.png)
Nga Gazeta Si - Ai numëron dhjetra role si aktor dhe më shumë se një dyzinë vënie në skenë të veprave botërore dhe shqiptare.
Ka lindur në Pogradec në 1981 në familje patriote intelektuale dhe në fillim të viteve ‘90 ka emigruar.
Ai është Enkeled Fezollari, regjisor shqiptaro-grek që e zhvillon karrierën në Athinë.
Enke Fezollari është i pari dhe i vetmi shqiptar që ka fituar për të kryer studimet në Akademinë e Arteve në Selanik. Ai ka vënë në skenën e teatrit në Greqi librin e Ornela Vorpsit “Vendi ku nuk vdes kurrë” që flet për kohën e diktaturës në Shqipëri. Po ashtu ka vendosur në skenë një monolog të poetit grek Janis Ricos, por në gjuhën shqipe. Në një intervistë për gazetën “Si” Enke Fezollari rrëfen në mënyrë të natyrshme dhe tepër modeste sakrificat e një shqiptari në Greqi për tia dalë në rrugën e artit. Ai thotë se arti të lë të uritur...
Jetoni dhe e zhvilloni karrierën artistike dhe jetoni në Athinë, Greqi. Çfarë kontaktesh keni patur me artin, apo çfarë dramash keni lexuar që ju kanë nxitur drejt kësaj rruge?
Ajo që ndodhi ishte se mami e kuptoi shpejt që unë kisha një artsit brenda meje. Kisha një shpirt artistik. Dhe u futa në balet në moshën 7 vjeç teksa jetonim në Tiranë. Por e lashë më pas sepse nodhën ndryshimet e sistemeve, ra regjimi, ndodhën ato që ndodhën. Emigruam në Greqi që në 1993, por doja të bëhesha balerin. Kjo ishte ëndrra ime. Por kur shkova në moshë adoleshence në Greqi kuptova që teatri ishte ai që më tërhiqte. Gjithmonë isha artisti i shkollës dhe mësuesit më nxisnin që të vijoja këtë rrugë. Konkurrova, fitova. Hyra në Teatrin Kombëtar të Selanikut, në Akademinë e Arteve. Një konkurrencë shumë e madhe sepse nga 600 veta që hyjnë në konkurs, fitojnë vetëm 14 veta. Isha i pari shqiptar në Selanik që hyra në shkollën shtetërore. Ishte sfidë se nuk rridhja nga familje artistësh, pavarësisht se prindërit intelektualë.
Por kujtoj për herë të parë kur isha në 1987 kur isha i vogël pashë në Teatrin Kombëtar “Kush e solli Dorëntinën” dhe më pas çdo të dielë më jepte mami 10 lekë dhe shkoja të shikoja Teatrin e Kukullave. Kështu u rrita. Diçka që më tregoi kushëriri im Dritani ishte se kur isha i vogël, mblidhja gjithë kalamajtë dhe iu rrëfeja historira. Si regjisor dhe aktor rrëfej histori.
Kur u futa në Akademi në Greqi përjetova një ndjenjë shokimi kulturor (out of blue). Sidomos për familjen time; nënën dhe motrën që nuk e besonin. Ishte fitore shumë e madhe. Në 2005 u diplomova dhe nisa karrierën si aktor. Më vonë në 2010 u hodha në terrenin e regjisurës. Dhe vazhdova të isha edhe aktor edhe regjisor e ende vazhdoj. Aktualisht jam i njohur si regjisor kontemporan në Greqi, në një vend të huaj.
Në fakt këtë doja të të pyesja. Nuk je një i huaj i zakonshëm, por një artist shqiptar në Greqi dhe ne e dimë historinë, raportet, diskriminimin që kanë përjetuar dhe vijojnë të përjetojnë emigrantët shqiptarë në Greqi. Ti e ke vuajtur racizmin atje gjatë viteve?
E kam ndjerë përpara se të studioja teatër. Por në teatër diversiteti dhe ajo që është ndryshe, është më interesante. Unë isha si me thënë një frut ekzotik.
Kam pësuar racizëm kur punoja si kamarier. Jam një person që kam punuar që 15-16 vjeç. Në shkollë ishte e vështirë sepse atëherë nuk kishte dhe shumë shqiptarë. Media greke merrej shumë me shqiptarët asokohe sepse kryenin vepra. Alvanos, alvanos një fjalë e bërë refren. Ekziston edhe sot, por më pak.
