Afër fundit të serisë së tij të parë të ndeshjeve të shahut kundër kompjuterit Deep Blue në vitin 1996, mjeshtri i madh rus Garry Kasparov u ankua për atë që e shihte si një disavantazh të padrejtë: “Jam shumë i lodhur. Këto lojëra më morën shumë energji. Por nëse luaj një ndeshje normale njerëzore, edhe kundërshtari im do të ishte i rraskapitur.”
Ndërsa inteligjenca e makinerive mund të vazhdojë të funksionojë për sa kohë që ka një furnizim me energji, truri i njeriut do të lodhet dhe nuk keni nevojë të jeni një mjeshtër i madh shahu për ta kuptuar ndjesinë. Kushdo mund të përfundojë i rraskapitur pas një dite të gjatë pune, në shkollë ose duke u marrë me vendime të panumërta të jetës së përditshme.
Kjo lodhje mendore mund të dobësojë motivimin, të zbehë fokusin dhe të shkatërrojë gjykimin.
Gjithashtu mund të rrisë shanset e gabimeve. Sidomos kur kombinohet me humbjen e gjumit ose ndërprerjen e ritmit cirkadian, lodhja njohëse mund të kontribuojë gjithashtu në gabime mjekësore dhe aksidente rrugore.
Ishin pjesërisht komentet e lodhura të Kasparov që frymëzuan Mathias Pessiglione, neuroshkencëtar dhe drejtor kërkimi në Institutin e Trurit të Parisit, për të studiuar trurin e lodhur. Ai donte të dinte: “Pse ky sistem njohës është i prirur ndaj lodhjes?”
Hulumtuesit dhe klinicistët kanë luftuar prej kohësh për të përcaktuar, matur dhe trajtuar lodhjen njohëse, duke u mbështetur kryesisht në vetë-raportimet se sa i lodhur thotë dikush se ndihet. Tani, megjithatë, shkencëtarët nga të gjitha disiplinat po përdorin qasje inovative eksperimentale dhe shënjues biologjikë për të hetuar rrënjët metabolike dhe pasojat e lodhjes njohëse.
“Përpjekjet po marrin një rritje në vëmendje dhe financim, kryesisht për shkak të Covid-it të gjatë, i cili preku afërsisht 6 në çdo 100 persona pas infektimit me koronavirusin SARS-CoV-2”, thotë Vikram Chib, inxhinier biomjekësor në Universitetin Johns Hopkins në Baltimore, Maryland.
“Simptoma kryesore e COVID-it të gjatë është lodhja”, thotë Chib. “Mendoj se kjo u ka hapur sytë shumë njerëzve”.
Chib dhe të tjerë shpresojnë se një kuptim themelor i lodhjes njohëse do të ndihmojë miliarda njerëz që përballen me të herë pas here si dhe dhjetëra miliona që e mbajnë atë si një shoqërues më ekstrem dhe kronik.
Përveçse është e zakonshme në Covid-in e gjatë, lodhja dobësuese është një simptomë e sindromës së lodhjes kronike, e njohur edhe si encefalomielit mialgjik (ME/CFS), çrregullimi i stresit post-traumatik, skleroza e shumëfishtë, depresioni dhe sëmundja e Parkinsonit. Lodhja ekstreme mendore mund të vijë edhe pas trajtimit të kancerit, dëmtimit të kokës, goditjes në tru ose ekspozimit ndaj toksinave të caktuara.
“Lodhja është një problem vërtet i madh”, thotë Chib.
Çfarë është lodhja njohëse?
Në fillim të një ndeshjeje shahu, një lojtar profesionist mund të mbështetet në lëvizje të shpejta.
“Pesë, gjashtë ose shtatë lëvizjet e para mund të bëhen pa menduar”, thotë Pessiglione. Por kur ka një pozicion të panjohur në tabelë, lojtari nuk ka më një rutinë të gatshme. Ata duhet të mendojnë.
E njëjta gjë vlen edhe për një shofer që kthehet në një rrugë të panjohur. Në rrugët ku kanë qenë qindra herë, ‘autopiloti mendor’ mund të aktivizohet. Por nëse ata marrin një rrugë të panjohur, thotë Pessiglione, kërkesat në tru intensifikohen.
