.png)
Nga Gazeta “SI”– Ernesto Sábato lindi me 24 Qershor 1911 ( si sot 114 vjet më parë) në provincën Roja të Buenos Airesit. Ai ishte shkrimtar, fizikan dhe eseist argjentinas me origjinë arbëreshe i cili u formua fillimisht si shkencëtar, por braktisi shkencën pas një krize ekzistenciale për t’iu përkushtuar letërsisë dhe artit. Shkroi romane të rëndësishme si Tuneli, Mbi heronjtë dhe varrezat dhe Abadoni, engjëlli i sketerrës, si dhe ese filozofike mbi njeriun modern dhe krizën e qytetërimit.
U angazhua edhe në çështje politike dhe të drejtave të njeriut, duke udhëhequr komisionin që dokumentoi krimet e diktaturës ushtarake në Argjentinë. Në këtë intervistë dhënë për revistën zyrtare të UNESCO-s, Sabato flet mbi shkencën, letërsinë, filozofinë dhe si një fizikan, edhe për armët bërthamore.
Ju keni shkruar shumë ese, veçanërisht një përmbledhje të titulluar “Njerëzit dhe ingranazhet” , mbi efektet çnjerëzore të shkencës dhe teknologjisë. Që nga shfaqja e pozitivizmit, shkenca është tërhequr në një lloj izolimi e shkëputur nga njerëzimi. Sovraniteti absolut i Shkencës dhe Përparimit gjatë pjesës më të madhe të shekujve XIX dhe XX e ka reduktuar individin në statusin e një dhëmbëze në një makinë gjigante.
Edhe pse unë kam studiuar fizikë dhe matematikë, disiplina që më ofronin një lloj strehimi abstrakt dhe ideal në një “parajsë platonike” larg kaosit të botës, shumë shpejt kuptova se besimi i verbër që disa shkencëtarë kanë te mendimi “i pastër”, arsyeja dhe Përparimi (me “P” të madhe), i bënte ata të shpërfillnin madje edhe të përçmonin aspekte thelbësore të jetës njerëzore si pavetëdija dhe mitet që qëndrojnë në origjinën e shprehjes artistike. Me fjalë të tjera, anën e “fshehtë” të natyrës njerëzore.
Megjithatë, edhe në shekullin XIX, ekzistonte një rrymë e fuqishme filozofike që vinte në dyshim ndërtesën monumentale të arsyes të ngritur nga Hegeli, pesha e së cilës e shtypte individin. Mendoj për Kierkegaard-in, për të cilin keni shkruar gjerësisht. E gjeta veten në romantizmin gjerman dhe, mbi të gjitha, në ekzistencializëm dhe surealizëm.
Kierkegaard ishte mendimtari i parë që vuri në dyshim nëse shkenca duhet të ketë përparësi ndaj jetës dhe u përgjigj me vendosmëri se jeta vjen e para. Që atëherë, objekti i hyjnizuar nga shkenca është zbritur nga qendra e universit dhe është zëvendësuar nga subjekti: njeriu prej mishi dhe gjaku.
Kjo më çoi drejt Karl Jaspersit dhe Martin Heideggerit, drejt filozofisë ekzistencialiste të shekullit XX, ku njeriu nuk është më një vëzhgues shkencor “i paanshëm”, por një “vetvete” e mishëruar, një “qenie e destinuar të vdesë”, për të cilën kam shkruar dhe që është burimi i tragjedisë dhe metafizikës, formave më të larta të shprehjes letrare.
Shumë shkrimtarë të mëdhenj bashkëkohorë kanë arritur të pajtojnë shkencën dhe krijimtarinë… ndoshta.
Por kjo nuk më bën më pak të bindur se epoka jonë është thellësisht e ndarë midis shkencës dhe humaniteteve një ndarje që sot është bërë e papajtueshme. Që nga koha e Iluminizmit dhe Enciklopedistëve, kjo përplasje është rritur dhe ka lënë pasoja të mëdha mbi mënyrën si e kuptojmë veten.
Romani i përgjigjet të gjitha këtyre pyetjeve, jo thjesht duke shprehur ide, por përmes mitit dhe simbolit, duke u mbështetur në vetitë magjike të mendimit. Megjithatë, shumë nga personazhet në romane janë po aq realë sa vetë realiteti. A është Don Kishoti “joreal”? Nëse realiteti ka ndonjë lidhje me qëndrueshmërinë, atëherë ky personazh, i lindur nga imagjinata e Servantesit, është shumë më real sesa objektet që na rrethojnë, sepse ai është i pavdekshëm.
