A është qeverisur ndër vite Shqipëria sipas modelit Trump – Një guidë për votuesit dhe partitë

Jonathan Rauch*– Që nga marrja e detyrës, ai ka reduktuar efektivitetin e administratës së tij duke emëruar në agjencitë thelbësore njerëz të cilëve u mungojnë aftësitë dhe temperamentet për të bërë punën e tyre. Pushimet masive e kanë zbrazur shërbimin civil nga shumë prej punonjësve më të aftë. Ai ka kundërshtuar ligjet që mund t’i kishte ndjekur po aq lehtë (për shembull, duke refuzuar të njoftonte Kongresin 30 ditë përpara se të pushonte inspektorët e përgjithshëm). Ai ka shpërfillur gjuhën e thjeshtë të statuteve, vendimeve të gjykatave dhe Kushtetutës, duke krijuar konfrontime me gjykatat, beteja që ka gjasa t’i humbasë. Pak nga urdhrat e tij kanë kaluar nëpër një proces normal të zhvillimit të politikave, çka do të siguronte që ato nuk do të dështojnë – por përkundrazi tani kanë më shumë gjasë të dështojnë.

Në çështjet e jashtme, ai është konfliktuar me Danimarkën, Kanadanë dhe Panamanë; e quajti Gjirin e Meksikës “Gjiri i Amerikës”; dhe zbuloi një plan Gaz-a-Lago.

Edhe ata që prisnin më të keqen nga rizgjedhja e tij në fakt prisnin më shumë racionalitet. Sot është e qartë se ajo që ka ndodhur që nga 20 janari nuk është thjesht ndryshim administrate, por ndryshim regjimi, pra ndryshim i sistemit të qeverisjes. Por një ndryshim në çfarë?

Ka një përgjigje dhe nuk është autoritarizëm klasik – as autokraci, oligarki apo monarki. Trump po instalon atë që studiuesit e quajnë patrimonializëm. Kuptimi i patrimonializmit është thelbësor për ta mposhtur atë. Në veçanti, ky model ka një dobësi fatale që demokratët dhe kundërshtarët e tjerë të Trump duhet të bëjnë linjën e tyre kryesore dhe të pamëshirshme të sulmit.

Vitin e kaluar, dy profesorë botuan një libër që meriton vëmendje të gjerë. Në librin ” Sulmi mbi shtetin: Si sulmi global mbi qeverinë moderne rrezikon të ardhmen tonë”, Stephen E. Hanson, një profesor qeverie në Kolegjin e Ëilliam & Mary dhe Jeffrey S. Kopstein, një shkencëtar politik në UC Irvine, rishfaqen një term kryesisht të harruar, prejardhja e të cilit daton që nga Max Weber, për librin e tij më të njohur”Etika e protestane dhe Shpirti i Kapitalzimit ( The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism)

Weber pyeti veten se si liderët e shteteve e formojnë legjitimitetin dhe krijojnë prtendimin se  po sundojnë më drejtësi.. Ai mendoi se përbëhej në dy zgjedhje. Njëra është burokracia ligjore racionale (ose “procedurizmi burokratik”), një sistem në të cilin legjitimiteti jepet nga institucionet që ndjekin rregulla dhe norma të caktuara. Ky është sistemi amerikan që të gjithë e morëm si të mirëqenë deri më 20 janar. Presidentët, zyrtarët federalë dhe ushtarakët betohen për Kushtetutën, jo për një person.

Burimi tjetër i legjitimitetit është më i lashtë, më i zakonshëm dhe më intuitiv – “forma e paracaktuar e sundimit në botën paramoderne”, shkruajnë Hanson dhe Kopstein. “Shteti ishte pak më shumë se “shtëpia” e zgjeruar e sundimtarit; nuk ekzistonte si një entitet tjetër i veçantë.” Weber e quajti këtë sistem “patrimonializëm” sepse sundimtarët pretendonin se ishin babai simbolik i njerëzve – personifikimi dhe mbrojtësi i shtetit. Pikërisht kjo ide u nënkuptua në deklaratën rrëqethëse të Trump: “Ai që shpëton vendin e tij nuk shkel asnjë ligj”.

