Sëmundja e rrallë që i ndalon njerëzit të ndiejnë frikë

Ndjenja e frikës është një taktikë mbijetese evolucionare. Një numër i vogël njerëzish kanë një gjendje të rrallë që do të thotë se nuk kanë frikë nga asgjë. Si e jetojnë një jetë pa frikë?

Imagjinoni të hidheni nga një aeroplan dhe të mos ndjeni asgjë. Asnjë shpërthim adrenaline, apo rrahje të shpejta të zemrës.

Ky është realiteti për Jordy Cernik, një burrë britanik të cilit iu hoqën gjëndrat mbiveshkore për të zvogëluar ankthin e shkaktuar nga sindroma e Cushing-ut, një sëmundje e rrallë që ndodh kur gjëndrat mbiveshkore prodhojnë shumë kortizol, një hormon stresi.

Trajtimi funksionoi paksa shumë mirë. Jordy pushoi së ndjeri ankth, por diçka nuk shkonte. Në një udhëtim në Disneyland në vitin 2012, ai bëri një udhëtim me ‘rollercoaster’ dhe kuptoi se nuk ndjente frikë. Më pas ai u hodh me parashutë nga një aeroplan, u ngjit me zinxhir nga Ura ‘Tyne’ në Newcastle dhe zbriti nga Shard në Londër, të gjitha pa ndjerë as frikën më të vogël.

Përvoja e Cernikut është e rrallë, por jo unike. Mund t’i duket e njohur kujtdo që jeton me sëmundjen Urbach-Wiethe (e njohur edhe si proteinozë lipoide), një gjendje gjenetike aq e rrallë saqë vetëm rreth 400 njerëz janë diagnostikuar me të.

Një paciente e famshme me sindromën Urbach-Wieth, e njohur si SM, ka qenë subjekt i studimeve shkencore në Universitetin e Ajovës në SHBA që nga mesi i viteve 1980. Në fillim të viteve 2000, Justin Feinstein ishte student i diplomuar kur iu bashkua ekipit dhe filloi të kërkonte mënyra për ta frikësuar SM-në.

“Ne i treguam asaj çdo film horror që mundëm të gjenim”, thotë Feinstein, tani neuropsikolog klinik në Float Research Collective, i cili promovon Terapinë e Stimulimit Mjedisor të Reduktuar si një trajtim për dhimbjen, stresin, ankthin dhe gjendjet e lidhura me të.

Megjithatë, asgjë nuk reagon tek ajo. Edhe një turne në Sanatoriumin Waverley Hills, një shtëpi e frikshme me fantazma, nuk pati efekt.

“Ne e ekspozuam atë ndaj kërcënimeve të vërteta të jetës si gjarpërinjtë dhe merimangat. Por jo vetëm që ajo tregoi një mungesë të theksuar frike, por nuk mund të mos i afrohej atyre”, thotë Feinstein. “Ajo kishte këtë kuriozitet pothuajse të jashtëzakonshëm për të dashur të prekte dhe të bashkëvepronte me krijesa të ndryshme.”

Sëmundja Urbach-Wiethe shkaktohet nga një mutacion i vetëm në gjenin ECM1, i cili gjendet në kromozomin 1. ECM1 është një nga shumë proteina thelbësore për mirëmbajtjen e matricës jashtëqelizore (ECM), një rrjet mbështetës që mban qelizat dhe indet në vend. Kur ECM1 dëmtohet, kalciumi dhe kolagjeni fillojnë të grumbullohen, duke shkaktuar vdekjen e qelizave. Një pjesë e trupit që duket se është veçanërisht e ndjeshme ndaj këtij procesi është amigdala, një rajon në formë bajameje i trurit që mendohet prej kohësh se luan një rol në përpunimin e frikës.

Në rastin e SM, ajo ndaloi së ndjeri frikë kur sëmundja Urbach-Ëiethe i shkatërroi amigdalën.