Kur unë hyra në Akademi i thashë vetes që duhej ta tejkaloja shqiptarin. Nuk ishte e lehtë, sidomos kur je i ri, në adoleshencë. Ndihesha keq dhe më vinte turp kur ime më ishte shqiptare dhe vinte në shkollë. Sepse pësoja racizëm nga i gjithë komuniteti në shkollë.
Ndryshimet nisën në vitet 98-99. Shoqëria është më tolerante. Por ka një gëllënkë që është gjithmonë prezente. Unë e ndiej edhe nga emri; Enkeled. Polici të shikon dy herë, kurse njç grek me emrin Stefanos ose Jorgos do ta shikonte një herë. Emrin Enkeled nuk u përtyp lehtë dhe në atë moment ti ndjehesh aq krenar sa të vjen ta shash. Por te unë ndryshon sepse unë bëj edhe një punë që vlerësohet shumë. Nga kjo anë nuk e kam ndjer racizmin. Jam mirënjohës publikut dhe mediave greke që janë sjellë shumë mirë me mua. Nuk jam si disa këngëtarë shqiptarë që kanë ndryshuar emrin dhe kanë mohuar origjinën dhe kur u është dashur e kanë thënë që janë shqiptarë. Jam i lumtur dhe krenar, kur vijnë shqiptarë të brezit të dytë dhe të tretë dhe më thonë faleminderit se me ty kapërcyem atë tabunë që kishim turp të thoshim jemi shqiptarë. E kemi për detyrë ne artistët ti heqim këto barriera. Dhe shoh që po ndryshon veçanërisht pas COVID-it. Është një gërshërë e hapur për të cilën po luftojmë. E kemi si një lloj fushate ne artistët shqiptarë në Greqi.
Si e ke kryer ti këtë mision?
Kulturën dhe muzikën shqiptare unë e kam futur në veprat që kam vënë në skenë. Si publiku shqiptar dhe ai grek e kanë përqafuar. Jam përpjekur ti edukojë dhe të promovojë vlerat tona që nuk janë më minore se ato greke. Kam vënë në skenë veprën e Ornela Vorpsit, e cila erdhi në Athinë, e pa. Ishte diçka shumë e bukur ti tregosh publikut grek një shfaqje bilinguale; u dëgjua edhe shqipja dhe greqishtja njëkohësisht që tregoi historinë e këtij populli, çfarë ka kaluar ky popull. Pse shqiptari është jashtë shtetit ashtu siç është. Sepse ky ishte një vend i izoluar dhe e kisha për detyrë për Kombin tonë.
Si e pritën?
Njerëzit qanë. Erdhën e panë edhe njerëz që e kishin përjetuar në vetë të parë diktaturën. Kishin qenë të internuar. Grekët më thoshin: “tani e kuptuam pse shqiptarët janë kështu”. Jemi dy vende fqinj, shumë ngjitur, por grekët nuk dinë shumë për shqiptarët. Nuk e njohin thelbin dhe historinë e Shqipërisë. Për herë të parë kemi edhe një ambasadore të angazhuar Luela Hajdaraga e cila e ka hapur ambasadën për artistët dhe komunitetin. Po përpiqet ti sjellë bashkë dy popujt.
Gjatë bisedës më the që ke nisur të punosh që 15 vjeç. Është e vështirë për një emigrant shqiptar që i hyn rrugës së artit ta mirëpërballojë atë financiarisht?
Është një garë që nuk mbaron kurrë. Është një shprehje që thotë se “artistët kanë gjithmonë uri në çdo vend të botës”. Tetari është një fushë që nuk e bën për lekët. Kinemaja dhe televizioni janë tjetër gjë, të japin të ardhura. Ka patur momente në karrierën time që bëja tre punë. Ka patur momente që isha dedikuar vetëm te teatri. Gjatë këtyre 20 viteve që punoj në teatër, po fus edhe shkollën, ishte një rrugë shumë e gjatë. Kur punoje në punë të mëdha, mund të jetoje. Por balanca nuk arrihet dot gjithmonë. Nuk mund të thuash që unë tani e kapa demin, jam i pasur dhe mund të bëj atë që dua. Do bësh kompromise gjatë rrugës, por unë kam patur gjithmonë një objektiv: të isha i panvarur. Kështu jam rritur nga nëna ime; me vlera për të ruajtur dinjitetin, pavarësinë dhe lirinë. Liria paguhet shtrenjtë. Mund të mos bësh një punë. Thua do sakrifikoj, do i humbas ato lekë për një punë që nuk dua dhe nuk më pëlqen ta bëj. Jetojmë në vend kapitalist, jetesa është e vështirë, je i huaj dhe dokumentet na shkaktuan si emigramtë gjithë ato trauma, por jam i lumtur megjithatë. Sepse në jetën time artistike kam punën që e bëj me qejf. Ky është ndryshimi me Shqipërinë: jashtë shtetit duhet të punosh shumë. Duhet të sakrifikosh, të bësh 2-3 punë, të punosh fort sepse është shumë e vështirë për shkak të konkurrencës së madhe.
