Ismail Kadare dhe pushteti

Nga Antonio Caiazza* – “Një ditë Ismaili më telefonoi për të më kërkuar që të shkoja tek ai me kamerë. Ishte hera e fundit që e pashë”.

Fotografin e Kadaresë e kam takuar në ’92, në Tiranë, në studion e tij. Ai dëshironte të më bënte të kuptoja se ishte një mik i madh i shkrimtarit: vraponte vazhdimisht pas perdes së dhomës së errët për të tërhequr fotot e tij që e shfaqnin së bashku me “Ismailin”.

“Kur mbërrita në shtëpinë e tij gjeta një atmosferë të çuditshme. Në tavolinën e madhe të dhomës së ndenjes ishte ndezur shandani. Gruaja, pranë dritares, sytë i kishte të zbrazët. Ismaili ka pozuar dhe unë i kam bërë disa foto. Pas dy ditësh mësova se ai kishte kërkuar azil politik në Paris”.

Lajmi u dha më 25 tetor 1990. Ismail Kadare kishte një muaj që ishte në Francë. Por ai priti të përfundonte në Tiranë Konferenca e Ministrave të Jashtëm të vendeve të Ballkanit.

“Nuk doja t’i ngatërroja”, deklaroi ai në librin-intervistë të Eric Faye, “Biseda me Kadarenë”, “dhe nuk e bëra më parë, sepse Presidenti Alia ishte në Shtetet e Bashkuara të Amerikës”, në OKB, për herë të parë.

Ai njoftim i hedhur nga larg, nga Parisi, që për shqiptarët ishte qendra e botës, ishte një rrufe që grisi qiellin e plumbit të Tiranës.

“Ismaili” braktisi Shqipërinë, vendin të cilin të gjithë e konsideronin ndërgjegje. Gjesti i tij u kritikua me dhimbje nga shumë bashkëatdhetarë të tij. Sidomos nga të rinjtë dhe intelektualët.

“Si mund të kishte vendosur të largohej tani kur ne kemi më shumë nevojë për të? Pikërisht tani që po nisim një proces demokratik?”, pyesnin veten studentë dhe pedagogë të Universitetit të Tiranës.

Tre muaj më parë kishte pasur një sulm ndaj ambasadave perëndimore. Pak më shumë se një muaj më vonë, Universiteti i Tiranës do të pushtohej: netët e dhjetorit thirrjet e protestës do të pushtonin të gjithë kryeqytetin.

Kur Kadareja iku në Francë, fillimi i fundit për regjimin komunist shqiptar kishte filluar tashmë.

Me atë aludim të pamoralitetit që ia lejonte shpesh vetes, në intervistat e shumta që jepte në fillim të viteve ‘90, ai gjithmonë thoshte se ishte i bindur se vendimi për t’u larguar nga vendi, në atë moment, kishte dhënë rezultate pozitive: “Mendoj se kishte rol në përshpejtimin e procesit të demokratizimit. Situata ishte e bllokuar. Pikërisht për t’u zhbllokuar, kërkova azil politik. Përndryshe Shqipëria rrezikonte të rezistonte si Kuba”. Dhe shtoi: “Mungesa ndonjëherë është më frytdhënëse se prania”.

Por Kadare nuk ishte Haveli i Tiranës: ai nuk ishte, sepse nuk kishte pasur kurrë qëllim të kalonte nga letërsia në politikë, por mbi të gjitha sepse nuk kishte qenë kurrë disident.

Romanet e tij, madje edhe ato të botuara në Francë gjatë viteve 1990, ishin lexuar tashmë në Shqipëri: shtëpia botuese shtetërore nuk ia kishte mohuar kurrë botimin.

Ai vinte nga Shqipëria e Jugut, nga ajo zonë e kulturuar që, në fillim të shekullit, sillej rreth Lycée français të Korçës (Corizza).

Ai lindi në vitin ’36 në Gjirokastër, qytet i përshkruar nga Bajroni në pelegrinazhin e Çajld Haroldit.

