Silueta tullace duket shëndetligë dhe e padëmshme, e ulur në bankën e të akuzuarve prapa një ekrani Perspex në qytetin gjerman të Koblenz, ku lumenjtë Rhine dhe Moselle bashkohen. Por pamjet mund të mashtrojnë. Anwar Raslan, 57 vjeç, dikur një polic sirian, është akuzuar për torturimin e më shumë se 4,000 njerëzve dhe vrasjen e të paktën 58 personave, midis viteve 2011 dhe 2012, kur diktatori i Sirisë, Bashar al-Assad, u nis për të shtypur demonstratat fillimisht paqësore që tronditën regjimin e tij, ndërsa Pranvera Arabe mori jetë.
Z. Raslan është në gjyq sepse, me gjykimin e tij, ai bëri një gabim. Duke rënë dakord me regjimin, më 2012 ai u bashkua me eksodin e Sirianëve që përfunduan në Gjermani, ku dukej se do të vendoseshin mirë me familjen e tij në një periferi të Berlinit, derisa një nga viktimat e tij të dyshuara, e pikasi — dhe ia rrëfeu një grupi për të drejtat e njeriut.
Me inkurajimin e OJQ-ve, në veçanti Qendrën Europiane për të Drejtat Kushtetuese dhe të Njeriut me qendër në Berlin (ECCHR), autoritetet gjyqësore të Gjermanisë zbatuan parimin e juridiksionit universal, ku shkelësit e të drejtave të njeriut të çdo kombësie mund të akuzohen në çdo vend, pa marrë parasysh se ku janë kryer krimet. Z. Raslan u arrestua më 2019. Gjyqi i tij filloi në Koblenz në prill 2020 dhe mund të zgjasë për më shumë se një vit.
Radhë dëshmitarësh do të thirren para pesë gjykatësve gjermanë. Mund të shfaqen mijëra fotografi të mbledhura nga një fotograf ushtarak sirian. Një varrmihës ka përshkruar gjendjen e qindra trupave, shpesh të gjymtuar në birucat e ndërtesës ku thuhet se ka punuar z. Raslan, të cilat u hodhën në varre masive. Një katalog torturash po përpilohet në gjykatë, duke përfshirë goditjet elektrike, shkuljen e thonjve, rrahjet me kabllo dhe kamxhikë, varjen me kokë poshtë, lagien me ujë të ftohtë dhe përdhunimin.
Ideja e juridiksionit universal fitoi vëmendjen globale më 1998-n, kur një ish-president vrasës i Kilit, Augusto Pinochet, duke supozuar gabimisht imunitet diplomatik, u arrestua në Britani me kërkesë të një gjykatësi spanjoll – dhe më në fund u dërgua në atdhe.
Që atëherë praktika ka mbledhur ritëm. Një çështje e re u hap më 3 dhjetor në një gjykatë në Zvicër, ku Alieu Kosiah, një ish-komandant liberian, po gjykohet për krime të tilla si vrasje masive dhe rekrutimin e fëmijëve ushtarë, të kryer gjatë një lufte civile më shumë se 20 vjet më parë në vendin e tij.
Numri i çështjeve të juridiksionit universal po rritet. Máximo Langer, një ekspert argjentinas në Universitetin e Kalifornisë, Los Anxhelos, numëron 815 raste të tilla nga 2008 në 2017, më shumë se në dy dekadat e mëparshme, bashkë. Të paktën 16 vende kanë dëgjuar çështje nën juridiksionin universal; 71 çështje kanë përfunduar, kryesisht me dënime.
Rreth 40% e të pandehurve kanë qenë afrikanë, një e katërta nga Lindja e Mesme, një e pesta nga Europa dhe 8% nga Azia. Rajone të tjera mund të pasojnë; Argjentina është e etur të përdorë këtë mjet të fuqishëm. Disa vende lejojnë gjykime të juridiksionit universal në mungesë.
Spanja dhe Belgjika udhëhoqën rrugën në ndjekjen e çështjeve nën juridiksionin universal. Holanda, Vendet Nordike dhe Zvicra janë të spikatur midis vendeve ku po gjykohen raste të tilla. Gjermania është në pararojë.
