.png)
Ndërsa lufta vazhdon të shpërthejë në Gaza dhe Ukrainë, ekziston shqetësim se si trauma e lidhur me luftërat mund të transmetohet te brezat e ardhshëm.
Në përgjithësi, interesi për idenë e traumës të përcjellë në gjenerata është rritur kohët e fundit.
Për shembull, në fillim të këtij viti, revista National Geographic pyeti nëse gjenet mbartin trauma të kaluara familjare.
Por, ndërsa kjo mund të jetë një pyetje interesante, është gjithashtu paksa mashtruese. Sepse, ndërsa trauma mund të përhapet nëpër breza, e formuar nga mënyra se si trupat tanë reagojnë ndaj mjedisit të tyre, efektet e saj nuk janë të koduara fort në gjenet tona.
Mendjet dhe trupat plastikë
Në zemër të këtij procesi është ajo që njihet si plasticitet fenotipik.
Kjo është aftësia e organizmave për të prodhuar rezultate të ndryshme nga të njëjtat gjene, varësisht nga mjedisi i tyre. Këto rezultate, të quajtura fenotipe, mund të përfshijnë ndjeshmërinë ndaj stresit dhe formën e trupit.
Një mënyrë se si fenotipet e ndryshme mund të lindin nga të njëjtat gjene është nëpërmjet epigjenetikës: ndryshime të vogla kimike në molekulën e ADN-së që i bëjnë gjenet e veçanta më shumë ose më pak aktive. Mendoni për këto si shënimet e një regjisori në një skenar. Këto shënime udhëzojnë qelizën se cilat rreshta duhet të theksohen ose zbuten, pa ndryshuar vetë skenarin.
Por epigjenetika është vetëm një mënyrë se si shprehet ky plasticitet.
Të kuptuarit se si trauma transmetohet nëpër breza do të thotë të shikosh përtej gjeneve dhe qelizave, drejt mjediseve që i formësojnë dhe i ndikojnë ato.
Zhvillimi njerëzor është skalitur nga përvoja e jetuar, nga kujdesi dhe komuniteti te stresi, siguria dhe përkatësia.
Këta faktorë bashkëveprojnë për të prodhuar efekte të qëndrueshme, por jo gjithmonë të fiksuara. Duke u përqendruar në mënyrën se si bashkëveprojnë, në vend që të përqendrohemi në shkaqe të vetme, ne mund ta kuptojmë më mirë pse trauma jehon nëpër breza. Kjo gjithashtu na ndihmon të identifikojmë se si mund të ndërpritet ky cikël.
I përhapur në natyrë
Plasticiteti fenotipik është i përhapur në natyrë.
Tek bletët e mjaltit, larvat gjenetikisht identike bëhen mbretëresha ose punëtore në varësi të asaj që hanë gjatë zhvillimit. Tek peshqit, ekspozimi i hershëm ndaj grabitqarëve riformëson fiziologjinë e stresit dhe formën e trupit të tyre, duke i bërë ata më të vështirë për t’u kuptuar nga grabitqarët.
Këto nuk janë dallime gjenetike, ato janë efekte mjedisore në zhvillim.
Tek njerëzit, kushtet e jetës së hershme e formësojnë në mënyrë të ngjashme zhvillimin. Një fëmijë i rritur në një mjedis të pasigurt mund të zhvillojë vigjilencë të shtuar ose ndjeshmëri ndaj stresit, tipare që ndihmojnë në rrezik, por mund të vazhdojnë si ankth ose stres kronik në kohë sigurie. Kjo njihet si mospërputhje mjedisore.
Gjatë brezave, plasticiteti bëhet më i ndërlikuar. Në disa nga hulumtimet e kaluara, është studiuar se si dieta në një brez mizash formësoi shëndetin, riprodhimin dhe jetëgjatësinë tek pasardhësit dhe nipërit e tyre.
Rezultatet ndryshonin në varësi të dietës, brezit dhe tiparit. Tiparet që dukeshin të dobishme në një brez nuk ishin gjithmonë të tilla në tjetrin. Kjo nxjerr në pah sa të vështira janë për t’u parashikuar efektet ndërgjeneracionale, pikërisht për shkak të kësaj plasticiteti.
Një shpjegim shumë i ngushtë
Epigjenetika shpesh pasqyron ekspozimet mjedisore, siç janë stresi, trauma, ushqyerja ose kujdesi. Por ato nuk janë domosdoshmërisht “plagë” të përhershme. Shumë prej tyre janë dinamike dhe mund të ndryshojnë me ndryshimin e mjediseve, veçanërisht në fillim të jetës.
Studimet tregojnë se modelet epigjenetike të lidhura me vështirësitë e fëmijërisë së hershme ndryshojnë në varësi të mjediseve të mëvonshme, siç janë stabiliteti familjar dhe mbështetja sociale. Kjo sugjeron që gjurma biologjike e stresit të hershëm formohet nga ajo që ndodh më pas.
Është joshëse të trajtohet epigjenetika si çelësi për të shpjeguar traumën e trashëguar por kjo është shumë e ngushtë. Trauma mund të ndikojë në brezin e ardhshëm përmes hormoneve të ndryshuara ose funksionit imunitar, të cilat formësojnë zhvillimin e trurit dhe reaktivitetin ndaj stresit.
Variacioni gjenetik gjithashtu luan një rol të madh. Nuk kodon vetë traumën, por formon tipare të tilla si ndjeshmëria ndaj kërcënimit ose rregullimi emocional. Këto tipare nuk zgjidhen, ato lindin nga një rrjet ndikimesh biologjike dhe sociale përtej kontrollit tonë.
Por mënyra se si ato shpalosen dhe nëse ato amplifikohen apo zbuten, varet nga sistemet që na rrethojnë.
Lidhja me kulturën luan gjithashtu një rol të rëndësishëm.
Në Aotearoa të Zelandës së Re, iniciativat e udhëhequra nga Maori që përqendrojnë tokën, gjuhën dhe whakapapa-n (prejardhjen paraardhëse) kanë treguar premtime në rivendosjen e mirëqenies pas brezash traumash të lidhura me kolonizimin.
Për të mbijetuarit dhe pasardhësit e Holokaustit, lidhja me identitetin kulturor përmes ritualit dhe narrativës së përbashkët mund të zvogëlojë barrën psikologjike të traumës së transmetuar.
Por jo të gjitha traumat janë kolektive. Ndërhyrjet si prindërimi i informuar nga trauma dhe terapitë e hershme kanë treguar se përmirësojnë rezultatet në brezin e ardhshëm.
Këto mbështetje psikologjike ndikojnë në biologji. Ndjenja e sigurisë në marrëdhëniet tona, të kesh rutina të qëndrueshme dhe një ndjenjë kuptimi mund të zvogëlojë hormonet e stresit, të modulojë funksionin imunitar dhe të mbrojë nga rreziku afatgjatë i sëmundjes.
Në këtë mënyrë, kultura, kujdesi dhe lidhja janë të gjitha ndërhyrje biologjike. Kur ato zbusin efektet e stresit të mëparshëm, ato mund të ndihmojnë në ndërprerjen e transmetimit të tij.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