Tridhjetë vjet më parë, në të njëjtën lagje ka lindur edhe Enver Hoxha. “Ai ishte një intelektual, një mjeshtër. Në verë ai ecte gjithë ditën me kostumin e tij të bardhë prej liri dhe këpucët prej lëkure të lyera, duke rrotulluar shkopin e tij në ajër…”, ka thënë shkrimtari për të.

Më pas Shqipëria u pushtua nga fashistët dhe Gjirokastra u bë krye urë për operacionet ushtarake kundër Greqisë. Kadare flet për atë periudhë në “Qyteti i gurtë”, një roman i vitit 1971: sytë e shkrimtarit-fëmijë tregojnë ndërtimin e aeroportit, emocionin për atë lodrën e madhe që ishte bombarduesi italian i parkuar në luginë, avionët e parë automatikë, përparimet e alternuara të italianëve dhe grekëve dhe ndërhyrja vendimtare e gjermanëve.

Një personazh i çuditshëm në atë libër ia përshtat identitetin rrethanave: «Gjergj Pula sapo kishte dërguar kërkesën e katërt në zyrat e gjendjes civile për të ndryshuar emrin në Jurgen Pulo. Thuhej se përveç emrave Giorgio, Jorgo dhe Jurgen, ai kishte parasysh emrin Yogura në rast pushtimi nga japonezët”.

Në moshën njëzet e një vjeç, ai botoi tashmë përmbledhjen e tij të dytë me poezi: fitoi një çmim qeveritar dhe një bursë për të ndjekur Institutin Gorki në Moskë.

Në atë kohë sovjetikët ishin aleatët e Zotave të rinj të Tiranës. Por kur, në ’61, Hoxha u nda me Hrushovin, Kadareja i ri u detyrua të linte Moskën dhe një dashuri të sapo lulëzuar.

Mjedisi dredharak dhe i mërzitshëm i intelektualëve të dërguar për t’u indoktrinuar në BRSS nga vendet lindore, mbrëmjet e gjata të kaluara në Riga, në Balltik, çështja “Pasternak”, historia e dashurisë me Lidën e dërrmuar nga arsyet e shtetit e frymëzojnë atë, i cili u kthye në Tiranë.

“Muzgu i perëndive të stepës”, që nuk ishte vetëm historia e atij viti të kaluar në Bashkimin Sovjetik: ishte si një monument kushtuar Shqipërisë së tij, vendit të vogël ballkanik që ngre zërin me superfuqinë.

Një akt krenarie kulturore, i sinqertë, përpara se të jetë funksional për direktivat e reja të Hoxhës.

Në një faqe të bukur të romanit, Kadareja tregon se si digjej nga dëshira që gjatë shëtitjeve të tyre, Lida t’i kërkonte të rrëfente legjendën e Doruntinës dhe Kostandinit, një nga mitet e eposit të lindur në malet e Shqipërisë.

Legjenda tregon për një grua që kishte shumë fëmijë meshkuj dhe vetëm një femër, e cila u martua me një Zot nga një vend i largët.

Për të lehtësuar dhimbjen e nënës së tij, Kostantini, djali më i vogël, i premtoi asaj se do t’ia kthente Doruntinën sa herë që donte ta shihte.

Megjithatë, ai dhe të gjithë vëllezërit e tij vdiqën në betejë. Por fjala e dhënë, besa, duhet nderuar dhe një natë, për të qetësuar ankesat e nënës së tij plakë, Kostandini e la mënjanë gurin e varrit të saj dhe fluturoi me kalë te motra e tij, i mbështjellë me qefin.

Më në fund Lida donte ta dinte atë histori. “Prisja të më pyesni. Menjëherë thashë me vete do ta ndjeni menjëherë… Kisha përshtypjen se kishte ardhur momenti”, shkruan Kadare në “Muzg”.