Ndodh që një punë artistike të ketë shumë sukses, por jo të ardhura financiare. Por gjithë dashuria ta shpërblen dhe shkon e fle i qetë. Secili paguan faturat e zgjedhjeve të veta.
Artistët e teatrit shoqëria i konsiderom bohem. Ne kemi nevojë të blejmë një djath kaçkavall të shtrenjtë dhe kemi nevojë të shkojmë me pushime. “Arte povera” ka ekzistuar në vitet 40-50. Por tani duhet të balancohet. Këtë e thoshte edhe Virginia Wolf. “Një shkrimtare duhet të ketë lekë”. Prandaj punonte fort. Sfida është përherë që të ruash vlerën tënde artistike, të mbash parimet në rrugën që ke zgjedhur, është e vështirë. Grekët e duan tetarin. Kemi 1500 shfaqje në vit, ka 1500 teatro kështu që ka një konkurrencë shumë të madhe. Jemi mësuar me këtë tension dhe vrapim.
Aktualisht si zhvillohet jeta jote në Greqi?
Aktualisht familja ime është e shpërndarë: mami në Tiranë, motra në Francë, unë në Athinë. Teatri për mua është gjithmonë familja. Jap mësime teatri në disa shkolla private. Bëj work shope, vendos vepra në skenë, kur kam qejf luaj, jam edhe DJ prej 14 vitesh. Kam edhe anën tjetër. Sepse DJ është diçka artistike. Gjithmonë jam i angazhuar në një projekt. Asnjëherë nuk e lë veten bosh që të rri në shtëpi, të ulem. Mundohem të krijoj gjithmonë.
Siç thotë Maksim Gorki në një vepër “nëse nuk ka mrekullira, do ti krijojmë”. Ne duhet ti krijojmë mrekullitë e jetës tonë. Athina ka shumë jetë artistike, në Tiranë të mungon kjo. Jam social. Teksa në punë jam strikt, jashtë pune kam shumë shoqëri. Jam qytetar i botës. Prandaj udhëtoj me shfaqet e mia; nëpër Greqi dhe jashtë shtetit. Është sfidë tjetër.
Si të erdhi ftesa për bashkëpunimin e parë në Shqipëri dhe si u ndjeve?
Ishte shumë emocionuese. Unë kisha një emër në komunitetin e shqiptarëve në Greqi. Erdhi ftesa nga Teatri Eksperimental dhe Kiço Londo, i cili më ftoi në Shqipëri për herë të parë. Kisha në duar një vepër që konsiderohet shumë e madhe për çdo regjisor. Ishte një sfidë e madhe. Kanë kaluar vitet dhe e kujtoj me dashuri e nostalgji.
Ishte sfidë. Unë kisha mbetur me idenë se po shkoj te Atdheu im që shumë e dua dhe shumë më do. Deri në 2015 vija si turistë për të parë gjyshen, gjyshin, dajot. Por kur vjen për punë është ndryshe sepse ti je mësuar me tjetër mentalitet, me tjetër frymë, ke tjetër edukim. Këtu nuk flas për më të mirë apo më të keq, por ndryshe. Kjo ishte interesante se nuk gjeta Shqipërinë që kisha lënë kur isha i vogël. Nuk po flas në aspektin politik, por të njerëzve. Më të ftohtë në Tiranë. Më mungon Shkodra. Kalova shumë bukur te Teatri “Migjeni”, ishte një eksperiencë shumë e madhe dhe sfidë sepse Rita ka krijuar një portofol të rëndësishëm shfaqjesh pasi ka sjellë shumë regjisorë nga Ballkani, Shkupi. Bën një punë shumë interesante. Edhe teatri Korçës që drejtohet nga Zamira Kita. Janë dy teatro që kanë femra në timon dhe kanë punë shumë interesante. Kjo është shumë e bukur që një teatër në provincë është shumë i fort. Pastaj erdha në Tiranë ku Znj Armela Demaj më ftoi si regjisor. Biseduam për “Valët” e Virginia Wolf.
Më bëhet shumë qejfi që tre gra nëpër timonët e teatrove lokale secila me mënyrën dhe kushtet e saj bëjnë një punë të palodhur (Albanian women power).
