Në ditët e Henrikut VIII, Anglia dukej se po shpërbëhej. Nuk kishte pasur kurrë kaq shumë lypës, thanë dëshmitarët, shumë prej të cilëve do t’u prisnin fytin.
Të gjithë dyshuan, me të drejtë rezulton, se monedha po zhvlerësohej. Morali ishte po aq i degraduar sa prerja e monedhave. Në një funeral famëkeq në Kent në mes të mbretërimit të Henrit, një vëzhgues raportoi se “varrimi u kthye në pije alkoolike dhe brohoritje”.
Ndjenja se diçka nuk ishte plotësisht në rregull ndahej në të gjithë Evropën, e cila në vitet 1590 u konsumua nga kriza financiare, trazirat sociale dhe lufta.
Rrënja e kaosit ishte një rritje e inflacionit krejtësisht e papritur dhe krejtësisht e panjohur. Për të paktën 300 vitet që çuan deri në vitet 1500, Evropa Perëndimore e bëri Japoninë moderne të dukej si Zimbabve. Në Angli në vitin 1500 çmimi i një shporte standarde mallrash me të cilat përballen konsumatorët (kryesisht ushqimi, por duke përfshirë gjëra të tjera si veshjet dhe dritën) nuk ishte më i lartë se sa ishte në vitin 1275, sugjeron Gregory Clark, një historian dhe studiues në Bankën e Anglisë.
E gjithë kjo ndryshoi pas vitit 1500. Inflacioni i qëndrueshëm i çmimeve, dikur i pamendueshëm, u bë i pandalshëm. Brenda 50 viteve çmimet mesatare në të gjithë Anglinë ishin dyfishuar. Shumë kohë më parë çmimet italiane do të rriteshin me 5% në vit, sugjeron studimi nga Paul Schmelzing i Boston College. Në Francë dhe Holandë, inflacioni arriti në 4% deri në fund të shekullit. Në Rusi, prirja inflacioniste u rrit nga vitet 1530. Norma globale e inflacionit arriti kulmin në vitet 1590 me afër 3% në vit. Nëse 3% nuk tingëllon shumë e dhimbshme, mbani në mend se rritja e të ardhurave nominale në një botë parakapitaliste ishte në thelb zero: pothuajse çdo nivel inflacioni i bën njerëzit më të varfër.
Ashtu si me inflacionin e sotëm, ekspertët në vitet 1500 nuk u pajtuan mbi shkaqet
Rritja e inflacionit zgjati gjithashtu një kohë të gjatë – madje edhe më gjatë se epoka e inflacionit galopant në fillim të shekullit të 19-të e shkaktuar nga luftërat e Napoleonit ose ajo e viteve 1970. Disa vende vuajtën më shumë se të tjerët. Inflacioni skocez shpesh ishte shumë më i keq se anglishtja. Inflacioni holandez mund të ketë qenë më i keqi nga të gjithë.
Ashtu si me inflacionin e sotëm, ekspertët në vitet 1500 nuk u pajtuan me furi mbi shkaqet. Askund ky debat nuk ishte më i nxehtë se sa në Francë në vitet 1560 dhe 1570. Jean Cherruyer de Malestroit, një ekspert, luajti rolin e Larry Summers, një ish-sekretar amerikan i thesarit, duke argumentuar se presioni i çmimeve ishte rezultat i shpenzimeve të tepërta. Jean Bodin, Paul Krugman i kohës së tij, argumentoi se faji ishin goditjet e papritura në sistemin ekonomik global. Të dy ekonomistët shkruan pamflete duke sulmuar pozicionin e tjetrit. Historianët vazhdojnë të mos pajtohen.
Ashtu si zotërinjtë Summers dhe Krugman sot, të dy Malestroit dhe Bodin kishin të drejtë. Kërkesa e tepërt sigurisht ka luajtur një rol. Popullsia ishte rritur me shpejtësi pas Vdekjes së Zezë; shumë nga ata njerëz ishin shpërngulur në qytete. Kjo rriti kërkesën për ushqim edhe pse uli numrin e fermerëve që e prodhonin atë. Dhe disa monarkë pushtuan ekonominë duke manipuluar monedhën.