“Mora frymë thellë, përqendrova të gjitha energjitë dhe aftësitë e mia dhe fillova t’i shpjegoja partneres sime se çfarë do të thoshte për një nënë shqiptare me dymbëdhjetë fëmijë të martonte vajzën e saj të vetme në një vend të largët, ‘përtej shtatë maleve’…”.

Të gjithë popujt e Ballkanit kanë zhvilluar variacione të legjendës së Kostandinit që doli nga varri për të mbajtur premtimin për ta rikthyer Doruntinën e re tek e ëma, “por e jona ishte vërtet më prekëse, më e bukura”.

Në vitin 1979, Kadareja i kushtoi një mister rrëmbyes dhe ironik asaj përralle të lashtë, “Kush e solli Doruntinën”, një hetim policor për kalorësin misterioz që një natë, në mesjetën shqiptare, e çoi vajzën në fshatin e tij.

Kadareja i detyrohet të paktën një pjesë të famës ndërkombëtare që gëzon përkthyesit të tij nga shqipja në frëngjisht.

Ky nuk është një njeri i letrave i gjetur në Paris nga botuesi Fayard. Romanet e tij, në fakt, mbërritën në Francë tashmë të përkthyera. Dhe shumë mirë.

I lexoi, i studioi, sigurisht i dashuroi dhe i futi në frëngjisht Jusuf Vrioni, një njeri i kulturuar dhe i rafinuar, ish i burgosur politik.

Në fakt, Vrioni vinte nga një familje pronarësh: midis viteve 1920 dhe 1930 babai i tij, një liberal, ishte kryeministër, ministër i Jashtëm dhe ambasador në Paris.

Një histori familjare që u bë e rëndë pas luftës dhe që në fund të viteve 1940 e çoi Jusufin në një burg të regjimit të ri.

Por ai e dinte shumë mirë frëngjishten dhe ky ishte shpëtimi i tij. U lirua për të përkthyer veprat e Hoxhës. Më vonë romanet e Kadaresë iu besuan penës së tij të lumtur përpara se të dërgoheshin në Paris.

Të gjithë, nga i pari tek i fundit, nga “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur”, i botuar në ’63 në Shqipëri dhe shtatë vjet më vonë në Francë, te “Jeta, Aventurat dhe Vdekja e një Aktori”, shkruar mes Tiranës dhe Parisit në 2002.

Nga ’70 deri në ’82 Kadare ka qenë deputet në Kuvendin Popullor, nga ’89 deri në fund të regjimit komunist nënkryetar i Frontit Demokratik, organizatës masive të Partisë: kryetare ishte Nexhmije Hoxha, gruaja e udhëheqësit shqiptar Enver Hoxha, i cili vdiq në ‘85.

Ai ishte anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe drejtor i Letrave Shqipe, “punë që më jepte vetëm të drejtën e një makine shërbimi, të cilën e përdorja ndonjëherë për të marrë kafe”.

Lidhja mblodhi 80 për qind të të ardhurave nga veprat e tij, të botuara në rreth dhjetë gjuhë.

“Kam jetuar mirë. Jo si nomenklatura, por mirë. Unë kam qenë një shkrimtar profesionist dhe kam marrë një rrogë që më lejonte të mos punoja”.

Ai ishte shkrimtari kombëtar. Dhe është ende. Atyre që e pyesnin arsyen e lirisë relative në të cilën komunistët e kishin lejuar të punonte, ai u përgjigj: “Fama ime më mbronte. Ata thanë, gjithsesi, se unë mbrohesha nga Enver Hoxha. Është një akuzë qesharake. Nëse ka diçka që më mbrojti ishte, e përsëris, popullariteti im, si në Shqipëri, ashtu edhe jashtë vendit, dhe Hoxha, i cili nuk ishte budalla, e dinte se ishte më negative për imazhin e një vendi të dërgonte në burg një shkrimtar, se sa të masakrontë banorët e një fshati…”.