Sipas Patrick Kroker i ECCHR, i cili ka ndihmuar të paktën një duzinë paditësish në gjyqin e Koblenz, 110 çështje tani po hetohen nën juridiksionin universal në Gjermani, shumica e tyre kanë të bëjnë me Irakun dhe Sirinë (në lidhje me regjimin e Asadit dhe xhihadistët skllavopronarë të Shtetit Islamik). Çështja Koblenz është e para ku një anëtar i regjimit sirian, megjithëse i rangut të mesëm, po përballet me drejtësinë në gjykatë.
Aktivistët për të drejtat e njeriut nuk e shohin juridiksionin universal si një sistem rival për gjykatat e ndryshme ndërkombëtare të vendosura në dy dekadat e fundit apo më shumë, duke arritur kulmin në Gjykatën Penale Ndërkombëtare (ICC). Përkundrazi, është plotësuese. Është i dobishëm sepse sistemi i vjetër ka boshllëqe.
Për shembull, krijimi i gjykatave dhe tribunaleve ndërkombëtare të mbështetura nga Kombet e Bashkuara për Sirinë është penguar nga vendet e fuqishme (shpesh Kina dhe Rusia) të cilat përbuzin konceptin e të drejtave individuale dhe janë të prira të advokojnë të mbrojturit e tyre. “ICC mbi Sirinë është bllokuar”, ankohet Fergal Gaynor, një avokat irlandez për të drejtat e njeriut i cili po bën ofertën për të qenë kryeprokurori i ardhshëm i ICC. “Pra, një sistem i zgjeruar i drejtësisë universale është dashur të ndërhyjë”.
ICC, e cila filloi të veprojë në Hagë më 2002, mbetet gurë themeli i një arkitekture të re ambicioze të drejtësisë ndërkombëtare. Është gjykata e vetme e përhershme ku shkelësit në shkallë të gjerë, përfshirë krerët e qeverive dhe shteteve, mund të përballen me drejtësinë për krime të rënda, ato “thelbësore” janë tortura, krimi i agresionit, krimet kundër njerëzimit, krimet e luftës dhe gjenocidi.
Dy të tretat e vendeve të botës – 123 në numërimin e fundit, 33 prej tyre afrikanë – janë regjistruar në të. Mesazhi kryesor i tij është që asnjë udhëheqës nuk duhet ta konsiderojë veten e tij (rrallë, deri më tani, veten e saj) për mosndëshkim.
ICC ka ngecur kryesisht për shkak të gjeopolitikës. Ajo mund të funksionojë si duhet vetëm nëse nënshkruesit përmbushin detyrimet e tyre për të arrestuar dhe dërguar të paditurit në Hagë. Një grup vendesh të rëndësishme – Shtetet e Bashkuara, Kina, Rusia dhe India – kanë refuzuar të regjistrohen, duke përmendur shkeljet e sovranitetit. Rastet mund t’i referohen ICC vetëm nga Këshilli i Sigurimit të OKB-së, ose me pëlqimin e vendit ku kanë ndodhur krimet.
Këshilli ka referuar vetëm dy raste, gjatë momenteve të shkurtra kur Amerika, Kina dhe Rusia vendosën të mos bllokojnë: Omar al-Bashir, presidenti i Sudanit, u padit për gjenocid të pohuar në rajonin perëndimor të vendit të tij, Darfur; dhe diktatori i ndjerë i Libisë, Muammar Qaddafi, u padit në kulmin e Pranverës Arabe, kur ai po bombardonte civilët në qytetin e Bengazit.
Poshtë, në Afrikë
ICC ka arritur të dënojë vetëm një grusht burrash të mëdhenj, të gjithë afrikanë. Disa qeveri afrikane, në fillim të interesuara në gjykatat pas gjenocidit në Ruandë, kanë arritur në përfundimin se ishte anti-afrikane, megjithëse të gjitha rastet afrikane, përveç Libisë dhe Sudanit, ishin referuar në ICC nga vetë qeveritë afrikane.
Ishte falë ndërmjetësimit të një sekretari të përgjithshëm të dalë në pension së fundmi të OKB-së, Kofi Annan, ganez, që në vitin 2011 qeveria e atëhershme e Kenias u bind që ta linte ICC të padiste dy rivalë, pas një palë zgjedhjeje të kundërshtuara me gjak.