“Poshtërimi i madh” i Henry VIII i viteve 1540 përfshinte marrjen e një monedhe ari, shkrirjen e saj, shtimin e metalit të pavlefshëm dhe më pas riformimin e tij si dy monedha “të arta”. Duke përdorur këtë metodë, Henri nxori monedha nga me vlerë rreth 2% të pbb-së në disa vite. Henri shpenzoi paratë shtesë në luftëra dhe pallate. Rritja rezultuese e kërkesës nominale i nxiti tregtarët të rrisin çmimet e tyre. Nuk ishte vetëm Henri, apo pasardhësi i tij, Eduardi VI, që e ulën monedhën. Skocia filloi ta bënte atë në 1538 dhe më pas e dyfishoi strategjinë në 1560. Në Ultësirën jugore, ose Holandën, Belgjikën dhe Luksemburgun e sotëm, monedha e argjendit u ul 12 herë nga 1521 deri në 1644.
Por vetëm poshtërimi nuk e shpjegon inflacionin e madh, çfarëdo që mund të ketë argumentuar Malestroit. Nuk ishte një strategji e re.
Llogaritet se Franca i ka ulur monedhat e saj të argjendta 123 herë ndërmjet viteve 1285 dhe 1490. Ndërmjet atyre viteve nuk ka pasur inflacion. E megjithatë në vitet 1500, edhe pse shumë vende ngadalësuan poshtërimet e tyre, të gjitha panë inflacion. Spanja pushoi së zhvlerësuari tërësisht nga viti 1497 deri në 1686. Prandaj, disa historianë ndjekin Bodin dhe thonë se shpjegimet nga ana e kërkesës në vetvete janë të pamjaftueshme. Ata gjithashtu shikojnë atë që po ndodhte përtej Atlantikut, burimi i një goditjeje të madhe të ofertës për ekonominë e Evropës.
Rreth vitit 1545, njerëzit zbuluan depozita të mëdha argjendi në Bolivi. Potosi, qendra e kësaj industrie të re fitimprurëse, u bë ndoshta qyteti i pestë më i madh në botën e krishterë për nga popullsia (pas Londrës, Napolit, Parisit dhe Venecias). Në tremujorin e parë të viteve 1500, vetëm dhjetë tonë argjend kishin mbërritur në brigjet e Evropës. Deri në çerekun e tretë të shekullit, Evropa importoi 173 tonë. Spanja, ku mbërriti pjesa më e madhe e metalit, fillimisht përjetoi inflacion veçanërisht të lartë – por më pas u përhap në pjesën tjetër të Evropës, deri në Rusi.
Rritja e sotme e inflacionit, vetëm një vit apo më shumë, ka pasur tashmë pasoja të thella sociale dhe politike. Besimi i konsumatorëve është në fund pasi pagat reale bien; politikanët në detyrë janë jopopullor; dhe protestat për koston e jetesës po rriten si kërpudha.
Pagat mesatare reale, të cilat në fillim të viteve 1500 ishin në nivelin princëror prej rreth shtatë denarë në javë, më pas ranë, ranë dhe ranë. Ata nuk do të rifitonin fuqinë e tyre blerëse deri në fund të shekullit të 19-të. Pasojat e kësaj shtrydhjeje të plotfuqishme në standardet e jetesës shkuan përtej lypjes së shfrenuar dhe orgjive në funerale. Në të gjithë Evropën, shoqëria dhe politika u bënë rrënjësisht të paqëndrueshme.
Në një punim të botuar në 1986, Jack Goldstone, tani i Universitetit George Mason, pyeti pse nga 1550 deri në 1650 “shtetet u shpërbënë në një shkallë të gjerë”.