Ke një karrierë të mirëkonsiderueshme në Greqi pasi jetën dhe veprën i ke krijuar dhe po i zhvillon aty. Çfarë leverdie ke të vish për baahkëpunime në Shqipëri (flas jo vetëm për leverdi financiare, për leverdi në tërësi)?
Të jem i sinqertë nuk e kisha menduar kurrë. Qe teatri “Migjeni” që më ofroi rastin e punës dhe ishte një vepër që doja ta bëja, e shihja si eksperiencë të re. Sado shqiptar të jem, kam shumë distancë. Po flas në aspektin e gjuhës së skenës. Nga ana artistike është interesante të punosh me një material që i përket një shteti tjetër. Kjo më tërhoqi. Nga ana tjetër është ana njerëzore, emocionale. Unë jam një regjisor shumë i arritur në Greqi dhe në të gjitha stinët kam punë. Por ishte një shkëputje që doja ta provoja. Nuk e mendova fare. Gjërat ndodhën. Bëra mirë, bëra keq do ta tregojë koha. Por kemi edhe teknologjinë që të mban lidhur. Unë jam atje. Shpirti është i ndarë në dy vende. Për mua një regjisor e ka të domosdoshme të shkëputet, të marrë distancën e tij, kjo më bën mirë mua që distancohem nga Greqia në aspektin artistik. Unë këtu kam ardhur me një valixhe, shtëpia ime është atje. Gjithmonë kthehem si Odisea në Itakën e vetë. Kjo të çliron dhe të heq gjithë tabutë që ke. Shqipëria ka nevojë për frymë tjetër. Kjo është interesnate që e ndjej veten sikur punoj në Poloni, etj. I them vetes: po bën një karrierë jashtë vendit tënd. Kur shkoj në Greqi më pyesin për Shqipërinë. Ndjehem si ambasador kulturor. Sepse përfaqësoj lidhjet, marrëdhëniet. Nga ambasada greke erdhën panë “Valët”, erdhi ambasadorja. Ti je në një zinxhir dhe kontribuon, prandaj nuk e shoh si shkëputje. E shoh si kontribut.
Sa role numëron dhe sa vepra ke vënë në skenë? Cila të ka goditur më shumë përsa i përket realizimit?
Kam luajtur rolin e Pasolinit. Ishte një sfidë e madhe të luaja jetën e regjisorit Pasolini. Ishte një monolog që e kam ende brenda meje. Ishte një moment shumë i thellë për mua. Kam luajtur në 2010 në Greqi për herë të parë shqip. Kam bërë një monolog të poetit Janis Ricos në shqip për publikun grek, jo për shqiptarët. Jam shumë krenar për atë shfaqje. Jam krenar që kam bashkëpunuar me shumë regjisorë grekë të mëdhenj dhe gjithmonë telefoni ka rënë. Që do të thotë që gjithmonë ka patur propozime. Jam krenar sepse kam respektin e komunitetit artistik. Mbi të gjitha të publikut që është vlera më e madhe. Nga dramat që kam realizuar jam shumë krenar. Njëra është libri i Ornela Vorpsit. Qaja çdo natë që e shikoja. Më dhimbset shumë gjithë historia e saj dhe ky libër është jeta e çdo shqiptari të asokohe në diktaturë. Jam shumë krenar për bashkëpunimin te Teatri “Migjeni”, për “Valët” jam krenar shumë, për “Zhurmat përtej skenës” sepse mora një komedi dhe i dhashë një tjetër dimension. Platonofi ka qenë një vepër shumë e mirë që më ka shenjuar shumë në karrierën time. Edhe “Shtëpia e Bernarda Albës” e cila u shfaq në një obor në vitin 2015 në një shtëpi të vjetër në Athinë ku kisha edhe një aktore shqiptare Vefi Redi që jeton në Greqi. Kam realizuar 25 regji, kam bashkëpunuar me kantautorin e madh grek Stamatis Kraounakis. Kam bashkëpunuar me këngëtarë komercialë, me këngëtar të operas dhe baletit, aktorë komercialë, kam punuar me të rinj. E kam provuar veten. Kam punuar me shumë lekë, me pak lekë, kam ndjerë uri. Gjithë kjo është jetë. Nuk jam pishman. Kam lënë edhe punë, kam ikur nga një vepër. I kam thënë edhe jo-të e mia. Jam i ri dhe dua të mbetem i ri në aspektin e bërjes së profesionit. Bashkëpunimi i brezave është interesant. Nuk mund të jenë të gjitha veprat, fëmijët e mi. Regjia e parë që bëra “Parada” ishte një vepër shumë e fort. Kështu e nisa thashë do bëj një regji nëse nuk më del, do ta lë. Pati shumë sukses dhe tërhoqi punë të tjera.
