.png)
Është bërë e pranuar që bota e artit i do zonjat shumë të moshuara dhe burrat shumë të rinj. Megjithatë, duke pasur parasysh ngjarjet e pesë viteve të fundit, duket se shijet kanë ndryshuar, pasi artistet e ndjera janë gjithnjë e më shumë në qendër të vëmendjes. Marrim, për shembull, shfaqjet kryesore të muzeut monografik mbi pionierët e shekullit të 20-të, duke përfshirë sondazhet e fundit të Tate Modern për Dorothea Tanning, Dora Maar dhe Anni Albers; dhe ekspozitat e fundit të MoMA, Niki de Saint Phalle, Tarsila do Amaral, Carolee Schneemann dhe Louise Bourgeois.
E dukshme, gjithashtu, është rritja e tregut dytësor për veprat prej kohësh të panjohura të femrave artiste të ndjera: Autoportreti Au Scorpion i Leonor Fini (1938) vendosi rekordin e ankandit të artistes në Sotheby’s në 2021 kur u shit për 2.32 milionë dollarë; dhe një rekord i ri u arrit gjithashtu për Louise Nevelson vitin e kaluar, kur skulptura Floating Cloud VII e vitit 1977 u shit për 1.35 milionë dollarë në Christie’s.
Batica po ndryshon kur bëhet fjalë për vlerën kulturore dhe ekonomike të punës nga gratë artiste të ndjera – por ndryshimi nuk është vetëm për shkak të makinacioneve të një tregu arti të udhëhequr nga trendi. Ka një shtysë për të rishkruar trashëgiminë e grave artiste që deri vonë janë anashkaluar dhe keqkuptuar për shkak të gjinisë së tyre.
Në Ekspozitën Ndërkombëtare të Artit në Bienalen e 59-të të Venecias këtë vit (që do të hapet për publikun nga 23 prilli deri më 27 nëntor), të titulluar “Qumështi i ëndrrave” dhe të kuruar nga Cecilia Alemani, pothuajse gjysma e 213 artistëve të paraqitur janë gra që kanë ndërruar jetë. Ekspozita paraqet punën e surrealistëve perëndimorë, artistëve avangardë dhe bohemëve të fillimit të shekullit të 20-të – duke përfshirë Taeuber-Arp, Nevelson, Fini, Ithell Colquhoun, Eileen Agar dhe Claude Cahun, ndër të tjera, si dhe pasardhës të gjysmës së dytë të shekullit, si Saint Phalle, Birgit Jürgenssen, Ruth Asawa dhe Minnie Evans.
Ekspozita vigane, e ndarë në pesë seksione, “marton” artistë të prejardhjeve, përkatësive, metodave të krijimit të artit, brezave dhe gjinive të ndryshme. Alemani ka vendosur të krijojë një rrëfim historik jo-linear “që nuk ndërtohet rreth sistemeve të trashëgimisë ose konfliktit të drejtpërdrejtë, por rreth formave të simbiozës, solidaritetit dhe motërzimit”, tha ajo.
“Qumështi i ëndrrave” e merr titullin nga një libër i artistes dhe shkrimtares Leonora Carrington, e cila është e lidhur me Surrealizmin dhe veprat e së cilës shpesh kanë të bëjnë me mënyrat se si mund të çliroheshim nga kufizimet materiale të ekzistencës sonë njerëzore. Carrington, e cila vdiq në vitin 2011, është gjithashtu e pranishme në ekspozitë.
Një pasazh i veçantë nga romani i Carrington-it “The Hearing Trumpet” (1974) është tmerrësisht parashikues kur lexohet sot, ndërsa efektet e patriarkatit jehojnë globalisht: Një personazh thotë, “Është e pamundur të kuptohet se si miliona e miliona njerëz i binden të gjithë një koleksioni të sëmurë zotërinjsh.
Premisa e ekspozitës “Qumështi i ëndrrave” sugjeron në mënyrë delikate lidhjet e krijuara nga seksi dhe pozicioni shoqëror, megjithëse duket se përkundrazi e drejton fokusin drejt filozofisë radikale, prodhimit pjellor dhe imagjinatës së guximshme që ata artiste kanë.
Ekspozita përfshin, për shembull, vepra të fotografes së Bauhaus, Gertrud Arndt, e cila fotografoi arkitekturën dhe ndërtesat pasi nuk ishte në gjendje të bënte përparim në karrierën e saj si arkitekte. Ajo u regjistrua në shkollën e Weimarit, ku gratë nuk lejoheshin të hynin në shumicën e punëtorive dhe është më e njohur tani për një seri autoportretesh eksploruese, të maskuara. Shumë më vonë, ato vepra u identifikuan si pararendëse të hershme të shumë artistëve që atëherë kanë përdorur kamerën dhe kostumin për të hetuar identitetin, seksin dhe pritshmëritë sociale.
Një përfshirje më e pazakontë në “Qumështi i ëndrrave” është romancierja dhe dramaturgia franceze Rachilde, një agjente që skandalizoi Europën me shkrimet e saj erotike dhe pornografike në fund të shekullit të 19-të. Romanet e saj shfaqnin protagoniste femra të fuqizuara seksualisht dhe sadiste. Përfshirja e Rachildës në këtë ekspozitë tregon se si gjinia mund të jetë një pikënisje për të marrë në pyetje strukturat dhe padrejtësitë e shoqërisë.