Për Enver Hoxhën, Kadareja, pas rënies së komunizmit, shkruante se ishte “i çmendur”, i etur për pushtet, oportunist. Ai tha për regjimin e tij se ai ishte “mizor, por ndoshta më i trashë se mizor, absurd i një absurditet metafizik”.

Megjithatë, në vitin 1988 shkrimtari pranoi të rishikonte librin e fundit të Ramiz Alisë, presidentit komunist në atë kohë, një libër me titull “Enveri ynë”: “Një nga librat më të rëndësishëm të historisë politike që është botuar në vendin tonë në epokën e socializmit. Kjo, sepse ka të bëjë me figurën e themeluesit dhe arkitektit të Shqipërisë së sotme…”, shkruante ai asokohe. Kush është në të vërtetë Kadare? “Një enigmë” e përkufizoi gazeta “Le Monde” vite më parë.

Por ndoshta ai vetë ka kontribuar në shpërbërjen e tij. Fillimisht në frëngjisht, pastaj në italisht, në vitin 1991 u botua “Pallati i Ëndrrave”, kryevepra e tij, e botuar dhjetë vjet më parë në Shqipëri.

“Tabir Sarrai”, pikërisht “Pallati”, është një institucion i Perandorisë Osmane.

I vendosur në qendër të kryeqytetit, ai mbledh ëndrrat e të gjithë nënshtetasve të Sulltanit: prej tyre zyrtarë të zellshëm dhe të trishtuar nxjerrin parandjenja për shëndetin e shtetit, për aleancat e ardhshme, për komplotet e brendshme, për kërcënimet e luftës.

Ai “Pallat Kafkian”, që konsumon jetën e mijëra punonjësve në heshtje, është metafora e një pushteti që kontrollon gjithçka, që katalogon dëshirat njerëzore.

Romani tregon historinë e Mark-Alemit, pasardhës i një familjeje fisnike, i punësuar në “Tabir Sarrail” falë rekomandimit të një xhaxhai Vezir.

I riu ndërgjegjësohet shpejt se është në shërbim të një entiteti skëterrë, çnjerëzor: “Ai ndjeu një dëshirë të papërmbajtshme të hidhej te këmbët e vezirit dhe t’i lutej: më bëj të largohem nga ai vend, xhaxha, më shpëto!”.

Por ai kurrë nuk do të jetë në gjendje të çlirohet. Në të vërtetë, ai jep më të mirën e tij, vihet re nga eprorët dhe promovohet derisa të bëhet menaxher i “Pallatit të Ëndrrave”.

Derisa bëhet viktimë përgjithmonë, i gëlltitur nga ingranazhet, i shkëputur nga normaliteti. Të pafuqishëm. Në pamundësi për të reaguar.

“Me një lehtësim ai arriti te karroca për të shkuar në shtëpi. Nëpërmjet shtresës së hollë të avullit të depozituar nga fryma e tij në xhami, ai kuptoi se karroca po kalonte skajin e Parkut qendror. Janë lulëzuar bajamet, tha me vete me emocion. Vetëm një hedhje guri, ai e dinte, se atje ishte rikthimi në jetë, ishin retë tashmë të ngrohura, lejlekët dhe dashuria, gjithçka që ai kishte pretenduar të shpërfillte nga frika se mos ndahej nga ndikimi i Pallatit të Ëndrrave. Me pëllëmbën e dorës, ai pastroi xhamin e mjegulluar, por pamjet u thyen. Më pas e kuptoi se sytë i ishin turbulluar nga lotët”.

Në atë karrocë duket sikur shohim një Kadare melankolik. Është në makinën shtetërore që e çon në shtëpi, pas një dite të mërzitshme të kaluar në zyrë, në godinën e Lidhjes së Shkrimtarëve.