Patrimonializmi mw shumw sesa  formë qeverisjeje wshtw një stil qeverisjeje. Nuk përcaktohet nga institucione apo rregulla; përkundrazi, mund të infektojë të gjitha format e qeverisjes duke zëvendësuar linjat jopersonale, formale të autoritetit me ato të personalizuara, joformale. Bazuar në besnikërinë dhe lidhjet individuale, si dhe në shpërblimin e miqve dhe ndëshkimin e armiqve (të vërtetë ose të perceptuar), ai mund të gjendet jo vetëm në shtete, por edhe midis fiseve, bandave të rrugëve dhe organizatave kriminale.

Në petkun e tij qeveritar, patrimonializmi dallohet nga drejtimi i shtetit sikur të ishte pronë personale ose biznes familjar i liderit. Ajo mund të gjendet në shumë vende, por eksponenti i saj kryesor bashkëkohor – të paktën deri më 20 janar 2025 – ka qenë Vladimir Putin. Në pjesën e parë të sundimit të tij, ai drejtoi shtetin rus si një raketë personale. Burokracitë shtetërore dhe kompanitë private vazhduan të funksionojnë, por parimi i vërtetë qeverisës ishte Qëndroni në anën e mirë të Vladimir Vladimirovich… ose ndryshe.

Duke kërkuar ta bënte botën të sigurt me gangsteritetin e tij, Putin përdori propagandën, përmbysjen dhe forma të tjera ndikimi për të përhapur modelin jashtë vendit. Me kalimin e kohës, modeli patrimonial fitoi terren në shtete të ndryshme si Hungaria, Polonia, Turqia dhe India. Gradualisht, këto shtete u koordinuan si një sindikatë familjesh kriminale – “duke zgjidhur problemet, duke ndarë plaçkën, ndonjëherë duke u grindur, por duke ndihmuar njëri-tjetrin kur është e nevojshme”. Putini në këtë skemë zuri pozicionin e capo di tutti capi, shefit të shefave.

Për të kuptuar burimin e mbajtjes së pushtetit nga Trump dhe dobësinë e tij kryesore, duhet kuptuar se çfarë nuk është patrimonializmi. Nuk është njësoj si autoritarizmi klasik. Dhe nuk është domosdoshmërisht antidemokratike.

Antiteza e patrimonializmit nuk është demokracia; është burokracia, ose, më saktë, proceduralizëm burokratik. Autoritarizmi klasik – lloji i sistemit që u pa në Gjermaninë naziste dhe Bashkimin Sovjetik – shpesh është shumë i burokratizuar. Kur autoritarët marrin pushtetin, ata konsolidojnë sundimin e tyre duke krijuar struktura të tilla si policia sekrete, agjencitë e propagandës, njësitë speciale ushtarake dhe byrotë politike. Ata legjitimojnë pushtetin e tyre me kode dhe kushtetuta ligjore.

Në të kundërt, patrimonializmi është dyshues ndaj burokracive; Njerëzit me ekspertizë, përvojë dhe rezyme të dalluara janë gjithashtu të dyshimtë dhë të padëshiruar, sepse ato sjellin qëndrime dhe autoritet të pavarur. Pra, patrimonializmi e furnizon qeverinë me institucione paralele ose, kur është e mundur, i anashkalon fare procedurat burokratike.

Gjithashtu ndryshe nga autoritarizmi klasik, patrimonializmi mund të bashkëjetojë me demokracinë, të paktën për një kohë. Siç shkruajnë Hanson dhe Kopstein, “Një lider mund të zgjidhet në mënyrë demokratike, por ende kërkon të legjitimojë sundimin e tij/saj në mënyrë patrimonale. Gjithnjë e më shumë, liderët e zgjedhur kanë kërkuar të shkatërrojnë shtetet administrative burokratike (“shtete të thella”, ata i quajnë ndonjëherë) të ndërtuara gjatë dekadave në favor të sundimit nga familja dhe miqtë.” Narendra Modi i Indisë, Viktor Orbán i Hungarisë dhe vetë Trump janë shembuj të liderëve të zgjedhur patrimonialë – dhe ata që kanë arritur mbështetje të konsiderueshme popullore dhe legjitimitet demokratik. Pasi në pushtet, patrimonialistët duan të vishen me retorikën e demokracisë, si Elon Musk që justifikon veprimet jashtëligjore të ekipit të tij duke e bërë “degën e katërt të pazgjedhur jokushtetuese të qeverisë” të jetë “përgjegjëse ndaj njerëzve”.

