte një detyrë e tillë monumentale që pothuajse çdo fabrikë e madhe në Shqipëri ishte vënë në punë. Duraj duhej të negocionte me kolektivët që ishin përgjegjës për vendbanimet rurale, të cilat ishin organizuar shumë si fermat kolektive në BRSS.
“Në fillim nuk kishim përvojë, kështu që ishte fillimi i një sfide të re, një gjë shumë e vështirë. Në një mënyrë mund të themi se i gjithë kombi ishte i përfshirë në këtë proces. Ndërmarrjet publike të ndërtimit do t’i prodhonin ato, kompanitë e transportit publik do t’i transportojnë në terren dhe më pas duhej të punësonim njerëz lokal sipas aftësive të tyre për ti vendosur,” thotë Duraj.
Shqiptarët i kanë kthyer këto përkujtesa të heshtura të së kaluarës komuniste të vendit në një shumëllojshmëri përdorimesh.Në zonat rurale, ato janë kthyer në vende strehuese për kafshët ose përdoren për ruajtjen e ushqimit të tyre. Të tjerët, të cilët janë në brendësi të qyteteve janë pikturuar me figura të ndryshme. Bunkerët që dikur ruanin bregdetin e Shqipërisë, në disa raste janë shndërruar në piceri dhe bare të improvizuara.
Udhërrëfyesi im Elton Caushi tha se përpara disa kohëve, ka pasur një proces të madh për shkatërrimi dhe heqjen e tyre. Ajo që është unike për Shqipërinë është se paranoja dhe ksenofobia prej asaj kohe gjithmonë ishte dhe është ende aq e qartë. Kur vizituam një fabrikë betoni të braktisur në Gjirokastër, Caushi foli me një grup punëtorësh që po ndërtonin një mur aty afër. Një nga punëtorët me emrin Isa, i tha se një nga këta bunkerë që ndodhet afër shtëpisë së motrës së tij tashmë është kthyer në një pikë grumbullimi për plehrat. Duke pirë një gotë rakie, ai dhe kunati i tij na treguan për kohën që ndërtonin bunkerët kur kishin qenë në ushtri, duke mbajtur pllaka betoni që peshonin 40 kilogram, për të ndërtuar bunkerë që asnjëherë nuk funksionuan.
“Ndërsa pjesa tjetër e botës ndërtonte raketa për të dërguar njerëz në Hënë, ne ndërtonim bunkerë. Ishte çmenduri,” tha Isai. /BBC/
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
