Epoka jonë gjeologjike, Antropoceni, në të cilën njerëzimi po formëson fatin e planetit, karakterizohet nga kërcënime ekzistenciale. Disa janë adresuar në planet e veprimit të tilla si Qëllimet e Zhvillimit të Qëndrueshëm të OKB-së. Por ne duket se jemi kapur nga fakti se duhet të ndryshojmë sjelljen dhe zakonet tona të ngulitura.
Në një botë të mbipopulluar, shumë kanë pyetur: “Cila është vlera e jetës njerëzore?” Pandemia Covid-19 e ka ngritur edhe një herë këtë çështje, duke e shtruar pyetjen me fjalë të ashpra: Kush duhet të vdesë i pari nëse nuk ka burime të mjaftueshme për të shpëtuar të gjithë?
Shumë romane fantastiko-shkencorë, të tilla si “Tirania e Fluturës” e Frank Schätzing, trajtojnë shqetësime të ngjashme, shpesh duke “e zgjidhur” problemin e zhvillimit të qëndrueshëm në mënyra mizore që i bëjnë jehonë disa prej kapitujve më të errët të historisë njerëzore. Dhe realiteti nuk mbetet shumë mbrapa. Është joshëse të mendosh se mund të mbështetemi te inteligjenca artificiale për të na ndihmuar të lundrojmë në dilema të tilla. Subjektet e shpopullimit dhe eutanazisë, së bazuar në kompjuter janë diskutuar dhe Inteligjenca Artificiale tashmë po përdoret për të ndihmuar në përzgjedhjen e pacientëve covid-19.
Por a duhet t’i lëmë algoritmet të marrin vendime për jetë dhe vdekje? Konsideroni problemin e famshëm të karrocës. Në këtë eksperiment mendimi, nëse dikush nuk bën asgjë, disa njerëz do të shtypen nga një karrocë që arratiset. Nëse dikush kalon karrocën në një pistë tjetër, më pak njerëz do të vdesin, por ndërhyrja e dikujt do t’i vrasë.
Është sugjeruar që problemi ka të bëjë me shpëtimin e jetës, por në fakt ai pyet: “Nëse jo të gjithë mund të mbijetojnë, kush duhet të vdesë?” Megjithatë, të këqijat më të vogla janë akoma të këqija. Sapo të fillojmë t’i shohim si të pranueshme, pyetjet tronditëse do të ndjekin, të cilat mund të minojnë bazat e shoqërisë sonë dhe dinjitetin njerëzor. Për shembull, nëse një automjet autonom nuk mund të frenojë shpejt, a duhet të vrasë një gjyshe apo një person të papunë?
Pyetje të ngjashme u ngritën si pjesë e të ashtuquajturës eksperiment i Makinerisë Morale, i cili mblodhi të dhëna mbi preferencat etike në situata që përfshijnë automjete autonome nga pjesëmarrësit në të gjithë botën, me studiuesit që diskutuan “se si këto preferenca mund të kontribuojnë në zhvillimin e parimeve globale, të pranueshme shoqërore për makinerinë e etikës” . Por eksperimente të tilla nuk janë një bazë e përshtatshme për politikëbërjen.
Njerëzit do të preferonin një algoritëm që është i drejtë. Potencialisht, kjo do të nënkuptojë marrjen e vendimeve të rastit. Sigurisht, ne nuk duam të sugjerojmë që njerëzit të vriten rastësisht , ose fare. Kjo do të binte në kundërshtim me parimin themelor të dinjitetit njerëzor, edhe nëse vdekja do të ishte pa dhimbje. Përkundrazi, eksperimenti ynë i mendimit sugjeron që ne nuk duhet të pranojmë kornizën e problemit të karrocës, siç është dhënë. Nëse prodhon zgjidhje të papranueshme, ne duhet të bëjmë përpjekje më të mëdha kolektive për të ndryshuar mjedisin. Kur bëhet fjalë për automjete autonome, për shembull, ne mund të ngasim më ngadalë ose t’i pajisim makinat me frena më të mira dhe teknologji tjetër të sigurisë.
Po kështu, çështjet aktuale të qëndrueshmërisë së shoqërisë nuk ishin të paracaktuara, por u shkaktuan nga mënyra jonë e të bërit biznes, infrastruktura jonë ekonomike, koncepti ynë i lëvizshmërisë ndërkombëtare dhe menaxhimi konvencional i zinxhirit të furnizimit. Pyetja e vërtetë duhet të jetë pse – gati 50 vjet pas botimit të studimit Kufijtë e Rritjes – ne ende nuk kemi një ekonomi qarkulluese, ndarëse. Dhe pse nuk ishim të përgatitur për një pandemi, një ngjarje e cila ishte parashikuar gjerësisht?
Të dhënat e mëdha, inteligjenca artificiale dhe teknologjitë dixhitale na kanë lënë çuditërisht të pa pajisur për sfidat që po përballen tani, qoftë ndryshimi i klimës, pandemia covid-19, lajmet e rreme, gjuha e urrejtjes, apo edhe siguria kibernetike. Shpjegimi është i thjeshtë: Ndërsa tingëllon mirë të “optimizosh” botën duke përdorur të dhëna, optimizimi bazohet në një funksion qëllimi një-dimensional, që harton kompleksitetin e botës në një indeks të vetëm. Kjo nuk është as e përshtatshme dhe as efektive, dhe kryesisht neglizhon potencialin e efekteve jomateriale të rrjetit. Ai gjithashtu nënvlerëson aftësitë njerëzore për zgjidhjen e problemeve dhe aftësinë bartëse të botës.
Nga ana tjetër, natyra nuk optimizon; ajo bashkë-evoluon. Ajo performon shumë më mirë se shoqëria njerëzore për sa i përket qëndrueshmërisë dhe rrjeteve të furnizimit qarkullues. Si ekonomia dhe shoqëria jonë mund të përfitojnë nga zgjidhjet bio-frymëzuese që i ngjajnë ekosistemeve, veçanërisht atyre simbiotike.
Kjo nënkupton riorganizimin e botës sonë të trazuar dhe ndërtimin e rezistencës dhe fleksibilitetit në politikëbërje dhe bashkëpunim ndërkombëtar. Këto shenja dalluese të sistemeve të qëndrueshme janë thelbësore për përshtatjen dhe rikuperimin e goditjeve, katastrofave dhe krizave, të tilla si ato sot.
Elasticiteti mund të rritet në disa mënyra, përfshirë bollëkun, një larmi zgjidhjesh, organizim të decentralizuar, qasje me pjesëmarrje, solidaritet dhe, kur është e përshtatshme, asistencë dixhitale. Zgjidhje të tilla duhet të jenë të qëndrueshme në nivel lokal për periudha të zgjatura kohore. Me fjalë të tjera, në vend se “të mësojmë të vdesim në Antropocen”, siç sugjerohet nga autori Roy Scranton, ne duhet të “mësojmë të jetojmë”, në kohët tona të trazuara. Ky është sigurimi më i mirë ndaj zhvillimeve që mund të na detyrojnë të futemi në moçalin moral të përzgjedhjes së jetës njerëzore./ Project Syndicate. Përktheu:Gazeta Si
*Dirk Helbing, profesor i shkencës sociale llogaritëse në ETH Zürich/ Peter Seele, profesor i etikës së biznesit në USI Lugano.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
