Çfarë po ndodh me leximin?

Nga Joshua Rothman- Dikur leximi ishte një aktivitet i qetë dhe i pandërlikuar: njerëzit merrnin një libër, uleshin, dhe lexonin në paqe, të padukshëm për të tjerët. Pavarësisht nëse lexoje klasikë, gazeta apo romane komerciale, procesi ishte njësoj, sy mbi faqe, ritëm personal dhe asnjë ndërhyrje teknologjike. Por në epokën digjitale, mënyra se si lexojmë ka ndryshuar rrënjësisht.

Ndërkohë që disa njerëz shfrytëzojnë pajisjet moderne për të lexuar më shumë se kurrë, të tjerë janë të zhytur në një përzierje shpërqendrimesh dhe leximesh të fragmentuara, duke kaluar mes ekraneve, artikujve të rastësishëm, komenteve dhe audiolibrave pa qartësi apo përqendrim të vazhdueshëm.

Statistikat tregojnë se ky ndryshim është i thellë, sidomos te të rinjtë. Numri i adoleshentëve që lexojnë për qejf ka rënë pothuaj përgjysmë në një dekadë, dhe profesorët raportojnë studentë që mezi ndjekin tekste më të gjata ose më komplekse. Megjithatë, rënia e leximit të librave lidhet edhe me shpërthimin e informacionit online: sot kemi shumë më shumë gjëra për të parë, dëgjuar dhe lexuar. Në një farë mënyre, leximi konkurron me një univers të pafundmë përmbajtjesh digjitale.

Shumë studiues e lidhin këtë ndryshim me fundin e asaj që quhet “Kllapa Gutenberg”periudha e dominimit të shtypshkrimit, që nisi me shpikjen e shtypshkronjës dhe që ka përfunduar me internetin. Komunikimi është bërë më spontan, më bisedor dhe më i shpërndarë. Dikur mendohej se po ktheheshim në një kulturë më gojore, për shkak të podkasteve, komenteve dhe formave të tjera të komunikimit të menjëhershëm. Por një hyrje edhe më e fuqishme në këtë skenë është inteligjenca artificiale, e cila jo vetëm lexon, por “proceson” sasi kolosale teksti me shpejtësi dhe saktësi mbinjerëzore, duke krijuar një mënyrë të re të qasjes ndaj informacionit.

Tyler Cowen, për shembull, ka filluar të “shkruajë për A.I.-të”, duke menduar se ato do të jenë lexuesit e tij më të qëndrueshëm. Për A.I.-në, çdo tekst mund të analizohet, përkthehet, shkurtohet, krahasohet dhe rikrijohet. Ajo mund të shpjegojë pasazhe të vështira, t’i bëjë më të thjeshta, t’i përmbledhë ose t’i zgjerojë. Ky proces ndryshon natyrën e vetë leximit: teksti bëhet i rrjedhshëm, i përpunueshëm, një material që mund të shndërrohet pa pushim sipas nevojës së lexuesit.

Ndërkohë që përmbledhjet, versionet e shkurtuara dhe tekstet alternative dikur ishin përjashtim, së shpejti mund të bëhen mënyra kryesore e leximit.

Lexuesit mund të marrin një version të shkurtuar, më pas të hidhen te origjinali, pastaj te një analizë A.I., duke lëvizur mes formave të shumta të të njëjtit tekst, siç dëgjojmë sot këngë në versionin “clean”, remix ose live. Vetë akti i leximit fillon të ngjajë me montazh: një proces bashkëpunimi midis lexuesit dhe A.I.-së.

Por jo çdo tekst përballon një përmbledhje të tillë. Disa vepra kërkojnë kohë, ritëm dhe vëmendje njerëzore si romani i Ferrante-s apo librat kompleksë si “Gödel, Escher, Bach.” Megjithatë, kultura e leximit po lëviz drejt një bote ku pak njerëz do të lexojnë origjinalet, duke e lënë natyrën e thellë dhe të ngadaltë të leximit si një përvojë gjithnjë e më elitare dhe të rrallë.

Autori reflekton mbi përvojën e tij gjatë studimeve universitare, kur lexonte në mënyrë intensive dhe sistematike lista të tëra autorësh, duke e përjetuar kufirin njerëzor të leximit si njëkohësisht magjepsës dhe zhgënjyes. Edhe pse lexoi shumë, e kuptoi se bibliotekat janë të mbushura me vepra që shumica e njerëzve nuk i hapin kurrë, dhe se kujtesa njerëzore nuk mund t’i mbajë të gjitha ato që ka lexuar. Sot, ai pyet veten nëse A.I. mund të zgjidhë pikërisht këto kufizime, duke u bërë një lloj “ditari mendimi” i përhershëm, një memorie e jashtme.

Megjithatë, A.I. nuk ka vetë motivim; ajo lexon vetëm atë që i kërkohet. Ndaj kultura e leximit nuk mund të mbahet gjallë vetëm nga makinat por ka nevojë për njerëz që duan të lexojnë, që duan të diskutojnë dhe të zbulojnë botë brenda librave.

Në një të ardhme të afërt, teksti mund të trajtohet si një formë e përkohshme, një material që transformohet përpara se të përjetohet. Shkrimtarët mund të fillojnë të krijojnë me mendimin se lexuesi i tyre kryesor është A.I., dhe jo njeriu. Njerëzit që këmbëngulin të lexojnë origjinalet do të bëhen të rrallë, të privilegjuar në përvojën e tyre, por jo domosdoshmërisht të vlerësuar në shoqëri si dikur.

Por leximi mund të mos jetë më një “fund”, por një mjet tranzitor drejt një forme tjetër kuptimi, një hap në një zinxhir transformimesh të pafundme digjitale.

Burimi: The New Yorker // Përshtati: Gazeta SI

*Joshua Rothman është gazetar dhe shkrimtar me The New Yorker që nga viti 2012. Ai shkruan kolumnën javore Open Questions, ku eksploron, nga kënde të ndryshme, çfarë do të thotë të jesh njeri. Para se të bëhej pjesë e The New Yorker, ka qenë redaktor i ideve në revistë, kolumnist i ideve në Boston Globe, dhe ka mësuar në Kennedy School of Government të Harvardit.