A interpreton, pra, letërsia realitetin?
Për fat të mirë, arti dhe poezia kurrë nuk kanë pretenduar të ndajnë racionalen nga irracionalja, ndjeshmërinë nga intelekti, ëndrrën nga realiteti. Ëndrra, mitologjia dhe arti kanë një burim të përbashkët në pavetëdije. Ato besojnë në artin, dialogun, lirinë dhe dinjitetin e qenies njerëzore.
Por nuk janë të vetmet… Sigurisht që jo, por sipas mendimit tim janë më të rëndësishmet, për shkak të dimensionit të tyre tragjik e transcendental. Mjafton të mendojmë për Shënime nga nëntoka të Dostojevskit, atë fjalim gjakatar në të cilin, me një urrejtje thuajse të çmendur, ai e denoncon epokën moderne dhe kultin e saj për përparimin.
Po futemi në letërsi, tani…
Po, sepse romani mund të shprehë gjëra që janë përtej fushës së filozofisë apo esesë si pasiguritë tona më të errëta mbi Zotin, fatin, kuptimin e jetës, shpresën. Ai zbulon një botë që nuk mund të shprehej përmes asnjë forme tjetër. Është absurde t’i kërkosh një artisti të shpjegojë veprën e tij. E imagjinoni dot Bethovenin duke analizuar simfonitë e tij, apo Kafkën duke shpjeguar se çfarë kishte “me të vërtetë” ndërmend në Procesin?
Ideja se gjithçka mund të shpjegohet “racionalisht” është shenjë dalluese e mentalitetit pozitivist perëndimor tipik të epokës moderne një epokë që e ka mbivlerësuar rëndësinë e shkencës, arsyes dhe logjikës. Por kjo formë kulture përfaqëson vetëm një çast të shkurtër në historinë njerëzore.
Ju duket se e konsideroni epokën tonë si fazën e fundit të një linje mendimi modern që nisi në mesin e shekullit XIX dhe përfundon në kohën tonë.
Periudhat letrare nuk duhen ngatërruar me lëvizjet madhore të mendimit. Në lëvizjen e madhe e tragjike të ideve ka përparime dhe tërheqje, shmangie anësore dhe kundërryma. Është e qartë, sidoqoftë, se jemi dëshmitarë të fundit të një epoke. Po jetojmë një krizë qytetërimi, ku po përballemi me forcat e përjetshme të pasionit dhe rendit, të pathosit dhe etosit, të dionizianes dhe apolonianes.
A mund të zgjidhet kjo krizë?
E vetmja mënyrë për të dalë nga kjo krizë rrënqethëse është të shkëputet njeriu i gjallë, që vuan, nga makina gjigante në të cilën është ngatërruar dhe që po e shtyp. Por nuk duhet harruar, në agimin e një mijëvjeçari të ri, se një epokë nuk përfundon në të njëjtin çast për të gjithë.
Në shekullin XIX, kur Përparimi ishte triumfues, shkrimtarë dhe mendimtarë si Dostojevski, Niçe dhe Kierkegaard nuk ishin “të kohës së tyre”, sepse tashmë, pavarësisht optimizmit të shkencëtarëve, ata kishin një parandjenjë për katastrofën që na priste dhe që Kafka, Sartri dhe Kamy do ta përshkruanin më vonë.
A është kjo arsyeja pse ju e refuzoni konceptin e “përparimit” në art?
Arti nuk mund të përparojë më shumë sesa mundet një ëndërr dhe për të njëjtat arsye. A janë makthet e bashkëkohësve tanë më të avancuara sesa ato të profetëve të Biblës? Mund të themi që matematika e Ajnshtajnit është më e përparuar se ajo e Arkimedit, por nuk mund të themi që Uliksi i Xhojsit është më i madh se Odisea e Homerit. Një nga personazhet e Prustit është i bindur se Debysi është një kompozitor më i mirë se Bethoveni, për arsyen e thjeshtë se ka lindur pas tij. Nuk është nevoja të jesh muzikolog për të vlerësuar ironinë satirike të Prustit në këtë pasazh.
Eksplorues si Magelani apo pushtues si Kortesi? Ne duhet të formohemi, jo të informohemi. Siç thoshte Montenji: “Të mësosh përmendësh nuk do të thotë të mësosh”. Çfarë manuali i mrekullueshëm gjeografie dhe etnologjie për të rinjtë do të ishte Rreth Botës për Tetëdhjetë Ditë i Zhul Vernit! Duhet të ndezim te ta ndjenjën e mahnitjes për misteret e thella të universit. Gjithçka në univers është e mahnitshme, nëse e mendon seriozisht. Por familjariteti na ka bërë të painteresuar, dhe asgjë nuk na habit më. Duhet të rizbulojmë ndjenjën e mrekullisë.