Ai akuzoi Uhuru Kenyatta dhe William Ruto, të cilët më vonë u bënë president dhe nënkryetar, për krime kundër njerëzimit, por më vonë u desh të tërheqë akuzat. “ICC nuk përputhej me qeverinë e Kenias”, thotë Reed Brody, një avokat amerikan për të drejtat e njeriut. “Kontrollonte gjithçka – vendin, dëshmitarët, provat. Në asnjë mënyrë njerëzit në Hagë nuk mund të fitonin. ” ICC u poshtërua.
Dështimi i shteteve për të arrestuar z. Bashir të Sudanit ndërsa ai gjarpëronte rreth Afrikës, edhe pse ata ishin regjistruar në ICC, ishte një tjetër kujtesë e mungesës së autoritetit të gjykatës: Afrika e Jugut shtroi qilimin e kuq për të. Një pikë tjetër e ulët për të ishte kur Laurent Gbagbo, një ish-president i Bregut të Fildishtë, të cilin e kishte akuzuar për krime kundër njerëzimit, u shpall i pafajshëm tetë vjet më vonë.
Mbështetësit e ICC citojnë gjykata të tjera të mbështetura nga OKB që sollën drejtësi për shumë viktima të mizorive gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë në vitet 1990 dhe gjatë gjenocidit të Ruandës, e cila pa 500,000 njerëz të vrarë, kryesisht me sëpata, në 1994.
Rreth 90 ish-jugosllavët dhe 61 fajtorët e Ruandës u dënuan me burg, shumë për tërë jetën. Një apel i fundit nga Ratko Mlladiç, gjenerali që mbikëqyri masakrën e 7,000 burrave dhe djemve myslimanë boshnjakë në Srebrenicë më 1995, do të dëgjohet më 2021, duke mbyllur një proces gjyqësor që ka zgjatur një gjeneratë.
Ndërsa ICC ka hasur vështirësi, gjykatat e tjera “hibride” kanë qenë më efektive, duke përqafuar një përzierje të sistemeve gjyqësore ad hoc , që veprojnë nën një përzierje të gjykatësve vendas dhe të huaj. “ICC nuk do të jetë kurrë një zgjidhje për të gjitha shkeljet e të drejtave të njeriut”, thotë Serge Brammertz, një kryeprokuror me përvojë në gjykatën jugosllave. “Unë besoj në një sistem à la carte: ICC ka një rol të rëndësishëm, por jo të vetëm”.
Përziej dhe përputh
Kjo mund të jetë mënyra më e mirë për të vepruar. Z. Brody udhëhoqi një fushatë të suksesshme për të dënuar Hissène Habré, një ish-president vrasës masiv i Çadit i cili kishte ikur në internim në Senegal, ku u gjykua dhe u dënua me jetë në vitin 2016 nga një gjykatë speciale afrikane, mbështetur nga OKB.
Në atë rast, megjithëse drejtësia u arrit në një gjykatë ad hoc, procesi ligjor kundër Z. Habre u iniciua nën juridiksionin universal nga Belgjika, përfundimisht duke mikluar vnjë qeveri të re në Senegal, mbështetur nga Bashkimi Afrikan, për krijimin e një gjykate speciale. Z. Brody thotë se viktimat çadiane të Z. Habre u frymëzuan për të kërkuar drejtësi nga precedenti i Pinochet.
Një rast tjetër i fundit ilustron efektivitetin e qëndrueshëm të gjykatave të mbështetura nga OKB. Félicien Kabuga zotëronte një radio stacion të Ruandës që ndihmoi orkestrimin e gjenocidit, duke i kërkuar fqinjit të masakronte fqinjin. Ai shmangu arrestimin për 26 vjet; një informator që u përpoq të çonte policinë tek ai në Kenia më 2003, u gjet i vdekur në një pellg gjaku.
Ai u arrestua afër Parisit majin e kaluar, ku po jetonte me një identitet të rremë dhe u dërgua në ICC. Ai mund të dërgohet në qytetin Arusha të Tanzanisë, ku një “mekanizëm i posaçëm” ka marrë përsipër gjykatën e Ruandës (u mbyll ,më 2015) për të provuar të fundmit nga gjenocidierët.Në dekadën e kaluar, shumë organe të tjera të të drejtave të njeriut gjithashtu kanë vënë sytë e tyre ndaj shkelësve më të këqij.