Në Francë në vitin 1572 masakra e Ditës së Shën Bartolomeut përfshiu atentate katolike kundër protestantëve, duke rezultuar në mijëra të vdekur. Vitet 1590 ishin vite revolte në Austri, Finlandë, Hungari dhe Ukrainë. Rusia përjetoi “kohën e saj të telasheve”, një periudhë 15-vjeçare të paligjshmërisë nga viti 1598. Lufta Tridhjetëvjeçare filloi në 1618 dhe periudha kulmoi me ekzekutimin e Charles I të Anglisë në 1649. Në çdo vit të tremujorit të parë të në vitet 1500, rreth gjashtë në çdo 100.000 njerëz globalisht vdiqën në konflikt. Nga vitet 1620 deri në vitet 1640, rreth 60 në 100.000 po zhdukeshin çdo vit.
Elitat e pakënaqura ishin pjesërisht përgjegjëse për kaosin. Zotërinjtë shpesh vareshin nga pagesat fikse (të tilla si qiratë) për të ardhurat e tyre, dhe kështu mund të kenë përjetuar efektet e inflacionit të madh më shumë se ata që thjesht mund të rrisin çmimet. Në Francën veriore dhe Belgjikë, pabarazia ra në vitet 1560 dhe 1570, pasi njerëzit me të ardhura të mesme ia dilnin mirë, ndërsa pronarët e pasur ishin të shtrënguar. Plutokratët, të pa mësuar me grindjet ekonomike, nxitën për ndryshim.
Më e rëndësishmja, qeveritë vuajtën. Shekuj me inflacion zero ose të ulët ndikuan në mënyrën se si ata i strukturuan financat e shtetit. Monarkët shpesh merrnin me qira parcela toke me qira fikse për deri në 99 vjet. Taksat doganore mbaheshin me çmime nominale. Ky ishte një problem sapo inflacioni u ngrit. Nga mesi i viteve 1570 deri në mesin e viteve 1590, të ardhurat tatimore të Spanjës ishin konstante në terma parash, por ato kishin më pak fuqi blerëse. Dhe shpenzimet e qeverive, të cilat nuk ishin fikse, u rritën. Në shekullin pas vitit 1530, çmimi i vendosjes së një ushtari në fushë u rrit pesëfish.
Kështu, inflacioni, me kalimin e kohës, kontribuoi drejt shteteve më të dobëta dhe krizës së borxhit. Qeveritë bënë ç’mundën për të rritur të ardhurat. Në 1544 dhe 1545 Henry VIII shkarkoi asetet shtetërore, të tilla si parcela toke, me vlerë mbi 150.000 paund(ose më shumë se 2% e pbb -së ), dhe pati shitje më të vogla nën Elizabeth I në fillim të viteve 1600. Shpërblimet e kalorësisë u dhanë “në një numër të paprecedentë”, shumica për tarifa të mëdha, theksoi z. Goldstone.
Huamarrja shpërtheu, pikërisht në një kohë kur shumë huadhënës kishin filluar të rrisnin normat e interesit. Mospagimet, të rralla në vitet 1300 dhe 1400, u shumëfishuan, me Francën (në 1558, 1624 dhe 1648), Portugalinë (në 1560) dhe Spanjën (në 1557, 1575, 1596, 1607, 1627) dhe 164 pretendime ndaj investitorëve të huaj.
Më në fund, inflacioni i madh mori fund. Rritja e popullsisë u ngadalësua, duke ulur kërkesën për mallra dhe shërbime. Monarkët morën një kontroll mbi politikën monetare dhe fiskale, duke premtuar mospagim dhe zhvlerësim më rrallë se sa dikur. Dhe rrjedha e metaleve të çmuara nga Amerika u ngadalësua. Megjithatë, mësimet nga shekulli janë të qarta. Pa marrë parasysh shkakun, shoqëritë që lejojnë inflacionin të futet duhet të presin më shumë sesa thjesht ulje të standardeve të tyre të jetesës.
Burimi: The Economist; Përshtati Gazeta Si
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
