Çmimet Nobel, që jepen çdo vit në javën e parë të tetorit, konsiderohen si çmimet më të rëndësishme në botë: si për arsye historike dhe gjeografike, duke qenë më shumë se njëqind vjet të vjetra dhe ndërkombëtare, dhe për vlerën e tyre ekonomike, e barabartë me gati 950 mijë euro.
Megjithatë, me kalimin e kohës ata kanë marrë edhe shumë kritika, të cilat shpesh kishin të bënin me kriteret e dhënies së çmimit Nobel për Paqe, por edhe me rregullin e maksimumit tri personave që jepen për Nobelët shkencorë. Këto janë rregulla që nuk janë vënë kurrë në pikëpyetje, dhe për këtë arsye fitimi i një çmimi Nobel është një përvojë shpesh që të ndryshon jetën. Pozitivisht, por për disa edhe negative.
“Më duhet të pranoj se situata është e komplikuar”, thotë shkrimtarja polake Olga Tokarczuk, fituese e çmimit Nobel për Letërsinë 2018. Që nga momenti i marrjes së tij, Tokarczuk ka marrë shumë kërkesa të ndryshme, për intervista në gazeta dhe për prani në ngjarje kulturore.
“Ndonjëherë më duket sikur kam pranuar të vesh një kostum në të cilin ndihem në siklet. Në Poloni, çdo opinion që shpreh në publik komentohet dhe analizohet me lupë, atij i atribuohen qëllime apo kuptime. Ndonjëherë ndihem e objektivizuar nga pritshmëritë e vazhdueshme të njerëzve. Pothuajse çdo e-mail që marr ka të bëjë me ndonjë kërkesë. Kur arrij të shpëtoj nga ky kostum tepër i ngurtë dhe të zhdukem në turmë, ndihem e lirë dhe e lumtur. Unë kam ende shumë ide, gjithmonë lexoj dhe udhëtoj”.
Tokarczuk ishte e njohur në vendin e saj, Poloni, edhe para se të fitonte Nobelin. Një pjesë e librave të saj tashmë ishin përkthyer jashtë vendit, por pas çmimit ajo filloi të merrte shumë më tepër vëmendje, së cilës iu shtua edhe vëmendja e huaj. Për këtë arsye iu desh të pezullonte shkrimin e romanit për të cilin po punonte.
“Paradoksalisht, më ndihmoi pandemia që mbylli botën për një periudhë të caktuar dhe më mbylli në studion time. E rrëfej se nuk e kam më komoditetin me shkrimin që kisha, le të themi, njëzet vjet më parë, kur shkruaja për vete, nuk më duhej të shqetësohesha për afatet dhe kisha shumë më tepër kohë të lirë. Po përpiqem të rikthehem në këtë gjendje, por nuk mundem”.
Kjo lloj përvoje është e zakonshme për shkrimtarët e tjerë që kanë fituar çmimin Nobel për Letërsinë. Në një intervistë të fundit me Financial Times, shkrimtari tanzaniano-britanik Abdulrazak Gurnah, i cili mori çmimin në vitin 2021, tha se vetëm këtë shtator ai mundi të fillonte të shkruante romanin që kishte ndaluar pas marrjes së Nobelit nga Akademia Suedeze. Dhe në maj, shkrimtarja franceze Annie Ernaux, fituese e vitit 2022, tha gjithashtu diçka të ngjashme gjatë një ngjarjeje publike: “Nobeli ra mbi mua, erdhi në jetën time si një bombë. Ishte një shqetësim i madh dhe nuk kam mundur të shkruaj që kur fitova. Dhe akti i të shkruarit ka qenë gjithmonë e ardhmja ime”.
Për shkrimtarët, Nobeli sjell edhe shumë përparësi, sepse vëmendja më e madhe reflektohet përgjithësisht në shitjet më të mëdha të librave dhe të drejta përkthimi në vende të tjera të botës. Por stresi i lidhur me çmimin është diçka nga e cila shumë fitues kanë thënë se e kanë vuajtur, edhe në të kaluarën, kur ndoshta kishte më pak ngjarje kushtuar shkrimtarëve dhe në mungesë të mediave sociale dhe mjeteve të tjera më të fundit të komunikimit pranoheshin më pak kërkesa.
Në vitin 1996, kur çmimi iu dha poetes polake Wisława Szymborska, kolegu i saj irlandez Seamus Heaney, fitues i vitit 1995, e paralajmëroi atë në një intervistë për gazetën Wyborcza: “Problemi më i madh bëhet posta. Pas vendimit fillon përmbytja e madhe. Duhet të ngremë një zyrë, të kemi një sekretare që u përgjigjet mijëra telefonatave”.
Midis 1996 dhe 1999 Szymborska nuk ishte në gjendje të shkruante as një poezi për shkak të numrit të madh të angazhimeve që erdhën pas marrjes së Nobelit. Por më pas ajo shkroi katër koleksione të reja, e fundit prej të cilave u botua në vitin 2012, pas vdekjes së saj. Në vitet e fundit të jetës poetja mori përsipër të financonte edhe nisma të ndryshme me paratë e fituara nga Nobeli dhe me vullnetin e saj krijoi një fondacion që vazhdon të mbështesë veprat e poetëve dhe shkrimtarëve të rinj. Tokarczuk krijoi gjithashtu një fondacion, me të cilin ajo promovon kulturën polake dhe ndërkombëtare dhe mbështet shumë iniciativa në mbrojtje të demokracisë, të drejtave të njeriut dhe të drejtave të kafshëve:
“Pasi kam marrë çmimin Nobel, kam krijuar një fondacion që është shumë aktiv dhe funksionon mirë, por që kërkon edhe angazhimin tim. Udhëtoj shumë, sepse librat e mi botohen në vende të ndryshme dhe lexuesit duan të më takojnë. Por ndihem në qiellin e shtatë kur kthehem në shtëpi dhe qëndroj para tavolinës sime. Ndonjëherë kam përshtypjen se personazhet e librit të ri që po shkruaj më thërrasin në shtëpi, duke më kërkuar që më në fund të filloj të mbuloj aventurat e tyre”.
Për fituesit e çmimeve Nobel shkencore (për Fizikë, Mjekësi dhe Kimi) gjërat shkojnë pak më ndryshe nga ajo që ndodh me Çmimet Nobel për Letërsinë. Para së gjithash, sepse zakonisht ka shumë çdo vit (në 2023, tetë në mes të tri çmimeve), dhe për këtë arsye ndahen edhe paratë e çmimeve edhe vëmendja. Së dyti, sepse për shkak të përparimit shkencor të dekadave të fundit, jo të gjitha kërkimet e kryera nga fituesit e Nobelit komunikohen lehtësisht me një audiencë të gjerë. Pavarësisht kësaj, shumë fitues të çmimit Nobel shkencor marrin gjithashtu propozime editoriale dhe ftesa për konferenca në mbarë botën.
Në rastin e tyre, megjithatë, duket se ka një tjetër efekt negativ: sipas një studimi të botuar këtë verë në revistën shkencore Royal Society Open Science, shkencëtarët fitues të çmimit Nobel bëhen më pak produktivë dhe me ndikim në fushën e tyre të studimit pas marrjes së çmimit. Ata që komentuan studimin ia atribuuan këtë efekt shpërqendrimeve të shumta të lidhura me Nobelin, por edhe ndjenjës së arritjes së niveleve më të larta në një fushë dhe dëshirës për të shtyrë veten drejt fushave të reja. /Il Post/
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
