Historitë e kryeveprave të artit të grabitura, në një ekspozitë

Brenda historisë së gjatë të artit qëndron edhe historia pothuajse aq e gjatë e artit të grabitur. Ne jemi të mahnitur nga këto thesare nga vendet e largëta dhe nga epokat e lashta, edhe pse mbetemi kryesisht të verbër ndaj origjinës së tyre. Zakonisht nuk përmenden mjetet e tyre të blerjes – shumë shpesh, të çrrënjosura brutalisht nga shtëpitë dhe pronarët e tyre origjinalë si plaçkë lufte, pushtimi kolonial ose me diktat të despotëve.

Deri tani. Ne po lexojmë më shumë se kurrë për mosmarrëveshjet ndërkombëtare mbi pronësinë dhe kthimin, duke përfshirë pretendimet këtë javë se muzeu më i madh i artit në Zvicër mund të shfaqë deri në 90 vepra me origjinë problematike. Po ashtu polemika kohët e fundit po shkaktojnë histori që fokusohen në origjinën - dhe fatin - e bronzëve të Beninit, të paktën disa prej të cilave janë në proces të gjetjes së rrugës së tyre për t'u kthyer në Nigeri dhe Republikën Demokratike të Kongos nga shumë vende dhe muzeume në të cilat sundimtarët kolonialë i shpërndanë, duke përfshirë Belgjikën, Gjermaninë, Muzeun Britanik dhe Muzeun Metropolitan të Nju Jorkut.

Histori të tilla vjedhjeje dhe shpëtimi bëhen më se reale në një ekspozitë të re të fuqishme në Muzeun Hebre të Nju Jorkut, “Afterlives: Recovering the Lost Stories of Looted Art”. Dhe ato prezantohen përmes thesareve artistike dhe kulturore.

Në galeritë ne shohim një kanavacë të jashtëzakonshme pas tjetrës nga Pierre Bonnard, Marc Chagall, Paul Cézanne, Henri Matisse, Camille Pissarro dhe piktorë të tjerë të mëdhenj modernistë europianë, secili me një histori për të treguar për plaçkitjen nga regjimi nazist. Shumë prej këtyre veprave iu sekuestruan koleksionistëve dhe artistëve që rastësisht ishin hebrenj; të tjerat që nazistët i konfiskuan dhe i caktuan në harresë sepse nuk përputheshin me përkufizimin e ngushtë të Hitlerit se çfarë duhet të ishte arti arian – domethënë, në krahasim me kompozimet shpesh abstrakte, ekspresioniste që karakterizonin kaq shumë vepra moderniste, të cilat i etiketuan si “të degjeneruar”.

Pastaj janë grupet e bukura të objekteve rituale prej argjendi të punuara në mënyrë delikate që dikur zbukuronin shtëpitë dhe sinagogat e hebrenjve të Europës. Ata mund dhe duhet të admirohen për zanatin e tyre. Por në kontekstin e kësaj shfaqjeje, ata flasin edhe më fuqishëm për kapjen e tyre të ashpër nga pronarët e tyre fillestarë, të cilët dikur i përdornin për të mirëpritur Shabatin, për të festuar festat dhe për të vëzhguar momentet historike të jetës dhe vdekjes, të gjitha sipas traditës hebraike. Nuk mund të ecësh nëpër këto galeri pa menduar për ndjenjën e rrënimit të përjetuar nga kaq shumë njerëz të kulturave të tjera gjatë historisë.

Këto objekte janë materiale të mbijetuara të komuniteteve hebreje të Europës, secili me një histori të veçantë, një “jetë e përtejme” e mbijetesës, për t’u zbuluar. Megjithatë, të marra në tërësi, këto përralla gjithashtu i përmbahen asaj që ne mund ta mendojmë si një lloj i ri udhëtimi arketip, i cili ndjek fatin e secilës vepër, nga çrrënjosja origjinale e vjedhjes kulturore te zhvendosja e deri te shpëtimi dhe kthimi përfundimtar.

Rrugët divergjente drejt një jete të tillë të përtejme janë të dukshme që në momentin kur hyni në ekspozitë. Në fillim është piktura e mrekullueshme e artistit ekspresionist gjerman, Franz Marc. Kuajt e mëdhenj blu, të pikturuar në vitin 1911, përshkruajnë tre kuaj plot gjallëri blu, të grumbulluar në mënyrë sensuale së bashku në plan të parë, me kodrën pas tyre të larë në spërkatjet e ngjyrës blu, të kuqe dhe jeshile. Megjithëse Marc vdiq duke luftuar për Gjermaninë në Luftën e Parë Botërore, Hitleri e ndaloi punën e tij.

Por ajo i shpëtoi dorës së Rajhut sepse në vitin 1938 pronari i saj gjerman e dërgoi në Londër, për t'u përfshirë në një shfaqje “anti-Hitler” dhe prej andej ajo udhëtoi si pjesë e një ekspozite tjetër, në Shtetet e Bashkuara, ku një amerikan e bleu atë për një koleksion që tani është pjesë e Qendrës së Artit Walker në Minneapolis. Duket me vend tematikisht që piktura të shfaqet këtu, e huazuar edhe një herë.

Pranë kësaj kanavacë është një pikturë e harlisur, ndjellëse e Max Pechstein nga viti 1912, “Nudes in a Landscape”, një kanavacë e bollshme që vetëm këtë verë iu kthye nga qeveria franceze trashëgimtarëve të bankierit dhe koleksionistit të artit hebre me origjinë gjermane Hugo Simon. Udhëtimi i tij i turbullt është emblematik i rrugës shpesh të gjatë dhe të përdredhur të përshkuar nga arti i grabitur drejt rikthimit përfundimtar.