Këshilli i OKB-së për të Drejtat e Njeriut (HRC), gjëja më e afërt për një monitor të përhershëm global të mbështetur nga shteti, shpesh është tallur sepse anëtarësia e tij prej 47 anëtarësh, e zgjedhur në grupe rajonale, shpesh në targa të pakontestueshme, gjithmonë përfshin një tufë shkelësish të egër.
Që nga 1 janari përqafon pëlqimet e vendeve si Bahreini, Kina, Kuba, Eritrea, Rusia dhe Somalia. Këshilli e mban Izraelin përgjithmonë nën vëzhgim të veçantë – vendin e vetëm që vazhdimisht qorton.
Jo aq padhëmbë se duket
Shtetet e Bashkuara, një anëtar aktiv dhe efektiv i HRC nën Barack Obamën, refuzuan të merrnin pjesë nën Donald Trump. Megjithatë, përkundër gabimeve të tij, HRC është i dobishëm. Sistemi i tij i Rishikimit Periodik Universal e vë çdo vend në qendër të vëmendjes, çdo katër vjet. Komisionet e hetimit që mund të urdhërojë shpesh kanë hedhur bazat për hetime të mëtejshme, ndonjëherë nga organe të tjerë me më shumë dhëmbë.
Dhe shumë prej 50 e më shumë “relatorëve specialë” dhe “ekspertëve të pavarur” të tij kanë shkruar ekspozime të ashpra të torturave, zhdukjeve dhe ekzekutimeve pa gjyq – së bashku me tema më të çuditshme siç është keqtrajtimi i njerëzve me albinizëm dhe lebra.
Në vitin 2005, Kombet e Bashkuara miratuan parimin e një “përgjegjësie për të mbrojtur” në rastet e gjenocidit ose mizorive masive, duke justifikuar ndërhyrjet liberale ushtarake. Kjo kryesisht ka rënë në mospërdorim. Kina dhe Rusia ka të ngjarë të vendosin veto ndaj çdo propozimi të tillë që vjen përpara Këshillit të Sigurimit të OKB.
Sidoqoftë, qeveritë që kujdesen për të drejtat e njeriut janë bërë më të mençura për të kapërcyer pengesa të tilla. Megjithëse regjimi i z. Asad nuk tregon asnjë shenjë kolapsi, po grumbullohet një mori provash fajësuese, të cilat një ditë mund të përdoren në gjykatë kundër kryengritësve të regjimit. Komisioni për Drejtësi dhe Përgjegjësi Ndërkombëtare (CIJA), një OJQ me bazë holandeze e përfshirë në çështjen Koblenz, thuhet se ka mbledhur 800,000 dokumente që inkriminojnë z. Asad dhe torturuesit e tij.
Një mënyrë tjetër për të anashkaluar bllokuesit e mëdhenj të të drejtave të njeriut është të punojsh përmes Asamblesë së Përgjithshme të OKB, në vend të Këshillit të Sigurimit. Një rezolutë e paraqitur në 2016 nga Lihtenshtejni i vogël çoi në krijimin e Mekanizmit Ndërkombëtar, të Paanshëm dhe të Pavarur (IIIM) për të hetuar krimet në Siri që nga viti 2011.
Për të mos u tejkaluar, Gambia pothuajse po aq e vogël tërhoqi një grusht shteti të ngjashëm gjyqësor, pasi HRC kishte miratuar një rezolutë më 2018-n për të krijuar një “Mekanizëm të Pavarur, Hetues për Mianmarin”.
Gambia mori mbështetjen e Organizatës së Bashkëpunimit Islamik me 57 vende për të çuar Mianmarin në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë (ICJ), gjykata më e lartë në botë ku shtetet mund të kontestojnë njëri-tjetrin, për keqtrajtimin e saj ndaj Rohingave, një pakicë myslimane. Në shtator, Holanda tha se do ta konsideronte Sirinë përgjegjëse, gjithashtu në ICJ, për shkeljet e mëdha sipas Konventës së OKB kundër Torturës.
A është vërtet parandaluese kjo mori gjykatash, ligjesh dhe raportesh, të cilat përmendin dhe turpërojnë vendet dhe njerëzit? “Është e pamundur të provosh një negativ”, thotë Andrew Gilmour, ish-nënkryetari i Komisionit të Lartë të OKB për të Drejtat e Njeriut.