“Ajo që është e jashtëzakonshme është se është specifike për frikën – aftësia e saj për të përpunuar lloje të tjera emocionesh është kryesisht e paprekur, qoftë lumturi, zemërim apo trishtim”, thotë Feinstein.

Lloje të ndryshme frike

Megjithatë, historia është në të vërtetë më e ndërlikuar se kaq. Rezulton se amigdala mund të luajë më shumë rol në lloje të caktuara frike sesa në të tjerat. Për shembull, duket se është thelbësore për kushtëzimin e frikës. Eksperimentet me brejtës tregojnë se kafshët që përjetojnë një goditje elektrike menjëherë pas një zhurme mësojnë të ngrijnë kur u paraqitet vetëm zhurma.

Megjithatë, ndërsa SM e di të mos prekë një tigan të nxehtë sapo ka dalë nga furra, ajo nuk mund të kushtëzohet nga frika, domethënë, ajo nuk përjeton një rrahje të shpejtë të zemrës dhe një rritje të adrenalinës kur i paraqitet një stimul që më parë është shoqëruar me dhimbje. SM është gjithashtu në gjendje të njohë shprehjet e frikshme të fytyrës së të tjerëve.

Ajo është gjithashtu jashtëzakonisht e shoqërueshme, por në të njëjtën kohë ka vështirësi në njohjen dhe shmangien e situatave të rrezikshme, gjë që ka çuar në kërcënimin e saj me thikë dhe armë në më shumë se një rast.

“Ajo ka tendencë t’u afrohet njerëzve që duhet t’i shmangë dhe e ka futur veten në mjaft telashe si pasojë e pamundësisë së saj për të ndjerë besueshmërinë e individëve”, thotë Feinstein.

Në një studim, studiuesit i kërkuan një të panjohuri t’i afrohej SM-së, e cila sinjalizoi distancën në të cilën ndihej më rehat. Distanca e saj e preferuar ishte 0.34 m, që ishte pothuajse gjysma e asaj të vullnetarëve të tjerë, duke sugjeruar se ajo ndihet jashtëzakonisht rehat me njerëzit që janë në hapësirën e saj personale.

“Në atë situatë, SM dhe individë të tjerë me dëmtim të amigdalës do të përballen kokë më kokë me eksperimentues relativisht të panjohur, gjë që pjesëmarrësit e shëndetshëm të kontrollit me një amigdalë të paprekur në thelb nuk do ta bënin kurrë”, thotë Alexander Shackman, profesor i psikologjisë në Universitetin e Maryland, SHBA.

Zbulimi sugjeron që amigdala mund të luajë një rol në organizimin e mënyrës se si i përgjigjemi botës sociale.

Megjithatë, ekzistojnë disa lloje frike që duket se ndodhin në mënyrë të pavarur nga amigdala. Në një eksperiment, Feinstein dhe kolegët e tij i kërkuan SM të thithte dioksid karboni, gjë që shkaktoi një ndjenjë frike dhe mbytjeje tek disa njerëz. Shkencëtarët prisnin që ajo të reagonte pa frikë, por për habinë e tyre ajo u panikos. Dy pacientë të tjerë, gjithashtu me dëmtime në amigdalë, përjetuan gjithashtu frikë të fortë gjatë eksperimentit.

“Në rastin e SM, kjo shkaktoi një sulm të plotë paniku”, thotë Feinstein. “Ishte frika më e fortë që ajo kishte ndjerë ndonjëherë në të gjithë jetën e saj.”

Zbulimi e vuri Feinstein në një kërkim dhjetëvjeçar për të gjetur të vërtetën rreth rolit të amigdalës në frikë. Rezulton se në të vërtetë ekzistojnë dy rrugë të ndryshme frike në tru, varësisht nëse kërcënimi është i jashtëm apo i brendshëm.