Udhëtimi i Simonit, gjithashtu, ishte i pasigurt. Ai u largua nga Berlini për në Paris kur Hitleri erdhi në pushtet në 1933, ai u arratis edhe një herë, këtë herë në Brazil. Por piktura u la pas në Paris dhe u kap nga nazistët. Ajo nuk u shfaq përsëri deri në vitin 1966, e gjetur në ruajtje në Palais de Tokyo në Paris – megjithatë se si u ul atje mbetet një mister. Nga viti 1998 e tutje, ai u vendos në muzeun e artit modern në Nancy, Francë.

Një tjetër rrugë drejt kthimit është ilustruar në një kanavacë ngjitur. Piktura e gjelbër, e verdhë, e bardhë e stilit impresionist e vitit 1892 nga Pierre Bonnard, “Still Life ëith Guelder Roses”, ishte një nga 2000 pjesët e vjedhura nga nazistët nga një koleksionist i vetëm, David David-Weill. Kjo kanavacë iu kthye atij në vitin 1946, pak pasi u gjet nga forcat aleate midis shumë veprave të fshehura nga nazistët në një minierë kripe austriake.

Udhëtime të vështira

Butësia relative e atij rikuperimi e bën kthimin të tingëllojë i lehtë, apo jo? Por hidhni disa hapa në dhomën tjetër dhe një vepër tjetër në ekspozitë thekson edhe një herë punën e vazhdueshme, ndoshta të pafundme të kthimit, në formën e një kanavacë gjeometrike kubiste të vitit 1939 nga artisti hebre gjerman Fédor Löwenstein, që është vetëm tani në proces kthimi te trashëgimtarët e pronarëve të saj fillestar nga qeveria franceze.

Historia e saj sjell gjithashtu në shtëpi rastësinë e mbijetesës dhe rikthimit. Pas konfiskimit, vepra ishte zhvendosur në një hapësirë ruajtjeje në galerinë Jeu de Paume në Paris, e njohur si “Dhoma e Martirëve”.

Një foto bardh e zi e dhomës, ndoshta nga viti 1942, tregon piktura nga André Derain dhe Claude Monet, ndër të tjera, që nuk u shfaqën pas luftës dhe me shumë mundësi u shkatërruan. Është e pamundur të mos largohesh nga kjo foto me një ndjenjë mirënjohjeje për praninë e veprave të lavdishme të ekspozuara këtu nga Paul Cézanne, Pablo Picasso, Henri Matisse dhe Marc Chagall.

As shikuesit nuk lejohen të injorojnë jetën dhe fatet e familjeve të cilave u përkisnin të gjitha këto pasuri materiale në një kohë. Një seri fotografish të vjetra familjare janë rreshtuar në atë që duket si një mantel i dhomës së ndenjes, duke treguar se si dukej një jetë normale familjare hebreje e klasës së mesme përpara se nazistët t’i detyronin ata të largoheshin. Dhe më pas, duke ndjekur vijën kohore naziste të tmerrit, vjen një koleksion portretesh dhe vizatimesh të bëra në fshehtësi, më pas të fshehura, nga artistë të varrosur në kampet naziste të përqendrimit.

Duke pritur...

Fakti që trashëgimia e artit dhe objekteve kulturore të vjedhura lë edhe jetën e përtejme në brezat pasardhës është tema e pjesës së fundit të ekspozitës: vepra të reja të porositura nga katër artistë të rinj bashkëkohorë që jetojnë në Izrael, Berlin dhe Brooklyn: Maria Eichhorn, Hadar Gad, Dor Guez dhe Lisa Oppenheim.

Secili prej këtyre artistëve i qaset kësaj historie nga një këndvështrim tjetër. Artisti konceptual Eichhorn na zhyt në vetë punën e rikuperimit, gjetjes dhe kthimit të objekteve të grabitura. Ajo e bën këtë duke na rrethuar me raste aktuale të letrave arkivore, regjistrave, raporteve, librave dhe me radhë, të gjitha të nevojshme për të verifikuar, vërtetuar, analizuar, vërtetuar çdo objekt, çdo artikull. Intensifikimi i mëtejshëm i ndjenjës së të qenit i futur në vetë veprën është sfondi audio i një regjistrimi të vazhdueshëm e të pandërprerë të zërit të filozofit Hannah Arendt.

Në instalacionin e tij, Dor Guez, djali i një nëne palestineze dhe një babai hebre nga Afrika e Veriut, krijon një ekspozitë të stilit muzeor të objekteve, dokumenteve dhe printimeve për të sjellë përsëri në jetë shumësinë e humbjeve të judeos, tunizianëve dhe arabëve të familjes së tij. Pikturat e fuqishme të kolazhit në shkallë të gjerë të Hadar Gadit bazohen në fotografi historike të pasojave të shkatërrimit të pronës hebreje nga ushtarët nazistë.

Këto, pra, janë jetët e përtejme që mbeten. Ndikimi emocional i ekspozitës është i jashtëzakonshëm: gëzimi dhe mirënjohja për shpëtimin e kaq shumë veprave të shkëlqyera të artit; pikëllimi për humbjet e pësuara nga komunitetet e shkatërruara hebreje të Europës; dhe më në fund ngushëllim në faktin se historitë e tyre vërtet qëndrojnë. Mund të ketë edhe një fije shprese se këto narrativa mund të sjellin gjithashtu një perspektivë në zgjidhjen e shumë rasteve të vazhdueshme të kthimit në mbarë botën. Ndërkohë, rrugëtimet arketipale të veprave të artit të grabitura në botë vazhdojnë.

Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.