“Por po, atyre u intereson- ata urrejnë të turpërohen”, thotë ai, duke përmendur sesa larg shkojnë vende të tilla si Kina për të parandaluar kontrollin. “Kushdo që thotë se nuk u intereson , është e pakuptimtë”, thotë princi Zeid Raad al-Hussein, ish-komisioneri i lartë i OKB për të drejtat e njeriut, i cili shton me shpresë se “Një ditë ICC do të bëhet një gjykatë e fuqishme”.
Për më tepër, ka shenja që vendet më të dobëta që dikur u ishin nënshtruar Kinës në forume të tilla si HRC janë gjithnjë e më të gatshme ta bëjnë këtë. Po krijohet një grindje për zgjedhjen e presidentit të radhës të Këshillit. Kina duket se është e vendosur të ndalojë Fixhin, i cili i merr seriozisht të drejtat e njeriut, për të fituar postin. Në vend të kësaj, ajo po promovon një kandidat të tij të butë, Bahreinin. Pesë vjet më parë Kina do të kishte mbizotëruar lehtë; tani është më pak e bindur.
Kthim në rrugën e duhur
Ndërsa Z. Trump u kujdes pak për të drejtat e njeriut, aktivistët janë të bindur se Presidenti Joe Biden do t’i promovojë ato. Ai nuk ka gjasa të regjistrohet në ICC, veçanërisht pasi mund të hetojë Izraelin e mbrojtur të Amerikës dhe mbase, për krime të pretenduara në Afganistan, vetë Amerikën.
Por Z. Biden ka të ngjarë të heqë dorë nga urdhri i çuditshëm ekzekutiv i z. Trump për të vendosur sanksione mbi stafin e ICC, duke përfshirë kryeprokurorin e saj, Fatou Bensouda, nëse ata vizitojnë Amerikën. Shtetet e Bashkuara mund të mbështesin edhe një herë heshtur ICC-në, siç bënë më parë. Z. Biden gjithashtu mund të kërkojë të ribashkohet me HRC, ku Amerika nën presidencën e Obamës shpesh udhëhiqte rrugën.
Aktivistët për të drejtat e njeriut thonë se rrjeti i qëndrueshëm i gjykatave dhe përhapja e juridiksionit universal po rrit shpresat. “Gjërat po lëvizin në një drejtim interesant”, thotë Marc Limon i Universal Rights Group, një think-tank në Gjenevë.
“Ne kemi nevojë për një sërë mjetesh”, shton ai, duke përshëndetur BE-në dhe shtetet e ndryshme për miratimin e ligjeve Magnitsky (emëruar pas një llogaritari taksash të vrarë për ekspozimin e mashtrimit qeveritar në Rusi) për të ndjekur penalisht individët për shkelje të të drejtave të njeriut, ose korrupsion të madh.
“Është një klimë shumë e ndryshme”, thotë z. Brody, i cili po kërkon që Yahya Jammeh, ish-diktatori i Gambias, të ekstradohet nga internimi i tij në Guinean Ekuatoriale për t’u përballur me akuzat e bashkëpunimit në vrasje.
“Shumë gjëra po ndodhin që e bëjnë të mundur drejtësinë ndërkombëtare”, thotë Stephen Rapp, ambasadori i Z. Obama për çështjet e krimeve të luftës, i cili e quan veten “një tifoz i juridiksionit universal dhe gjykatave hibride”. Durimi është në rregull. Z. Bashir, në paraburgim që kur u përmbys më 2019, ende mund të përballet me drejtësinë, mbase në një gjykatë hibride në Sudan.
Z. Raslan, polici sirian në gjyq në Koblenz, mund të mos jetë lloji i shkelësve të mëdhenj që ICC synon të gozhdojë. Por për viktimat e torturave në Siri, gjyqi është një hap i mirëpritur. Provat e grumbulluara, në sajë të juridiksionit universal në Gjermani dhe gjetkë, sugjerojnë që Z. Assad nuk mund të gëzojë pandëshkueshmëri përgjithmonë. / The Economist. Përktheu:Gazeta Si.
Copyright © Gazeta “Si”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e Gazetës “Si”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj, pa autorizimin e Gazetës “Si”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016.