Kur bëhet fjalë për kërcënime të jashtme, amigdala vepron si një dirigjent orkestre, duke drejtuar pjesët e tjera të trurit dhe trupit për të prodhuar një përgjigje. Së pari, ajo merr informacion nga zonat e trurit që përpunojnë shikimin, nuhatjen, shijen dhe dëgjimin. Nëse amigdala zbulon një kërcënim, siç është një hajdut që po afrohet, gjarpër ose ari, ajo më pas dërgon mesazhe në hipotalamus, një rajon pak mbi pjesën e pasme të qafës. Hipotalamusi më pas komunikon me gjëndrën e hipofizës, e cila nga ana tjetër bën që gjëndrat mbiveshkore të lëshojnë kortizol dhe adrenalinë në qarkullimin e gjakut.

“Kjo do të shkaktojë rritjen e rrahjeve të zemrës, rritjen e presionit të gjakut dhe do të largohen të gjitha simptomat klasike të luftimit ose ikjes së një përgjigjeje tipike frike”, thotë Feinstein.

Megjithatë, kur bëhet fjalë për kërcënime të brendshme, siç është zbulimi i niveleve të larta të CO2 në gjak, truri i menaxhon gjërat në një mënyrë të ndryshme. Trupi e interpreton CO2 të lartë si një shenjë të mbytjes së afërt, pasi nuk ka sensorë oksigjeni në tru.

Hulumtimi i Feinstein ka treguar se është trungu i trurit, një rajon që rregullon funksionet e pavetëdijshme trupore si frymëmarrja, që ndjen rritjen e CO2 dhe inicion një ndjenjë paniku. Amigdala e frenon këtë përgjigje, duke parandaluar frikën; prandaj pacientët si SM, të cilëve u mungon amigdala e tyre, kanë një përgjigje kaq të ekzagjeruar. (Shkencëtarët ende nuk e dinë pse amigdala sillet në këtë mënyrë.)

“Është një rezultat shumë i rëndësishëm shkencor, sepse ajo që na mëson është se amigdala nuk është thelbësore për të gjitha shijet dhe format e frikës, ankthit dhe panikut”, thotë Shackman.

Rëndësia evolucionare e frikës

Sigurisht, SM është vetëm një person, dhe kështu gjetjet shkencore të bazuara në përvojën e saj nuk do të jenë domosdoshmërisht të vërteta për të gjithë të tjerët. Ajo që është unike në lidhje me rastin e saj është se sëmundja e saj pothuajse shkatërroi plotësisht amigdalën duke lënë rajone të tjera të paprekura. Megjithatë, njerëzit mund t’i përgjigjen të njëjtit lloj dëmtimi të trurit në mënyra të ndryshme. Mosha në të cilën ndodh dëmtimi i trurit mund të luajë gjithashtu një rol në mënyrën se si një person shërohet.

Megjithatë, historia e jashtëzakonshme e SM nxjerr në pah pse evoluuam frikën në radhë të parë. Të gjithë vertebrorët, përfshirë gjitarët, zogjtë, zvarranikët, amfibët dhe peshqit, posedojnë një amigdalë, dhe kjo është padyshim një ndihmë e madhe për mbijetesë.

“Kur dëmton amigdalën dhe e kthen kafshën në natyrë, ajo zakonisht vdes brenda pak orësh ose ditësh”, thotë Feinstein. “Dhe kjo ndodh sepse pa këtë qark kritik për të lundruar në botën e jashtme, këto kafshë po e vendosin veten në situata të rrezikshme.”

Megjithatë, pacientja SM ka arritur të jetojë më shumë se gjysmë shekulli pa amigdalën e saj, pavarësisht se ka qenë në disa situata shumë të pasigurta.

“Një nga pyetjet që më vjen të bëj në këtë rast është nëse se ky emocion i hershëm i frikës mund të mos jetë i nevojshëm në jetën moderne”, thotë Feinstein.

“Mund të shkaktojë më shumë dëm sesa dobi, veçanërisht në shoqëritë perëndimore ku shumë nga nevojat tona themelore të mbijetesës plotësohen, megjithatë po shohim nivele të stresit dhe çrregullimeve të lidhura me ankthin që janë në të vërtetë mjaft të paparashikueshme.”

Burimi: BBC. Përshtati: Gazeta Si.

Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.