.png)
Nga Naomi Tomky - Shtigjet e gurta kalojnë nëpër shtëpitë e stilit osman të ndërtuara në shpatin e kodrës së Beratit, Shqipëri. Ato çojnë në një kështjellë imponuese të shekullit të 13-të - prioriteti kryesor për shumicën e vizitorëve në këtë qytet 60,000 personash, 90 minuta në jug të kryeqytetit, Tiranës. Unë kisha plane të tjera.
Shqiptarët krenohen me kodin e tyre të lashtë të “besës”, që përkthehet në “mbajtjen e premtimit” dhe i shtyn ata të kenë prioritet mysafirët dhe fenë në shtëpitë e tyre. Për hebrenjtë shqiptarë ose ata që ikën atje nga gjetkë në Gadishullin Ballkanik, ndërsa forcat gjermane përparuan gjatë Luftës së Dytë Botërore, ajo premtoi një port të sigurt me familjet shqiptare dhe madje nëpër qytete të tëra. Shqipëria është i vetmi vend në Europë, popullsia hebreje e së cilës u rrit gjatë luftës.
Muzeu Solomoni në Berat shpjegon këtë histori dhe atë të hebrenjve të mëparshëm në këtë zonë. Të paktën kështu dëgjoj: Nën harqet e gurta jashtë sheshit, gjeta vetëm dyer të mbyllura.
Disa njerëz mbledhin suvenire nga qyteti ku udhëtojnë, të tjerë mbledhin kujtime. Unë mbledh fragmente të identitetit hebre. Duke planifikuar këtë udhëtim në Shqipëri me miqtë, insistova të ndaloja në Berat për të parë muzeun e vogël dhe nuk do të hiqja dorë.
“Do ta thërras”, tha gruaja pas tavolinës në Muzeun Etnografik përballë rrugës. “Ajo” iu referua kujdestares, e veja e profesorit të krishterë ortodoks që filloi muzeun – i vetmi i Shqipërisë kushtuar historisë hebreje – si një projekt pasioni i financuar nga pensioni i tij. Pas vdekjes së Simon Vrushos në vitin 2019, muzeu u mbyll derisa një biznesmen francezo-shqiptar dëgjoi historinë dhe dhuroi fonde që ai të rihapej në një vend më të madh e të përhershëm.
Por telefonata përfundoi me një lajm të keq: kujdestarja ishte e sëmurë dhe muzeu do të mbetej i mbyllur. Duke parë reagimin tim, docentja e Muzeut Etnografik bëri atë që bëjnë të gjithë shqiptarët - çdo gjë që mundi për të më bërë të ndihem më mirë, për t’u siguruar që të shijoja qëndrimin tim në qytetin e saj. Në këtë moment, kjo do të thoshte të shpjegonte gjithçka që ajo dinte për hebrenjtë në Shqipëri.
Hebrenjtë mbërritën fillimisht në vend si robër romakë, pothuajse 2000 vjet më parë. Por vala e parë e madhe, veçanërisht në Berat, erdhi nga hebrenjtë spanjollë të arratisur nga Inkuizicioni. Perandoria Osmane, e cila sundonte zonën në atë kohë, ofronte liri nominale fetare.
Këtë muaj, kryeministri i vendit njoftoi për hapjen e një muzeu në Tiranë kushtuar historive të qytetarëve shqiptarë që strehuan hebrenjtë gjatë Holokaustit, kur vendi u pushtua nga Italia fashiste dhe më vonë Gjermania naziste. Yad Vashem, autoriteti i përkujtimit të Holokaustit në Izrael, ka njohur të paktën 75 shqiptarë midis kombeve për shpëtimin e hebrenjve.
“Ju mund të shihni rrugën ku jetonin hebrenjtë”, vuri në dukje docentja. U ngrita dhe shënova udhëzimet e saj.
Gjashtë blloqe më tutje, gjeta një pllakë të thjeshtë të zezë me germa të bardha, sa madhësia e parakrahut tim dhe të ngjitur lart në një mur me tulla të bardhë. Shkruhej “Rruga Hebrenjtë”. I ngula sytë. Dy mijëvjeçarë të historisë hebreje në vend dhe një muze i mbyllur më detyruan të marr zemër në një tabelë të vogël që thoshte “Rruga Hebrenjtë”.
