Është dhjetor 1990 dhe Lea Ypi e re është duke përqafuar një statujë prej bronzi të Stalinit. Ajo fshihet nga protestuesit që thërrasin “liri” dhe “demokraci” – “huliganë” siç do t’i quante babai i saj – duke thirrur fundin e sundimit komunist në Shqipëri.
Ndërsa zhurmat e hapave të tyre zhduken, Lea ngre sytë dhe sheh se Stalinit i mungon koka. Ata e kanë vjedhur atë, e kupton ajo.
Në atë kohë, Ypi nuk ishte në dijeni se skela komuniste e Europës Lindore po shpërbëhej; statujat e ikonave socialiste po rrëzoheshin në të gjithë rajonin, ndërsa pjesët e Murit të Berlinit shiteshin tashmë si suvenire. Megjithatë, ajo ditë ishte hera e parë që Ypi mori në konsideratë kuptimin e fjalës liri, siç shkruan ajo në hapjen magjepsëse të librit të saj të kujtimeve “Të lirë”.
Ypi lindi në Durrës, Shqipëri në vitin 1979, në një kohë kur vendi ishte shkëputur nga pjesa më e madhe e botës komuniste nën diktaturën e Enver Hoxhës. “Ne ishim ndarë nga jugosllavët, pastaj u ndamë nga sovjetikët dhe më pas nga kinezët”, thotë ajo gjatë një telefonate në Zoom nga Hamburgu.
“Kur u rrita, ne ishim plotësisht vetëm. Por ne kishim këtë imazh për veten, si i vetmi vend në botë që u qëndronte përballë gjithë këtyre perandorive. Për fëmijët, kjo ishte vërtet fuqizuese dhe rrëmbeu imagjinatën tonë. E gjithë bota ishte jashtë binarëve dhe ne ishim i vetmi vend në të cilin gjërat po funksiononin mjaft mirë”.
Me pak fjalë, nuk kishte asnjë arsye që Ypi të besonte se nuk ishin. Përtej idealizimit të revolucionarëve historikë nga babai i saj, prindërit e saj shmangën politikën dhe mbronin Ypin nga një pjesë e madhe e shtypjes dhe censurës që goditi Shqipërinë komuniste. Ypi – e rritur kryesisht nga gjyshja e saj kozmopolite, frëngjisht-folëse, me origjinë otomane – u la të ndiqte jetën e një komunisteje të zellshme: ajo grumbulloi vlerësime, certifikata dhe medalje si Pioniere e Re (një organizatë rinore komuniste); ajo mahniti një panel edukativ në Komitetin Qendror të Partisë duke parë “kolektivizimin” botëror në një nga veprat e Hoxhës, pavarësisht se e shqiptoi gabim; Me rastin e varrimit të “xhaxhit Enver”, Ypi mbeti e hutuar nga fytyrat pa lot të prindërve të saj. Ajo ishte një besimtare e vërtetë e çështjes komuniste shqiptare.
Megjithatë, Perëndimi ende vezullonte nga pas Perdes së Hekurt. “Në disa mënyra ne idealizuam atë që po ndodhte në Perëndim”, thotë ajo. “Çamçakëzi, ëmbëlsirat, rrobat – këto i pamë te fëmijët perëndimorë që vinin në Durrës dhe kishin gjithmonë këto gjëra qesharake si lodra me ndezje dhe krem dielli. Ata padyshim që rrëmbyen imagjinatën time”.
Në vitin 1990, kur socializmi ia la vendin një shteti shumëpartiak, një adoleshente e rrënuar dhe e hutuar, Lea Ypi përshkruan të ashtuquajturën “liri” që u premtua si një “pjatë e servirur e ngrirë”. Në gjysmën e dytë të librit, Ypi shkruan për koston njerëzore të reformës strukturore: protestat, të shtënat, lufta civile, emigracioni masiv dhe pushimet e përhapura nga puna që babai i saj mbikëqyri me ngurrim nën udhëzimet e Bankës Botërore. “Terapia e shokut” që konsulentët kapitalistë kishin administruar për të transformuar ekonominë e Shqipërisë ishte po aq traumatike sa nënkupton edhe emri i saj.
Rrëfimi i Ypit për këtë periudhë – i dhënë përmes shënimeve të ditarit, anekdotave dhe dialogut të mirakorduar – ngjall përvojën marramendëse personale të kaosit politik. “Kur ka një revolucion, gjithçka ndryshon. Të gjitha kategoritë që janë të njohura për ju dhe që përdorni për të kuptuar realitetin shemben”, thotë ajo. Kur flluska e padepërtueshme e festës shpërtheu, po ashtu shpërtheu edhe një më afër shtëpisë. Ypi zbuloi se kryeministri përgjegjës për transferimin e sovranitetit në Itali në vitin 1939 – një burrë që ajo ishte rritur duke besuar se ishte “kuislingu shqiptar” dhe një “tradhtar kombëtar” – ishte në fakt stërgjyshi i saj. Si e tillë, familja e saj u dënua me një jetë anonimati, persekutimi dhe një trashëgimi turpi që çoi disa nga të afërmit e saj drejt vetëvrasjes.
Gjyshërit e Ypit në një kafe në Tiranë në vitin 1930
“Të lirë” është përzgjedhur kohët e fundit për çmimin prestigjioz Baillie Gifford për letërsinë jo-fiction, por Ypi – tani një lektore e teorisë politike në Shkollën Ekonomike të Londrës – fillimisht kishte vendosur të shkruante një libër teorik për lirinë përpara se t’i drejtohej asaj personale, dhe llogarive më pluraliste. Në fund të fundit, liria është një term i gjerë. “Vendosa që zërat e personazheve të tregojnë historinë e tyre”, thotë ajo, “dhe të përpiqem sa më pak të ndërhyj në interpretimin tim për ta”. Për prindërit e saj, të cilët jetonin në “burgun e hapur” të Shqipërisë, socializmi nënkuptonte mohimin e identitetit dhe mbytjen e ëndrrave të tyre. Prandaj, nëna e saj nuk mund ta kuptojë se çfarë vlere ka analizimi i vazhdueshëm i teksteve marksiste nga e bija.
Ypi, tani, nuk është as sanguine dhe as e ashpër për të menduarit socialist. “Gjithmonë kam kuptuar se kishte mendime vërtet interesante në këto tradita që duhej të shpëtoheshin disi”, thotë ajo. “Dhe gjithashtu sepse nuk jam e lumtur, mendoj, me botën në të cilën jetoj. Doja shumë që ky libër të ishte një pajtim i brezave të ndryshëm. Por unë gjithashtu doja që ai të ishte një libër lufte, sepse këta njerëz kanë luftuar të gjithë; më e pakta që ata meritojnë është që lufta e tyre të vazhdojë”.
Marrë nga “The Calvert Journal”, përshtati në shqip Gazeta “Si”
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