Kontrolli njohës është termi që shkencëtarët i japin këtij drejtimi dhe rregullimi të mundimshëm të mendimit. Me kalimin e kohës, siç thotë një teori kryesore, mbajtja e kontrollit bëhet e kushtueshme për trurin dhe shfaqet lodhja. Shkencëtarët nuk janë plotësisht të sigurt pse. Disa mendojnë se lidhet me mënyrën se si qelizat përballen kur furnizimi i tyre me energji është i tendosur; të tjerë tregojnë për një grumbullim të toksinave nga aktiviteti nervor. Por studiuesit kanë tendencë të bien dakord se ndjesia e lodhjes është mbrojtëse – një paralajmërim se truri po i afrohet një kufiri fiziologjik dhe është koha për të pushuar.
Shkencëtarët thonë se faktorë molekularë në disa rajone të trurit mund të jenë të përfshirë. Studiuesit kanë gjetur lidhje të mundshme midis lodhjes njohëse dhe ndryshimit të niveleve të metabolitëve si glukoza dhe laktati, ‘lajmëtarëve’ neurokimikë si glutamati dhe adenozina, dhe një proteine të përfshirë në të mësuarit dhe kujtesën e quajtur faktor neurotrofik i derivuar nga truri. Edhe amiloidi, një fragment proteine i lidhur me sëmundjen e Alzheimerit, mund të kontribuojë duke prishur sinapset, duke ndërhyrë në pastrimin e glutamatit ose duke rritur neuroinflamacionin. Por është e pasigurt se çfarë është një shënues dhe çfarë është një shkak.
Neuroshkencëtari Clay Holroyd në Universitetin e Gentit në Belgjikë është ndër studiuesit që favorizojnë teorinë e grumbullimit toksik të lodhjes njohëse. Kjo ide ka fituar terren gjatë pesë viteve të fundit, megjithëse ende nuk është e qartë se çfarë është metaboliti i mbeturinave. Ai e krahason ndjesinë e lodhjes me dhimbjen: të dyja kanë një rol në mbrojtjen e trupit nga akumulimi i dëmeve.
Por edhe nëse një person e injoron ndjesinë në fillim, thotë ai, ka pak rrezik për dëmtim të vërtetë metabolik në shumicën e rasteve. “Ne kemi një siguri automatike”, thotë ai.
“Mund të punosh shumë, shumë, shumë fort për një kohë, por në fund do të duhet të flesh.” Edhe pse një pushim nga një detyrë mund të ofrojë lehtësim të përkohshëm, gjumi ka një rol shumë më restaurues. Gjumi, veçanërisht gjumi i thellë me valë të ngadaltë, vepron si mirëmbajtja e trurit çdo natë. Ai pastron mbeturinat metabolike dhe rikalibron qarqet dhe qelizat në mënyrë që ato të mund të përdorin më së miri rezervat e energjisë.
Për të kuptuar më mirë lodhjen, Pessiglione, Chib dhe studiues të tjerë po përpiqen të krijojnë një urë lidhëse për të kuptuar funksionimin e saj biokimik me mënyrën se si ndikon në motivim.
Hipoteza aktuale: lodhja njohëse lind nga ndryshimet metabolike në pjesë të trurit që janë përgjegjëse për kontrollin njohës. Dhe këto ndryshime, qofshin ato që vijnë nga rezervat e shteruara të energjisë apo nga ‘mbeturinat’ e grumbulluara, ndryshojnë mënyrën se si qarqet e trurit peshojnë kostot dhe përfitimet e ushtrimit të përpjekjes mendore – duke i shtyrë vendimet drejt opsioneve më të lehta që janë më të dobishme për atë moment.
Hulumtues të tjerë po studiojnë rolet e stresit, gjumit, ritmeve cirkadiane dhe inflamacionit në lodhjen njohëse, si dhe pasojat. Kur truri nuk merr gjumë restaurues, grumbuj të vegjël neuronesh mund të fiken për pak kohë. Këto episode lokale të ngjashme me gjumin mund të shkaktojnë humbje të përkohshme të vëmendjes dhe probleme të tjera në performancë.
Burimi: Nature. Përshtati: Gazeta Si.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