Pse vendose të vije në skenë Virginia Wolf duke marrë parasysh që është një shkrimtare specifike, kontroversale, jo popullore dhe pak e njohur dhe e lexuar në Shqipëri? Çfarë gjendje shpirtërore ke pasur kur ke vendosur pasi është një vepër shumë e thellë ekzistencialiste?
E konsideroj shumë Virginia Ëolf. Në fillim kam lexuar jetën e saj. Jeta e saj është shumë interesnate. Kur isha në shkollë e njihnim si shkrimtare. Kur isha student kisha lexuar disa tregime të sajat. Në Greqi njerëzit e njohin si feministe dhe për jetën e saj të dhunshme, për vetvrasjen e saj. Gjithmonë ka qenë shkrimtare në depresion. Kur u futa brenda veprës dhe u thellova, shikon që kjo shkrimtare ka dritë. Sepse jeta e saj kishte dritë. Virginia argëtohej, dilte, pinte shampanjë, kishte marrëdhënie seksuale. Virginia ishte femër e plotë. Nga ana tjetër shkonte në fshat. Nuk donte të shikonte njeri. Në dhjetor 2016 unë humba njeriun më të dashur në shpirtin tim, shoqen e ngushtë. Isha në një gjendje shpirtërore që lexoja shumë, isha i mbyllur në vetvete. Kjo është një vepër që ka të bëjë me humbjen dhe vdekjen. Erdhi dhe më takoi. E kisha shumë në mendje. Është një shfaqje që është dhënë shumë në Greqi dhe në shumë vende të botës. Ka shumë shoqëri Virginia Ëolf nëpër botë; Itali, Japoni, etj. Ëahtë një shkrimtare diversiteti. Në prova ju flisja aktorëve për Shakespeare, Çehov. Po të shohësh, “Valët” peshojnë njësoj. Kanë të njëjtën vlerë me Hamletin. Janë romane poetike, filozofike sepse janë bërë për tu lexuar. Në 30 vitet e fundit në dramaturgjinë botërore kemi një kthesë tek libri. Ngaqë nuk kemi më vepra që konsiderohen të bukura dhe shkojmë gjithmonë tek veprat e vjetra sepse ato flasin simbolizmin, arketipet, prandaj vëmë në skenë Çehovin, Ibsenin, Shakespearen sepse problematikat tek veprat e sotme janë të vogla. Ngaqë teatri është debat, veprim, është tjetër gjë nga kinemaja. Për mua sikur edhe një spektator kur të shohë shfaqen dhe të kthehet në shtëpi e të nisë të kërkojë për Virginia Ëolf do jetë arritje shumë e madhe.
Mënyra e vënies në skenë e “Valëve” është ndryshe. Nuk kemi parë regji të tillë në Shqipëri. E patën të vështirë aktorët?
Po, fillimi ishte i vështirë, por punuam për të ndërtuar një gjuhë të re nga fillimi për të kuptuar çfarë kërkoja unë. Kemi të bëjmë me teatër fjalësh, interpretimi. Ajo që më favotizonte ishte që dija shqip, kuptoheshim pavarësisht se nuk e flas shumë mirë. Doja të ishte një teatër i dokumentuar. Çfarë i lidh ata me Virginian. Më interesonin aktorët me emrat e tyre dhe si lidhen ata, jo personazhet. Ne luajmë një roman, jo një personazh të vogël. Doja të kuptonin vitet kur është shkruar, jetën e saj, kontekstin historik dhe politik, doja të kuptonin shkrimtaren kontroversale feministe, që është përpjekur të vrasë veten tre herë.
A arritën aktorët ta donin veprën shpejt?
Po të mos e donin nuk do ishin ashtu në prmeierë dhe në vazhdim. Ishte një proces i vështirë nga ana e teknikës, si mund të jemi bashkë, zinxhir, gjashtë personazhe në 1. E pashë bebe këtë vepër dhe u rrit. Aktorët vijnë 2 orë para shfaqes. Është përtej veprës.
Si e ka pritur publiku?
Tha Bravo!
Cili do jetë projekti i ardhshëm?
Besoj do ta mbyll kapitullin me Shqipërinë. Kemi nisur provat te teatri “Migjeni” për Ekubën e Euripidit për herë të parë në Shqipëri. Përkthehet për herë të parë. Rita Gjeka në rolin e Ekubës. Premiera është në Maj. Me këtë vepër shkoj në antikitet në teatrin grek. Mandej ka Greqi.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