Ju madje rekomandoni një mësim “mbrapsht”, që fillon nga e tashmja dhe shkon drejt së kaluarës.
Besoj se mënyra më e mirë për të zgjuar interesin e të rinjve për letërsinë është të fillosh me autorë bashkëkohorë, gjuha dhe shqetësimet e të cilëve janë më afër shpresave dhe frikërave të tyre. Vetëm më pas ata mund të interesohen vërtet për atë që Homeri apo Servantesi kanë shkruar për dashurinë dhe vdekjen, shpresën dhe dëshpërimin, vetminë dhe heroizmin.
E njëjta gjë mund të bëhet me historinë, duke ndjekur gjurmët e problemeve të sotme deri në rrënjët e tyre. Është gjithashtu një gabim të përpiqesh të mësosh gjithçka. Duhet mësuar vetëm disa episode dhe probleme kyçe, aq sa të krijohet një strukturë. Duhen pak libra, por të lexuar me pasion. Kjo është e vetmja mënyrë për të shmangur që leximi të mos shndërrohet në një shëtitje nëpër një varrezë fjalësh të vdekura. Leximi ka vlerë vetëm nëse zgjon një rezonancë të brendshme te lexuesi.
Ekziston një lloj mësimi pseudo-enciklopedik, i lidhur ngushtësisht me të mësuarit e thatë nga librat, që është një formë vdekjeje. Sikur të mos kishte kulturë para Gutenbergut!
Prej vitesh keni paralajmëruar për rreziqet e armëve bërthamore, garës së armatimeve dhe përballjeve ideologjike në botë. A nuk i kanë zbehur trazirat e viteve të fundit, dhe veçanërisht të muajve të fundit, forcën e kësaj thirrjeje?
Nuk jam i sigurt për këtë. Së pari, përhapja e armëve bërthamore është një fakt. Shumë vende tashmë kanë “mini-bombat” e tyre atomike dhe një reagim zinxhir që nis nga një akt terrorist i papërgjegjshëm nuk mund të përjashtohet. Por ky është vetëm aspekti “fizik” i çështjes, sado monstruoz të jetë.
Ajo që më shqetëson më shumë është katastrofa shpirtërore që përballon epoka jonë , pasojë e trishtueshme e shtypjes së forcave të pavetëdijes në shoqërinë bashkëkohore. E shoh këtë në përhapjen e gjithfarë lloj pakicash protestuese, por edhe në historinë tonë kolektive. Jetojmë në një epokë të ankthshme, neurotike dhe të paqëndrueshme, prandaj ndodh dhe rritja e çrregullimeve psikosomatike, e dhunës dhe e përdorimit të drogës.
Kjo është një çështje filozofike, jo policore.
Deri së fundmi, “zonat periferike” të botës ishin të paprekura nga ky fenomen. Në Lindje, për shembull, ashtu si në Afrikë dhe Oqeani, traditat mitologjike dhe filozofike ruanin një harmoni të caktuar mes njeriut dhe botës. Futja e papritur dhe e pakontrolluar e vlerave dhe teknologjisë perëndimore ka sjellë shkatërrim, ashtu siç ndodhi gjatë Revolucionit Industrial, kur fabrikat e Mançesterit mbytën me tekstile të lira popuj që dinin të krijonin pëlhura të jashtëzakonshme.
Kjo katastrofë mendore po na çon drejt një shpërthimi psikologjik dhe shpirtëror të tmerrshëm, që do të sjellë një valë vetëvrasjesh, histerie dhe çmendurie kolektive. Traditat e lashta nuk mund të zëvendësohen nga industria e transistorëve.
A nuk shihni asgjë pozitive në këtë bilanc?
Ndoshta, por sinqerisht dyshoj se i përkas një race që është drejt zhdukjes. Besoj në art, dialog, liri dhe dinjitetin e qenies njerëzore. Por kush është i interesuar për këto “budallallëqe” sot?
Dialogu ka lënë vend për fyerjen, dhe liria për burgjet politike. Çfarë dallimi ka midis një shteti policor të majtë dhe një të djathtë? Si të thuash se ka torturues të mirë dhe të këqij!
Duhet të jem reaksionar, sepse ende besoj në demokracinë e zbehtë e të zakonshme të vetmin regjim që, në fund të fundit, lejon njeriun të mendojë lirshëm dhe të përgatisë rrugën për një realitet më të mirë.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