Megjithatë, ndërsa patrimonializmi këput tendinat procedurale të qeverisë, ai dobëson dhe përfundimisht e gjymton shtetin. Me kalimin e kohës, ndërsa kërkon të ngulitë veten, shumë liderë përpiqen të kalojnë drejt autoritarizmit të plotë. “Proceset zgjedhore dhe normat kushtetuese nuk mund të mbijetojnë gjatë kur legjitimiteti patrimonial fillon të dominojë në arenën politike,” shkruajnë Hanson dhe Kopstein.

Edhe nëse autoritarizmi shmanget, dëmi që patrimonializmi i bën kapacitetit shtetëror është i rëndë. Njerëzit më të mirë të qeverisë largohen ose dëbohen. Misionet e agjencive janë të shtrembëruara dhe praktikat e tyre të korruptuara. Procedurat dhe normat braktisen dhe harrohen. Nëpunësit civilë, kontraktorët, përfituesit e granteve, korporatat dhe publiku janë të korruptuar nga zakoni i marrjes së favorit.

Të thuash, pra, se Trumpit i mungon temperamenti ose hapësira e vëmendjes për të qenë diktator, është të flesh mbi dafina. Ai është organizmi i përsosur i patrimonializmit. Ai nuk njeh asnjë dallim midis asaj që është publike dhe private, e ligjshme dhe e paligjshme, formale dhe informale, kombëtare dhe personale. “Ai nuk mund të bëjë dallimin midis interesit të tij personal dhe interesit kombëtar ( nëse e kupton se cili është interesi kombëtar”, tha John Bolton, i cili shërbeu si këshilltar për sigurinë kombëtare në mandatin e parë të Trump, për The Bulwark. Siç më tha kohët e fundit një politikan i shquar republikan, të kuptosh Trump është e thjeshtë: “Nëse je shoku i tij, ai është miku yt. Nëse nuk je shoku i tij, ai nuk është miku yt.” Ky zyrtar zgjodhi të ishte miku i Trump. Përndryshe, tha ai, puna e tij do të ishte pothuajse e pamundur për katër vitet e ardhshme.

Patrimonializmi shpjegon dhe ato që quhen vendime të çuditshme. Çdo politikë për të cilën interesohet presidenti është pronë e tij personale. Trump hoqi dorë nga ndjekja penale federale ndaj kryebashkiakut të qytetit të Nju Jorkut, Eric Adams, sepse një kryebashkiak i qëndrueshëm i qytetit të madh është një gjë e dobishme. Ai e ndërpreu praktikën 50-vjeçare duke e trajtuar Departamentin e Drejtësisë si “firmën e tij personale ligjore”. Ai e trajton zbatimin e statuteve të miratuara siç duhet si opsionale – dhe, për më tepër, pretendon autoritetin për të zhdëmtuar shkelësit e ligjit. Ai ndërpreu procedimet kundër banditëve dhe rebelëve të 6 janarit sepse ata janë në anën e tij. Agjencitë e tij shqyrtojnë të punësuarit për besnikëri ndaj tij dhe jo ndaj Kushtetutës.

Në botën e Trump-it, agjencitë federale mbyllen ose brenda tyre futen njerëz pa autoritet ligjor. Një besnik që kishte menaxhuar ndonjëherë vetëm dy organizata të vogla jofitimprurëse zgjidhet për punën më të vështirë të menaxhimit në qeveri. Konfliktet e interesit tolerohen nëse nuk janë të bekuara. Prokurorët dhe inspektorët e përgjithshëm shkarkohen për kryerjen e detyrës. Mijëra nëpunës civilë janë konvertuar në punë me vullnetin e presidentit. Mbrojtja e sigurisë së ish-zyrtarëve është tërhequr sepse ata janë të pabesë. Vetë presidenca trajtohet si një mundësi biznesi.

Patrimonializmi vuan nga dy mangësi të qenësishme dhe në shumë raste fatale.

E para është paaftësia. “Kapriçiot arbitrare të sundimtarit dhe rrethit të tij personal ndërhyjnë vazhdimisht në funksionimin e rregullt të agjencive shtetërore”, shkruajnë Hanson dhe Kopstein. Regjimet patrimoniale janë “thjesht të tmerrshme në menaxhimin e çdo problemi kompleks të qeverisjes moderne”, shkruajnë ata.