Perspektiva e “Qumështit të ëndrrave” hap biseda dhe prizma të reja mirëkuptimi që nuk janë të varura nga identiteti i artistëve. Megjithatë, larg nga ndjesia periferike, shumë prej artisteve femra të ndjera të paraqitura ishin qartësisht në qendër të botës së tyre. Siç tha dikur Leonor Fini, “Unë gjithmonë e kam dashur dhe kam jetuar teatrin tim”.
Shumë nga artistet e hershme të avangardës së grave të “Qumështit të ëndrrave”, jetuan dhe vdiqën me pak ose aspak sukses kur maten me standardet kryesore.
E rëndësishmja është se shpesh këta artiste bënin një zgjedhje të prerë për të mos jetuar apo punuar sipas pritshmërive të sistemit patriarkal. Dorothea Tanning, gjithashtu në formacionin e “Qumështit të ëndrrave”, dhe aktualisht e paraqitur në një ekspozitë solo “A nuk i thotë boja të gjitha?” dikur tha në mënyrë të famshme, “Gratë artiste. Nuk ka një gjë të tillë – apo person”. Pasuria e Tanning refuzon përfshirjen në ekspozita ose tekste të përqendruara te “gratë artiste”. Vetë Tanning e kuptoi qartë se si termi mund të jetë një shpërqendrim dhe një mënyrë për t’i mbajtur gratë të ndara nga kuptimi i paracaktuar i meshkujve për botën.
Tregu i artit gjithashtu duket se po e pranon kundërshtimin ndaj etiketës “grua artiste”. Kohët e fundit, Sotheby’s mbajti ankandin e tij të dytë “(Gratë) Artiste”, i cili ishte në internet nga 17 deri më 23 mars dhe u shtri në një ekspozitë personale në Londër. Specialistja e artit bashkëkohor të Sotheby’s, Marina Ruiz Colomer vëren se artistë të tillë si Fini dhe Tanning, të cilat të dyja do të jenë në “Qumështi i ëndrrave”, dhe kishin vepra të shitura në shitjen inauguruese “(Gratë) Artiste” vitin e kaluar, tani konsiderohen si kyç në lëvizjen e Surrealizmit.
Megjithatë, “çmimet e tyre të ankandeve kanë qenë larg nga homologët e tyre meshkuj deri vonë”, tha ajo. Ankandi “(Gratë) Artiste” u krijua për të korrigjuar çekuilibrin e artistëve që janë margjinalizuar historikisht ose kategorizuar sipas gjinisë.
“Ne kemi parë me të vërtetë një rritje të kërkesës dhe vlerësimit për artistet që ose janë në vitet e fundit të karrierës së tyre ose kanë ndërruar jetë”, shtoi Ruiz Colomer. Tregut i pëlqen të ‘zbulojë’ artiste që tradicionalisht janë nënvlerësuar ose injoruar dhe them t’i zbulojë në thonjëza sepse këta janë artistë që kanë qenë gjithmonë aty dhe që kanë punuar për periudha të gjata kohore, por që nuk kanë marrë kurrë vëmendjen që meritojnë. Artistet femra nuk duhet të ngujohen e as të ndahen, dhe kjo është pikërisht arsyeja pse ne i mbajmë këto ankande. Po, këto artiste janë gra, por më e rëndësishmja, ato janë artiste”.
Një nga ekspozitat kryesore të vitit 2021, duke vëzhguar trashëgiminë e Eileen Agar u zhvillua në Galerinë Whitechapel në Londër. Agar, e cila farkëtoi një gjuhë të re vizuale duke sintetizuar kubizmin dhe surrealizmin, shfaqet në “Qumështi i ëndrrave” dhe njëkohësisht në ekspozitën madhore “Surrealizmi përtej kufijve” organizuar nga Tate Modern dhe Muzeu Metropolitan i Artit.
Laura Smith, kuratore e ekspozitës së Galerisë Whitechapel, e gjen prekëse rishfaqjen e Agar në ndërgjegjen kryesore. “Në një kohë kur rritja e populizmit të krahut të djathtë dhe shkatërrimi ynë i botës natyrore janë gjithnjë e më të rrezikshme, mendoj se muzetë, të paktën, duhet të jenë në gjendje të mbajnë një pasqyrë për problemet bashkëkohore”, tha ajo. Ndërsa ekspozitat historike mund të mos jenë një mënyrë e qartë për të folur për të tashmen, zhvendosja e fokusit nga statusi i seksit është jetike për të ruajtur atë që është vërtet e rëndësishme për këta artistë.
Smith vuri në dukje trashëgiminë e Agar-it si një trashëgimi veçanërisht imponuese për t’u rishikuar sot: “Një antifashiste, pacifiste dhe surrealiste, kënaqësia e Agar-it në natyrë dhe qasja e saj feministe për të bërë punë informoi ambicien e saj për të zhvilluar një gjuhë vizuale universale që ajo e bëri. Nuk lëkundet për të gjithë karrierën e saj – dhe kjo është diçka nga e cila ne të gjithë mund të mësojmë në këtë moment shumë të veçantë”.
Marrë nga Artsy, përshtati në shqip Gazeta Si
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