Makina shkon pranë parkut qendror, Parkut Rinia, parakalon para Bankës së Shtetit, kalon sheshin kryesor plot me biçikleta dhe njerëz në këmbë dhe nga dritarja e sediljes së pasme shikon jetën në të cilën ndihet i magjepsur: prej shumë vitesh ai nuk është më pjesë e atyre njerëzve të thjeshtë, por e sistemit, prej vitesh është zyrtarisht një shkrimtar regjimi, më i miri dhe më i famshmi prej tyre.

Ai do të donte të ndalonte makinën dhe të dilte nga ai mekanizëm skëterrë i të cilit është viktimë dhe, në të njëjtën kohë, një dhëmbëz.

Ashtu si Mark-Alem. Por ai kurrë nuk gjeti guximin të dilte nga ajo makinë, as kur regjimi tani lëshonte gulçime paniku, as atëherë nuk i detyroi metaforat e tij, madhështinë e artit të tij dhe strehën e frikës së tij.

Një dobësi që populli i tij nuk ia ka falur kurrë. Të gjithë i njohin dhe i duan librat e tij, të gjithë shqiptarët krenohen me Kadarenë, por të gjithë dallojnë cilësitë e shkrimtarit dhe ato të njeriut.

“Ai është një autor i madh, por si njeri…”, – dëgjon të thonë studentë të rinj universitarë dhe profesorë të moshuar të letërsisë.

Dhe krahasimi me Dritëro Agolli më popullor dhe më i thjeshtë, është i pashmangshëm.

Në vitin 1990, një muaj para se të largohej nga Shqipëria, Kadare i prezantoi shtëpisë botuese shtetërore “Naim Frashëri” vëllimin “Ëndrra që të mashtrojnë”, një përmbledhje me dhjetë tregime dhe tre novela.

“Kur na solli dorëshkrimin, pati ndjesinë se kishte propozuar diçka djegëse, të rrezikshme”, thotë shkrimtari Preç Zogaj, i cili në atë kohë ishte redaktor në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”.

Pika më “delikate” e librit ishte Piramida, një histori e vendosur në Egjiptin e faraonit Keops: edhe këtu ka mpirje dhe çoroditje të pushtetit, madje mes këtyre faqeve është, në filigran, Shqipëria socialiste.

Vetë titulli ndoshta kishte për qëllim t’u ngjallte shqiptarëve muzeun që regjimi kishte ngritur në kujtim të themeluesit.

Por ajo Shqipëri tani po shpërbëhej dhe në shtator 1990 Kadare ende mendonte se nuk do të ishte rehat me një roman të vendosur në Egjiptin e lashtë.

“Këtë roman ia dorëzova botuesit para se të largohesha nga Shqipëria”, i tha Kadare Eric Faye-s në dhjetor të atij viti, “por nuk mendoj se do të dalë ndonjëherë”.

“Ai besonte vërtet se Piramida mund të shkaktonte ndonjë reagim nga regjimi”, komenton Zogaj duke menduar në atë kohë, “dhe ai e konsideroi atë roman një provë të situatës… Në fakt ishte paksa jashtë realitetit”.

Asgjë nuk ndodhi, sigurisht. Regjimi, duke u marrë me demonstratat në rrugë, trazirat, presionin ndërkombëtar, me shembjen e një sistemi të tërë, as që e vuri re atë libër.

Sido që të jetë, Kadare nuk ka pritur rezultatet e testit të tij. Ai ishte tashmë në Paris kur libri, i fundit i shkruar në epokën e socializmit, u botua rregullisht në Tiranë.

“Mos u shqetëso në Francë, do ta botojmë, i thoshim (Ismailit) që këtu”, kujton Zogaj.

Në ’93 “Piramida” u botua në Francë dhe në ’97, e përkthyer nga frëngjishtja, u botua në Itali.

Si e keni marrë lajmin për mërgimin e tij?

“Me gëzim”, përgjigjet Zogaj, “ne prisnim gjestin e tij”.

Cili është mendimi juaj për Kadarenë, si njeri i letrave?

“Ai është shkrimtari më i madh i Shqipërisë. Ai nderoi gjuhën tonë, kulturën tonë…”.

