Lexo me "Si"

Kështu Euripidi shfajësoi Helenën, joshësen më të pafajshme

Përkthimi i ri i tragjedisë na ballafaqon me mishërimin e pasionit dashuror

Helena, vajza e Ledës dhe Mjellmës në format e së cilës fshihej Zeusi, ishte gruaja më e bukur në botë, duke zgjuar dëshirat më të zjarrta: për të, pasi Paridi e largoi nga burri i saj, Menelaus, shpërtheu Lufta e Trojës ku gjetën vdekjen shumë heronj.

I barabartë me të, për sa i përket famës dhe ndikimit në imagjinatën e pasardhësve, ekziston vetëm Uliksi. Se kur të gjithë princërit që pretendonin dorën e Helenës u thirrën në Sparta, ai ishte midis tyre. Por edhe një herë ai ishte më i mençuri dhe u tërhoq sa mësoi se më i fuqishmi dhe më i pasuri i Akeasve, Agamemnoni, do të ishte më i fuqishmi dhe më i pasuri nga Akejtë që do t'i kërkonte asaj martesë për të vëllain.

Bukuria, e cila Helena është emblema supreme, shoqërohet me fuqinë. Por sakrificë Erosit. Helena nuk është statike në lavdinë e formave të saj perfekte, ajo është vazhdimisht në ndryshim, kontradiktore, shumë e ëmbël dhe e egër. Ajo është viktimë, por është edhe xhelat, është fajtore, por edhe e pafajshme, është shkëlqyese, por edhe shkatërruese.

Në hyrjen e saj të shkëlqyeshme në Helenën e Euripidit, Barbara Castiglioni, e cila është edhe përkthyesja e saj, tregon se në sa vepra ishte protagoniste Helena e Trojës dhe për sa autorë ajo ushtroi sharmin e saj në mënyra të ndryshme, në një varg që përfshin të gjithë letërsinë dhe civilizimin perëndimor.

Ndërkohë, Helena është një personazh homerik, dhe në ngjarjet e Iliadës që ajo tregon, ajo është një tradhtare dhe tani një princeshë trojane, tipare të paqartësisë filo-greke. Dhe nëse tek Homeri ajo mbetet një fajtore, Gorgias Sofisti, besnik ndaj metodave të tij, mendon të thur një Lëvdatë dhe të tregojë pafajësinë e tij thelbësore me një ushtrim të retorikës së lartë.

Personalisht, unë jam e hipnotizuar nga një poezi e famshme lirike nga Safo ku Helena përsëritet si një shembull: ka nga ata që argumentojnë se gjëja më e bukur në botë është një turmë kalorësish, disa këmbësori, disa një flotë anijesh. Nga ana tjetër, Safo argumenton se gjëja më e bukur në botë është “ajo që do”. Përmbys rendin e vlerave: në krye nuk ka luftë dhe fuqi. Ka dashuri.

Këtu Helena është modeli i çdo shkeljeje dashurie, i çdo pasioni të tmerrshëm, të pashmangshëm: gëzimi dhe katastrofa në të njëjtën kohë. Helenën do ta gjejmë tek autorët latinë, me versionin e kësaj bote që jep Ovidi te Heroidat, te autorët mesjetarë kushtuar dashurisë korteziane, siç është Benoit de Sainte Maure me Roman de Troie-n e tij, te Dante, te dramaturgët elizabetianë, te Goethe, ku ai bëhet, në afreskun e madh simbolik të Faustit, “mishërimi i vërtetë i elementit të përjetshëm femëror”. Dhe, më afër nesh, është Helena e William Butler Yeats.

Në Maia, kryevepra e saj e vërtetë, D’Annunzio preferoi të pikturonte një Helenë lypëse, e mbijetuar në pleqëri dhe e turpshme: shekujt i kanë bërë flokët të bardha, ia kanë bërë gojën e pangopur, i kanë çoroditur gjoksin e saj.

Është një epifani e fuqishme dhe misterioze. “Aedo ja dhurove dramën / Helenës, vajzës së Mjellmës / e cila është një shërbëtore mijëravjeçare / e një lavire të Pirgos”.

Më vonë, madje edhe tek Ghiannis Ritsos, një poet i shkëlqyer neo-grek erotik, Elena u shfaq në një degradim të ngjashëm. Barbara Castiglioni shkruan se “nga të gjitha zemërimet mitologjike të kryera nga Euripidi, më e bujshme është padyshim rrëzimi i mitit të Helenës”. Dhe është e vërtetë. Euripidi bën versionin e tij të një Helene krejtësisht të pafajshme dhe të viktimizuar. Dhe e largon veprimin nga Sparta dhe Troja, në Egjipt që për Grekët ka zërin e jashtëzakonshëm të Herodotit. Çfarë ndodhi që e bëri mitin të përmbyset kaq shumë?

Për ta kuptuar këtë, duhet të prezantojmë temën e dyshes dhe fantazmës. Ajo tashmë përsëritet në ngjarjet e Herës dhe Zeusit. Kur Ixion, djali i mbretit të Lapiths, i ftuar në festën e Gods, guxoi të vështronte Herën dhe të përpiqej ta joshte, Zeusi, para se ta ndëshkonte, e talli, ndërtoi një dyshe të gruas së tij, i dha atij tiparet e tij të fytyrës dhe format e saj, dhe Ixion mashtroi duke e poseduar atë. Nga ajo lindi origjina e Centaurs (Centaurët janë kuaj gjysmë njerëzorë nga legjendat e Greqisë antike).

Për të shpëtuar Helenën nga tradhtia dhe turpi, perënditë dërguan një fantazmë të saj në Sparta: gjithashtu e ndërtuar me ajër dhe re, por aq e ngjashme sa ta nxisnin Paridin që ta besonte Helenën e vërtetë: kështu që ai u dashurua dhe mori një hije të saj në Trojë. Dhe Helena me mish e me gjak, me gjithë bukurinë e saj të papërmbajtshme, u dërgua në Egjipt në oborrin e mbretërve më të dëlirë, Proteus, i vetmi që mund ta shihte afër pa filluar ta dëshironte.

Kur fillon drama e Euripidit, mbreti ka vdekur dhe ai pasohet nga Teoklimeni, i cili në vend të kësaj fillon të dëshirojë marrëzisht dhe të minojë Helenën. Dhe Menelau, i kthyer nga Troja, do të mbërrijë i shkatërruar në ato brigje. Tragjedia merr më shumë tone komike, të cilat fundi i lumtur i përmirëson: dhe mund ta lexoni mirë në këtë përkthim të ri midis dialogjeve të ngushta dhe shenjave lirike me krahë.

Helena del plotësisht e shpenguar: një grua e shkëlqyer, e virtytshme dhe me një shpirt fisnik. Sepse, siç thotë kori: “Ka shumë forma të vendimeve hyjnore, dhe të pakuptueshme të perëndive”.


Copyright © Gazeta “Si”


Më Shumë