Hebrenjtë kanë shoqëri në këtë shkatërrim të historisë: regjimi brutal komunist i pas Luftës së Dytë Botërore i diktatorit Enver Hoxha mbylli të gjitha institucionet fetare në vitin 1967, duke e shpallur Shqipërinë shtetin e parë ateist në botë. Forcat e tij shkatërruan më shumë se 2000 xhami, kisha dhe ndërtesa të tjera të shenjta, duke arrestuar priftërinj, klerikë dhe imamë, shumë prej të cilëve u zhdukën përgjithmonë në kampet e punës dhe varret e fshehura. “Feja është opiumi i popullit”, shkroi Hoxha, duke cituar Karl Marksin.
Ndjehej egoiste të flisje për mungesën e historisë hebreje kur kaq shumë fe, kaq shumë njerëz dhe pjesë të mëdha të kulturës shqiptare ishin fshirë kaq kohët e fundit dhe me dhunë. U bashkua me miqtë e mi për të eksploruar përjashtimet e Beratit nga shkatërrimi i pakujdesshëm, duke filluar nga Xhamia e Sulltanit, e cila daton në shekullin e 15-të dhe krenohet me një tavan prej druri të gdhendur shumë. Ne prisnim të admironim vetëm jashtë, pasi libri ynë udhërrëfyes thoshte se dyert hapeshin vetëm rreth namazit të xhumasë.
Por teksa shikonim fasadën disi të zakonshme, një zotëri miqësor na foli. Ai fliste shqip, greqisht dhe pak italisht, e fundit prej të cilave doli e dobishme për t’u përshtatur me spanjishten dhe frëngjishten tonë. Ai na tregoi pak për xhaminë dhe stilet e rastësishme të kremtimit nga shumica e myslimanëve shqiptarë, por ne e kuptuam se ai punonte atje vetëm kur na ftoi brenda, duke marrë një çelës dhe ne u përgjigjëm me ngazëllim.
U mrekulluam nga tavani i gjelbër, i kuq dhe i artë, i ndriçuar nga një llambadar i rrumbullakët. Ai pyeti nëse donim të ngjiteshim në minare, duke na paralajmëruar për ngjitjen. Më e ngushtë se gjerësia e ijeve të mia, spiralja e mbështjellë fort e 94 shkallëve paraqiste një shtresë pluhuri dhe rrjeta kockash që ngjiteshin në këmbët tona të zbathura. Por në krye, duke gëlltitur frikën time nga lartësitë, hapësirat e kufizuara dhe insektet, korra shpërblimin: një pamje 360 gradë e “një mijë e një dritareve” që i japin qytetit pseudonimin e tij, në të dy brigjet e lumit Osum dhe shqiponja e dyfishtë e flamurit të kuq të Shqipërisë që fluturon me krenari mbi të gjitha nga kalaja.
Të kthyer në tokë, ne e falënderuam pa masë burrin dhe hodhëm donacione në kutinë jashtë derës së xhamisë ndërsa përgatiteshim për të thënë lamtumirë. Në vend të kësaj, ai na çoi përtej sheshit në një ndërtesë tjetër - Teqeja e Helvetive, ose Teqeja. Drita rridhte nëpër dritaret e larta me njolla në muret e vendit të grumbullimit 700-vjeçar që i përkiste rendit mistik të myslimanëve sufi të quajtur Bektashi. Zinxhirët vareshin nga tavani i zbukuruar me fletë ari mbi një hapësirë ku, sipas mikut tonë të ri, bektashinjtë ose dervishët kryenin ritualet e tyre.
“Doni të shkoni lart?” e pyeti vajzën tetëvjeçare të shokut tim. Ajo tundi kokën e emocionuar dhe ai i hodhi një unazë me çelësa, duke i treguar rrugën për në ballkon. Teksa ajo ngjitej shkallëve, vura re një palë yje me gjashtë cepa në kornizën e portës kryesore, një kujtim i misionit tim fillestar, edhe nëse ata nuk mund të ishin Yjet e Davidit.
Por nëse ndihesha i trishtuar për mungesën e muzeut hebre, u ngazëlleva nga ajo që mora: një mësim i dorës së parë mbi kulturën jetëshpëtuese të mikpritjes së Shqipërisë. /The Jerusalem Post/
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