Dhe si njeri?

Reflekton, ul shikimin dhe vazhdon me sinqeritet duke më parë në sy: «Nuk mund të presim që dikush që është i talentuar në një fushë, të jetë i talentuar në të gjitha fushat. Është krenaria e letërsisë shqipe. Por ai nuk është Solzhenitsyn”.

Teksa i them lamtumirë Zogajt, më vjen ndërmend ajo piktura e njëfarë Agron Bregu, që kisha parë në Galerinë e Arteve, në atmosferën e errët, të zymtë, të shkretë dhe të demoralizuar të asaj telajo metaforike të vitit 1987.

Ai piktor i panjohur kishte përdorur stil të thjeshtë, të qartë, përshkrues i “realizmit socialist” për të pikturuar fajin e socializmit.

Dhe më pas, në vitin 1987, fajtori ishte ende gjallë, në të gjithë Lindjen: Muri i Berlinit ishte ende në këmbë, Gorbaçovi ishte ende kreu i Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik dhe Çaushesku udhëheqësi i Rumanisë.

Kadare, i cili sapo kishte emigruar në Francë, tha se ishte i mbrojtur nga fama e tij gjatë komunizmit.

Ky Agron Bregu, një piktor i panjohur dhe i pacipë, sigurisht që nuk ka pasur një ekran të ngjashëm pasi ka përhapur në pikturën e tij penelata të zeza dhe gri.

Në mars të vitit 1991, ndërsa mijëra shqiptarë u dyndën në Pulia për herë të parë, Kadare u intervistua në Paris nga “Corriere della Sera”.

Gazetari e pyeti nëse nuk e konsideronte paradoksale këtë arratisje në momentin e ardhjes së demokracisë.

“Është një paradoks i madh”, – u përgjigj ai. “Ndoshta pas një kohe do t’i dimë arsyet e vërteta. Është diçka që më trishton shumë. Jam i zhgënjyer nga ky qëndrim”. Ai u përgjigj pikërisht kështu.

Mbylla dashurinë për letërsinë e Kadaresë, për rrugëtimet e tij në mekanizmat tragjikë e paradoksalë të pushtetit, për personazhet e tij pa lumturi, për eposin e përditshmërisë së tyre, në atë moment të kaluar para derës së shtëpisë së vjetër në Tiranë.

Etiketa e ngjitur në interfon me shënimin, “I.Kadare”, më emocionoi. Më pëlqente të imagjinoja ta takoja rastësisht përgjatë ndonjë rruge të qytetit, ndoshta i zhytur në një nga historitë e tij të pezulluara në kohë.

Mund t’u kisha kërkuar miqve të mi të shumtë që të gjenin numrin e tij, për të kontrolluar nëse ai ishte në qytet ato ditë.

Shqipëria është vendi ku të gjithë njihen me njëri-tjetrin, ose njohin dikë që njeh personin që ju kërkoni. Por nuk e bëra: kisha frikë se ky kontakt mund të lëndonte dashurinë që kam për librat e tij. Shkrimtari amerikan Scott Turow, thotë se disa autorë lexohen më mirë se sa t’i takojmë.

Burimi: “Il Post”; Përshtati në shqip: Gazeta “Si”

Shënim: Antonio Caiazza ka lindur në Siano (Salerno) në vitin 1964. Ka mbi tridhjetë vjet që jeton në Trieste, ku është gazetar në redaksinë rajonale të Rai-t. Për shumë vite  ka ndjekur ngjarjet e Shqipërisë, në “Il Mattino”, “L’Unità” dhe “Il Manifesto”. Në vitin 1997, ai ndoqi trazirat e ndodhura nga kriza financiare dhe institucionale që tronditi Shqipërinë për Radio dhe TV Koper Capodistria. Ai është autor i librit “Në det të hapur, një udhëtim nëpër Shqipëri nga komunizmi në të ardhmen”, nga i cili bazohet ky tekst dhe i romanit “La notte dei vinti”.