Përfundimisht, paaftësia bëhet e dukshme për publikun votues pa pasur nevojë për shumë ndihmë nga opozita. Por të ndihmosh publikun të kuptojë mangësinë tjetër të këtij modeli, që është problem edhe më i madh  e cenueshmërinë tjetër, edhe më të madhe të patrimonializmit – korrupsionin – kërkon mesazhe të pamëshirshme.

Patrimonializmi është i korruptuar nga përkufizimi, sepse arsyeja e ekzistencës së tij është të shfrytëzojë shtetin për përfitime – politike, personale dhe financiare. Në çdo hap, ajo është në luftë me rregullat dhe institucionet që pengojnë manipulimin, grabitjen dhe rrënimin e shtetit. Ne e dimë se çfarë të presim nga mandati i dytë i Trump. Siç tha Larry Diamond i Institutit Hoover të Universitetit të Stanfordit në një podcast të fundit, “Unë mendoj se do të shohim një orgji absolutisht tronditëse të korrupsionit dhe kapitalizmit mik në katër vitet e ardhshme, ndryshe nga çdo gjë që kemi parë që nga fundi i shekullit të 19-të, Epoka e Artë”.

Korrupsioni është thembra e Akilit të patrimonializmit, sepse publiku e kupton dhe nuk e pëlqen. Nuk është një abstraksion si “demokracia” apo “Kushtetuta” apo “shteti i ligjit”. Kjo tregon se qeveria po drejtohet për ta, jo për ju. Kërcënimi më i tmerrshëm me të cilin u përball Putin ishte “kryqëzata e pandërprerë” e Alexei Navalny kundër korrupsionit, e cila mund të kishte rrëzuar regjimin nëse Putini nuk do të kishte rregulluar vdekjen e Navalny në burg. Në Poloni, opozita liberale hoqi nga pushteti Partinë Patrimonialiste Ligji dhe Drejtësia në vitin 2023 me një narrativë kundër korrupsionit.

Në Shtetet e Bashkuara, kushdo që kërkon prova të fuqisë së anti-korrupsionit nuk duhet të shikojë më larg se sulmet e republikanëve kundër Jim Wright dhe Hillary Clinton. Në rastin e Klintonit, republikanët dhe Trump bënë një shkelje të vogël procedurale (përdorimin e një serveri privat për emailet e klasifikuara) në një skandal të klasit botëror. Trump dhe aleatët e tij vazhdimisht e kritikuan atë si kandidaten më të korruptuar ndonjëherë. Përsëritja e plotë bindi shumë votues se ku ka tym, duhet të ketë zjarr.

Por dikush mund të thotë se retorika anti korrupsion ndaj Trump mund të mos funksionojë. Në fund të fundit, publiku ka dëgjuar për korrupsionin e tij prej vitesh dhe e ka vlerësuar atë ose thjesht nuk i intereson. Përveç kësaj, publiku beson se të gjithë politikanët janë gjithsesi të korruptuar.

Por drejtimi i një mesazhi strategjik dhe të koordinuar kundër korrupsionit të Trump është pikërisht ajo që opozita nuk ka bërë. Në vend të kësaj, ajo ka reaguar ndaj çdo gjëje në lajmet e ditës.

Gjithashtu, nuk është plotësisht e vërtetë që publiku tashmë e di se Trump është i korruptuar dhe nuk i intereson. Përkundrazi, për shkak se ai duket kaq i pafiltruar, ai përfiton nga një perceptim se ai është autentik në një mënyrë që nuk janë politikanët e tjerë, dhe për shkak se ai zemëron elitat, ai gëzon një reputacion se është në anën e personit të zakonshëm. Thyerja e këtyre perceptimeve mund të përcaktojë edhe shkallwn e mbwshtetjes nga eletorati.

A kanë nevojë opozita të ketë një mesazh të saj? Sigurisht, ata kanw mesazh. Por pikërisht tani, kur ata janë jashtë pushtetit dhe Trump është capo di tutti capi, historia e sundimit patrimonial sugjeron që ato më efektive ai është i korruptuar. Një gjë është e sigurt: Ai do t’u japë atyre shumë material rreth këtij fakti. Burimi: The Atlantic

*Jonathan Rauch
Jonathan Rauch është një shkrimtar kontribues në The Atlantic dhe një anëtar i lartë në programin e Studimeve të Qeverisjes në Institutin Brookings. Libri i tij i fundit, “Qëllime të kryqëzuara: pazari i prishur i krishterimit me demokracinë”, do të botohet në janar 2025.